Илеткел: класстан дашкаар номчулга Галина Маспык-оол "Чайзат"
учебно-методическое пособие (11 класс)

Муниципалдыг бюджеттиг ниити ѳѳредилге чери

Дерзиг-Аксы ортумак ниити билиг школазы.

Республика чергелиг эртем-практиктиг конференция

«Чадамбаның хүннери»

Илеткел ажылдың темазы:

«Чогаалчы Галина Маспык-оолдуң «Чайзат» деп тоожузунга

 класстан дашкаар номчулга кичээлди эрттирери.»

Ажылды кылган:

1-ги категориянын, Дерзиг-Аксы ортумак  школазынын

тыва дыл, чогаал башкызы Кужугет Аяна Ким-ооловна

Дерзиг-Аксы-2018

Допчузу

1.Киирилде……………………………………………………………………….2

I-ги эге. Галина Маспык-оол – делгем кѳрүштүг чогаалчы, журналист

  I.1. Галина Маспык-оолдун допчу намдары………………………….............5

  I.2. Г.Д. Маспык-оолдуӊ чогаадыкчы ажыл-чорудулгазыныӊ дугайында…6

II-ги эге. Г.Маспык-оолдуӊ “Чайзат” деп тоожузунга 10-11 класстарга тыва чогаал кичээлдеринге класстан дашкаар номчулгага аас журналынын кичээлин чорудары.

         II.1. Г.Маспык-оол: «Чайзат» тоожунун кижизидилгелиг ужур-дузазы……………………………………………………………………………..7

         II.2. Г.Маспык-оолдун «Чайзат» деп тоожузунга янзы-буру класстан дашкаар номчулга кичээлинге ажыглаар кичээлдин хевирлери, моорейлер………………………………………………………………………….8

III-ку эге. Класстан дашкаар номчулга кичээлинге Г.Маспык-оолдун “Чайзат” деп тоожузунга аас журналын эрттирери…………………................................10

IV.Туннел………………………………………………………………………...14

V. Ажыглаан литература данзызы………………...............................................16

Киирилде

Литература аныяк ѳскеннин кижи болуп хевирлеттинеринге, кижизиг мѳзү-бүдүштүг болурунга улуг дузаны чедирип турар. Сөөлгү үеде эртем, техниканың депшилгези-биле информация чепсектериниң кижи бүрүзүнге чедингир, чоок билдингир апарганы-биле чергелештир школачыларның-даа, улуг-даа кижилерниң номче, чогаалче сонуургалы мооң мурнунда үелерден кошкап турарын эскерип болур. Ѳѳредилгенин база бир кол адырылбас айтырыы-кижизидилге. Чажындан кижизиг болуру ѳг-бүледен хамааржыр. Ооң–биле чергелештир школада кижизидилге талазы-биле ажыл хүн-бүрүде доктаамал чоруттунуп турар.

Номчулганы таварыштыр кижизиг мѳзү-бүдүшке ѳѳредип, кижизидери база бир тускай уран арга деп болур. Башкы кижинин аӊаа хамаарыштыр кол сорулгазы уругларны чогаалга ынак болурун чедип ап, кижизиг чорукту сайзырадыры. Ону чедип алырда, башкы кижиден улуг чогаадыкчы дилээшкин, күш негеттинер дээрзи билдингир. Ѳѳредилгениң федералдыг күрүне стандарттарында класстан дашкаар ажылдарны дараазында угланыышкыннарлыг болурун айтып турар:

1. 1 Мѳзү-бүдүш, хамааты турушту кижизидер ажылдар
2. Интеллектуалдыг, дилеп шиңгээдир, чогаадыкчы арга-шинээн сайзырадыр ажылдар.
3. Ниити культуразын, ниитилел-психологтуг байдалын кижизидер.
4. Кадыын камгалаар, мага-бот кажыкшылынче угланган ажылдар.

 Ѳѳредилге программазында кирбейн турар, ынчалза-даа номчукчунуң сонуургалын оттуруп турар чогаалдар тыва литературада хѳй. Башкы кижи уругларга чогаал, чогаалчы дугайында немелде билиг бээр сорулгалыг ажылдаарда, класстан дашкаар номчулганы чорудары уругларның номчулгага сонуургалын оттурарынга улуг салдарлыг.

Амгы тыва литературада номчукчуларның сонуургалын оттуруп турар чогаалдарны бижээн чогаалчылар эвээш эвес. Оларнын бирээзинге РФ-тиӊ Журналистер эвилелиниӊ кежүгүнү Галина Дулушовна Маспык-оолдуӊ чогаалдары номчукчуларнын сонуургалын чаалап алган. 2013 чылда “Чайзат” деп чыындызы унген. Ында кирген рассказтарын кижи номчуп, магадап ханмас. Ёзулуг-ла амгы уенин чидиг айтырыгларын, кайгамчык шын овур-хевирлерни коргускен. Ынчангаш бистиӊ илеткел ажылывыс чогаалчынын дугайында материалдарны киирип турарывыс, ооӊ чогаадыкчы ажыл-ижинче, оон чогаалдарын номчукчу бурузунун холунга чедер дээрзинге идегел болур.

Илеткел ажылдың темазы: «Чогаалчы Галина Маспык-оолдуң «Чайзат» деп тоожузунга класстан дашкаар номчулга кичээлди эрттирери.»

 Ажылдың чугулазы: 

Галина Маспык-оолдуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын долузу-биле сайгарган ажылдар чок. Тываның чогаалчылар эвилелиниң сайтызы болгаш өске-даа сайтыларда Галина Маспык-оолдуң дугайында материалдар шуут чок. Г.Маспык-оолдун чогаадыкчы ажыл-херээниң дугайында уруглар эвээш билирин барымдаалап, класстан дашкаар чорудар ажылдар үезинде номчуп, таныштырарының аргаларын ажылдап кылыры; аас журналын эрттирип, аӊаа ажыглап болур дидактиктиг материалдарны тургусканы ажылдың чугулазы болур.

Ажылдың объектизи: Галина Маспык-оолдуң чогаадыкчы ажыл- чорудулгазы, ооӊ “Чайзат” деп чогаалы.

Ажылга шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар: Г. Маспык-оолдун «Чайзат» деп чогаалынын бижиттингениниң уран-чеченин болгаш чогаалчының тургускан овур-хевирлерин класстан дашкаар номчулга кичээлдеринге уругларга таныштырып, ѳѳредириниң аргаларын дилеп тывар.

Ажылдың чаа чүүлү: Галина Маспык-оолдун чогаалдары школа программазынче кирбейн турар болганындан, чогаалдар-биле таныжыр ажылдарны чүгле класстан дашкаар ажылдарга чорудуп болур. Ынчангаш бо ажылывыста 10-11-ги класска Галина Маспык-оолдун чогаалынга хамаарышкан ажылдарны класстан дашкаар чорудуп болурунуң методиктиг угланыышкыннарының чижек чорудуун сайгарып кѳргени чаа чүүл болуп турар.

Ажыглаан арга, методтар: Анализ, беседа, дилеп-тыварыныӊ, тайылбырлап бижиириниӊ методтары.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы: Тыва дыл болгаш чогаал башкыларынга класстан дашкаар номчулга эрттиреринге деткимче бооп болуру. Оореникчилернин номчулгага сонуургалын чогаалды таварыштыр кодуруп ап болуру. Галина Маспык-оолдун чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сонуургап чоруур улуска немелде материал кылдыр ажыглаттынып болур.

Ажылдыӊ теоретиктиг үндезиннери: Кунгаа М.Б. Ортумак школага тыва чогаалды башкылаарының чамдык айтырыглары. Март-оол К. Б. 5-9 класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы. К.Б. Доржунуӊ “Тыва чечен чогаал сөзүглелиниӊ филологтуг сайгарылгазы” деп эртем ажылдарыныӊ чыындызы (2014 ч.) деп ажылдарны үндезин кылдыр алган.

Ажылдың материалы: Галина Маспык-оолдуң “Чайзат” деп проза чыындызы, ында «Чайзат» деп тоожузу.

Ажылдын тургузуу: Ажыл киирилде, 3 эгеден, түңнел болгаш ажыглаан литература даңзызындан, капсырылгадан тургустунган.

I-ги эге. Галина Маспык-оол – делгем кѳрүштүг чогаалчы, журналист.

I.1. Галина Маспык-оолдун допчу намдары.

Галина Дулушовна Маспык-оолдуң допчу намдары Галина Дулушовна Маспык-оол 1957 чылдың октябрь 12-де Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Бажынга бөдүүн өг-бүлеге төрүттүнген. Ооң чаш болгаш элээди үелери Арыг-Бажы суурга эрткен. 1974 чылда Шагаан-Арыг хоорайның 2 дугаар ортумак школазын дооскан. Ол-ла чылын Кызылда күрүнениң педагогика инстидудунуң филология факультединиң орус дыл, литература болгаш тыва дыл болгаш литература салбырынче өөренип киргеш, ону бот өөредилге-биле 1981 чылда дооскан. 1978-1979 өөредилге чылында Г.Д. Маспык-оол Арыг-Бажы школазынга орус дыл, чогаал башкызы кылдыр ажылдай берген. Ол школага 1987-88 өөредилге чылынга чедир ажылдаан. Галина Дулушовна 1989 чылдан тура Шагаан-Арыг хоорайга “Улуг- Хем” солуннуң корреспондентизи бооп ажылдай берген. 1992 Г.Д. Маспык-оол амыдыралының аайы-биле Кызыл хоорайга көжүп келген. Ол 1995 чылда “Шын” солуннуң редакциязынга ажылдай берген. 2001-2005 чылдарда “Тываныӊ аныяктары” солуннуӊ оралакчы редактору бооп ажылдап турган. 2001 чылдан бээр РФ-тиӊ Журналистер эвилелиниӊ кежигүнү. Галина Маспык-оол 2014 чылга чедир “Шын” солуннуӊ редакциязынга корреспондентилеп, ооӊ арыннарынга чидиг айтырыгларны көдүрүп келген. Ук солунга ооӊ миниатюралары, чечен чугаалары болгаш тоожулары база хөйү-биле парлаттынгылаан. Амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Галина Маспык-оол 2013 чылда “Шын” солуннуӊ редакциязыныӊ ажылдакчыларыныӊ аразынга “Шынныӊ” сылдызы” деп хүндүткелдиг атты чаалап алган. 2012 болгаш 2013 чылдарда ТР-ниӊ ЖЭ-ниӊ эрттирип турары “Чонар-даш бийир” (Агальматолитовое перо) деп мөөрейниӊ тиилекчизи болган. Кызыл хоорайныӊ үндезилеттингенинден бээр 100 чылынга тураскааткан юбилейлиг медаль-биле 2015 чылда шаӊнаткан.

I.2. Г.Д. Маспык-оолдуӊ чогаадыкчы ажыл-чорудулгазыныӊ дугайында

Галина Дулушовна Маспык-оолдуң чогаалга сонуургалы бичии чылдарында-ла илереп келген. 1987 чылда Улуг-Хем кожууннуң “Улуг-Хем” деп кожуун солунунга “Эне сөзү” деп эгелиг бижээн чүүлү үнелелди ап, ооӊ журналистикаже баштайгы базымы болган. 1997 чылда “Шын” солунга “Арт”, “Ховаган”, “Эккеп көрем” дээн чижектиг баштайгы миниатюралары бижиттинген. 1998 чылда “Тываның аныяктары” солунга “Эреге”, “Кызыл чечек”, “Эриведи...” дээш оон-даа өске хөй санныг миниатюралары парлаттынган. Улуг хемчээлдиг калбак чогаалдарының башкылыы “Адвокат” 2001 чылда “Тываның аныяктары” солунга үнген. Ол-ла солунга “Сылдыстарның чүгүрүүнде”, “Августа”, “Ольга”, “Кик-боксер”, “Шаалда”, “Орук белдиринде, “Ак болгаш кара”, “Чаяна” дээш өске-даа чечен чугаалары, тоожулары парлаттынган. 2007 чылдан эгелеп “Шын” солунга “Мөге”, “Чайзат”, Леди-Ди-Алина”, “Кара биле Седип” деп чечен чугаалары парлаттынган. 2013 чылда Г.Маспык-оол “Чайзат” деп чыындызын бодунуӊ акша- хөреӊгизи-биле “Тываполиграф” деп ном үндүрер черге 500 экземплярлыг үндүрүп алган. Ында аңгы-аңгы чылдарда бижиттинген “Кадарчының уруу”, “Чайзат”, “Леди-Ди – Алина”, “Кара биле Седип” деп тоожулары болгаш “Торгу-Чечек” деп новелла кирген. Ук ном 2013 чылда Бай-Тайга кожууннуӊ чонунуӊ үнелээни-биле “2012-13 чылда эӊ солун ном” деп атка төлептиг болган. 2014 чылда “Шынаа ынакшылы” деп тоожузу “Шын” солунга үнген. “Хаан биле кадын” деп тоолчургу аянга бижээн чогаалы “Ава” солунга, “Алдын биле Мөңгүн” деп чечен чугаазы “Хуулгаазын Тыва” деп солунга, “Дус-Даг оглу” деп чечен чугаазы “Шын” солунга үнгүлээн. Г. Маспык-оол – чүгле чогаал ажылы-биле кызыгаарланмайн, республиканың солун-сеткүүлүнге ханы ужур-уткалыг чүүлдерни бижип, чогаал сайгарылгаларын доктаамал чорудуп чоруур журналист.

II-ги эге. Г.Маспык-оолдуӊ “Чайзат” деп тоожузунга 10-11 класстарга тыва чогаал кичээлдеринге класстан дашкаар номчулгага аас-журналынын кичээлин чорудары.

II.1. Г.Маспык-оол: «Чайзат» тоожунун кижизидилгелиг ужур-дузазы.

        Тѳрээн чогаал эртеминге уругларның номчулгага сонуургалын бедидери чугула ажылдарның бирээзи. Чүге дээрге, ном номчуур улустуң саны эвээш, номнар садып номчуур кижилер ховартаан. Ном кижини амыдыралга ынак болурунга, чараш мѳзү-шынарлыг болурунга, иштики делегейи байлак болурунга, билии делгем болурунга кижизидер.

Ѳѳредилге программазында кирбейн турар, ынчалза-даа номчукчунуң сонуургалын оттуруп турар чогаалдар тыва литературада хѳй. Башкы кижи уругларга чогаал, чогаалчы дугайында немелде билиг бээр сорулгалыг ажылдаарда, класстан дашкаар ажылдарны чорудары уругларның номчулгага сонуургалын оттурарынга улуг салдарлыг.

Галина Маспык-оолдуӊ тоожулары болгаш чечен чугааларыныӊ маадырларыныӊ хөй кезии амгы үениӊ аныяктары, 21 вектиӊ чурттакчылары, бистиӊ үежилеривис болуп турары-биле амгы аныяктарга, сургуулдарга, эӊ ылаӊгыя 10-11 класстыӊ өөреникчилеринге оларныӊ овур- хевири ужур-дузалыг болгаш чоок, эргим. Галина Маспык-оолдуӊ хөй санныг проза чогаалдарыныӊ аразындан «Чайзат» деп тоожузу чүгле делгем утказы-биле эвес, амыдыралга бергелер чеже-даа кызагдаза, частырыгны кылып-даа чорза, эки талаже ѳскерли бээр, чуртталгага ынак овур-хевирлер бар. Ооӊ чидиг дылы номчукчунун кичээнгейин оттуруптар куштуг. Бо чогаал школа программазынче кирбейн-даа турар болза, ону школа доозуп турар 10-11 класстыӊ өөреникчилерге номчудуп, сайгартып,  өөредири кижизидилге талазы-биле холчок улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш Галина Маспык-оолдуӊ чамдык чогаалдарын 10-11 класстарга номчудар кылдыр класстан дашкаар номчулга кичээлдеринге ажыглап, кичээлдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирерин эрттирери чугула. Класстан дашкаар номчулга кичээлдериниӊ хевирлери программада кирип турар чогаалдарны өөредир кичээлдер-биле колдуунда дөмей. Башкы боду чогаалды баш бурунгаар сайгарып ап, ооӊ идейлиг утказын болгаш бижиттинген дылыныӊ уран-чечен аргаларын тодарадып алыр ужурлуг. Ɵөреникчилерни кичээнгейин ол чогаалче угландырып, идепкейин көдүрер база номчукчу биле авторнуӊ аразында харылзааны тудар киирилде беседаларны эрттирип болур. Амыдыралга чүү-даа туруп кээп болурунга уругларны чүгле ада-ие эвес, а башкылары база кичээндирип, Галина Маспык-оолдуӊ “Чайзат” деп чогаалы кол рольдуг болуру чугаажок. Ынчангаш башкы уруглар-биле амыдыралга туруп кээп болур бергелерни ажып эртип шыдаар тура-сорукту кижизидип, быжыглаары- биле холбашкан беседаларны чорудар болза эки.

II.2. Г.Маспык-оолдун «Чайзат» деп тоожузунга янзы-бүрү класстан дашкаар номчулга кичээлинге ажыглаар кичээлдин хевирлери, мѳѳрейлер.

 Уругларны номчулгага сонуургадыптары анаа кижизидери башкынын тывынгыр ажыл-чорудулгазы негеттинер. Тѳрээн чогаал башкылаашкынында чогаадыкчы, делгем кѳрүштүг ажылдап чоруурлар бар. Арга-дуржулгазы бедик башкыларнын чогаадыкчы арга-шинээ аныяк башкыларга үлегер чижек, кѳргүзүг болуру чугаажок. Бодувус хуувуста база хѳй-ле башкыларнын арга-дуржулгазынын байлаан кѳрүп, оларнын ажылдарынга дѳзевилеп, Г. Маспык-оолдун «Чайзат» деп тоожузунга янзы-бүрү чогаадыкчы ажылдарны кылып болурун манаа демдеглекседивис.

Г.Маспык-оолдун «Чайзат» деп тоожузунга класстан дашкаар номчулга кичээлге чорудуп болур кичээлдернин хевирлери:

Г.Маспык-оолдун чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр класстан дашкаар чорудар ажылдарның хевирлерин моон-даа хѳй янзылыг ажылдап болур:

1.Кичээл -диспут

2. Кичээл аас чогаалы

3.Конференция-кичээл

4. Отчет-кичээл

5. кичээл-беседа

6. экскурсия-кичээл. (Чогаалда болуушкуннарның болуп турар черлеринге чедип, картазын тургузары)

7.кичээл-семинар дээш оон-даа ѳске кичээлдиң хевирлерин тургузуп болур.

Г.Маспык-оолдун «Чайзат» деп тоожузунга класстан дашкаар номчулга кичээлге чорудуп болур класстан дашкаар ажылдарнын хевирлери:

1. Диспуты,
2. Тѳгерик стол
3. Экскурсия
4. Литературлуг краеведение
5. Ужуражылга- кежээлер
6. Литература – тѳѳгүлүг кежээлер

Г.Маспык-оолдун «Чайзат» деп тоожузунга класстан дашкаар номчулга кичээлге чорудуп болур мѳѳрейлерниң хевирлери:

Оореникчилернин бот-медерели бедик, чогаадыкчы чоруун сайзырадырда моорейлер эрттирери ужур-дузалыг.

1. Шиижиткен кѳргүзүг. (Чогаалда болуушукуннарны улежип алгаш, тус-тус рольдап ойнап коргузери)
2. Чогаалга чурук мѳѳрейи (Чогаалдын болуушкуннарынга чурук чурууру)
3. Чогаадыглар мѳѳрейи
4. Кроссвордтар мѳѳрейи (Чогаалдын сѳзүглелин шингээдип алыры-биле мындыг ажылды чорудуп болур)
5. Проект тургузары. (Буклет, хана солун…дээш оон-даа оске ажылдарны кылып болур. Бѳлүктеп-даа, ангы чааскаан-даа кылып болур. Амгы уеде уругларнын чогаадыкчы чоруун сайзырадырынга ужур-дузалыг)

III. Класстан дашкаар номчулга кичээлинге Г.Маспык-оолдун “Чайзат” деп тоожузунга аас журналын эрттирери.

Аас журнал кичээл-чаа хевирниң кичээли. Бир чогаалды дооскаш, быжыглаашкын кичээлге аас журналын эрттирери эптиг. Чогаалды номчуп доозупкаш, чогаалдан айтырыг-харыы дузазы-биле түңнеп кааптары уругларга чедимче чок артып каап болур. Аас журналы уругларнын алган билиин системажыдар, делегей кѳрүүшкүнүн делгемчидеринге ажыктыг деп санап турар бис.

        Кичээлдиң дерилгезинге ватмат саазындан азы компьютерге тускай альбом-журналды кылыр. Арын бурузунге кичээлдин чорудуунга хамаарышкан янзы-буру ажылдарны киирер.

        Дараазында бистин аас журналдын чижек планын киирдивис.

Тема: «Тайып ужар, даянып турар» (Г.Маспык-оолдун «Чайзат»)

Кичээлдин хевири: Аас журналы

Сорулгазы: 1. Амыдыралда бергелерни ажарынга тура-сорук негеттинер дээрзин уругларга билиндирер. 2. Сагынгыр, тывынгыр чорукка база үлегер домактарга даянмышаан, уругларның сѳс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: Галина Маспык-оолдун хѳрек чуруу, «Чайзат» деп ному, арагалаашкын темазынга сюжеттиг чуруктар, арага дугайында чечен сѳстер болгаш үлегер домактар: «Араганын кырынга чам унер», «Тоткан черинге тос хонар, аштаан черинге алды хонар», «Эвээшти билир кижи тамчыктыг удуур», «Арагада чам бар», «компьютер дайзын апарып болур», «Идик багайда эжик ырак» ...

Белеткел ажылдар: Чогаалды 10-11класстын ѳѳреникчилери «Чайзат» деп тоожуну номчуурунга чогаалды кѳвүдеткеш, тарадып, баш бурунгаар номчуп алырынга ажылды чоргузар.

Аас журнал кичээлдиң планы

1.Организастыг кезээ.

2.Онаалга хыналдазы.

3. Быжыглаашкын.

1-ги арын. …Дагаа, куш-даа болза, олурар, турар ыяштыг. Тараа каап бээр тавактыг-дыр. Ам менде чүү-даа чок.

2-ги арын. Чурттаар оран-сава чок улус чыглыр чер, Чайзаттыӊ оларга каттыжа бээри, аныяк шагдаа оол.

3-ку арын. Ачазыныӊ компьютери. Сактыышкыннар.  Пароль “Анайка”

4-ку арын. Ачазыныӊ авторитеди, ооӊ уруунга идегели.

5-ки арын. Чайзаттын анаа амыдыралче эглип келири. Ынакшылыныӊ чедип кээри.

6-гы арын. Тайып ужар, даянып турар.

4. Кичээлдиң түннели.

I.Аас-журнал кичээлдин чорудуу.

1.Организастыг кезээ.

Мендилежири.Кичээлге белеткел.

2.Онаалга хыналдазы.

- Чогаалчы Галина Маспык-оол дугайында дыңнадыглар кылып алыр болган силер. Ону дыннадып, номчуур. (Ѳѳреникчилер кылган ажылын номчуур)

3. Быжыглаашкын.

- Галина Маспык-оолдун допчу-намдарын болгаш чогаадыкчы ажылынын дугайында онаалгалардан танып, билип алдывыс. Номчаан чогаалывыс «Чайзатка» хамаарыштыр аас журналын эгелээр-дир бис.

1-ги арын. …Дагаа, куш-даа болза, олурар, турар ыяштыг. Тараа каап бээр тавактыг-дыр. Ам менде чүү-даа чок.

а). Чогаалдын кыска утказын чугаалаар.

б). Темазын тодарадыр. (Мөзү-шынар, Арагалаашкын. Чаа технологияныӊ, азы компьютерниӊ кижиниӊ амыдыралынга ролю)

в). Чогаалдын идеязы: (Арага кижиге кандыг-даа эки чүүл чедирбес. Араганың кырындан чам үнер. Тайып ужар даянып турар)

2-ги арын. Чурттаар оран-сава чок улус чыглыр чер, Чайзаттыӊ оларга каттыжа бээри, аныяк шагдаа оол.

а). Чогаалдын кыска утказын чугаалаар.

б). Словарь-биле ажыл – бердинген сөстер азы сөс каттыжыышкыннарыныӊ утказын тайылбырлаар: (МЖК, мыдыр, амыдыралдын дѳвүнчүү, банк ячейказы, 1С бухгалтерия, медээлер-баазазы, трап)

в). Кроссворд-биле ажыл.

3-ку арын. Ачазыныӊ компьютери. Сактыышкыннар.  Пароль “Анайка”

а). Чогаалдын сюжедин тодарадыр. (Дуушкун: Чурттаар оран-сава чок улус чыглыр чер, Чайзаттыӊ оларга каттыжа бээри, аныяк шагдаа оол), Ооскудулге: Ачазыныӊ компьютери, ооӊ-биле холбашкан сактыышкын, ачазыныӊ уруунга бүзүреп чорааны,), Дынзыгыышкын Уругнуӊ анаа амыдыралче эглип келири, дыка күштүг камгалал салып каан файл, “Анайка” деп пароль, ачазыныӊ авторитеди, ооӊ идегели, Чештиниишкин: Ынакшылыныӊ чедип кээри.)

б). Чогаалдын дылында эпитеттер, деңнелгелер. (арын 40-43-тен эпитеттерни, деңнелгелерни тывар)

4-ку арын. Ачазыныӊ авторитеди, ооӊ уруунга идегели. (Ол чүгле Сибирьде эвес, бүгү Россиянын шыырак программизи турган…)

а). Чогаалдын кыска утказын чугаалаар.

б). Ачазынын арттырып каан чагаазынга хамаарышкан бодалдар.

в) Үлегер домактар, чечен сѳстер, угаадыг сѳстер-биле ажыл. (Дерилгеде үлегер домактар-биле ажыл: «Араганын кырынга чам үнер», «Тоткан черинге тос хонар, аштаан черинге алды хонар», «Эвээшти билир кижи тамчыктыг удуур», «Арагада чам бар», «компьютер дайзын апарып болур», «Идик багайда эжик ырак»)

5-ки арын. Чайзаттың анаа амыдыралче эглип келири. Ынакшылыныӊ чедип кээри.

а). Чогаалдын кыска утказын чугаалаар.

б). Чогаалдын стилин тодарадыр (Чечен чогаал)

      Чогаалдын жанрын аймаан тодарадыр (Проза)

       Чогаалдын жанрынын хевирин тодарадыр (Тоожу)

в). Аянныг номчулгага ажыл. (Чогаалда маадырларның чугаазын рольдап номчуур. Монолог кылдыр номчууру)

6-гы арын. Тайып ужар даянып турар.

1.Кичээдлин темазын Тайып ужар, даянып турар дээнинин ужуру чүл? (Ѳѳреникчилер бодалдарын илередир)

2. Улаштыр чүү болурул?. Чогаадыкчы ажыл. (Чогаалдын тѳнчүзүн улаштыр чогаадып доозары)

3. Чогаалчынын чогаалга хамаарыштыр бижии.

4. Кичээлдин түңнели.

Демдек салыры

Онаалга бээри. Чогаалчыга болгаш чогаалга хамаарыштыр проект кылыр, ону камгалаар.

IV.Түңнел.

Г. Маспык-оолдуң — амгы тыва чогаалдың байыырынга улуг үлүүн киирип чоруур чогаалчыларның бирээзи. Ынакшыл база мөзү-шынар темаларын дамчыштыр тоожуларын чуртталганың кол ыдыктыг чүүлдерин ожаап билир, ону үнелеп чоруур арыг сеткилдиг, бедик мөзүлүг чогаалчы.

Бирги эгеде «Галина Маспык-оолдуң «Чайзат» деп тоожузунга класстан дашкаар номчулга кичээлиниң эрттирериниң аргалары» деп темалыг ажылывыска чогаалчы Г.Д. Маспык-оолдуң дугайында материалдарны чыып, чогаадыкчы ажыл- чорудулгазынга хамаарышкан ажылдар-биле таныжып, тыва чогаал методиказынынга хамаарыштыр ажылды кылып тургузар сорулганы салган бис.

Ийиги эгеде «Чайзат» деп тоожунуң элээди класстың ѳѳреникчилеринге кижизидилгелиг ужур-дузазын айыткан. Класстан дашкаар номчулга кичээлинге ажыглаар кичээлдиң хевирлери ооң иштинде эрттирип болур мѳѳрейлерни кѳргүскен.

Үшкү эге. Дараазында эгеге үстүнде айыткан кичээлдиң хевирлериниң  бирээзи: чаа хевирниң кичээли болур аас журналының чижек планын тургускан бис.

Чогаалда көдүртүнген арагалаашкын, мѳзу-шынар темазы,  амыдыралга бергелерге торулбайн уганныг, шын орукту шилип алырынче угланган сөзүглелдерге даянып, класстан дашкаар номчулгага аас журналын  эрттирип болурунуӊ аргаларын көрүп, ол айтырыгларга хамаарышкан чогаал эртеминин теория талазы-биле ажылдарны  сайгарып көрген бис. Г.Маспык-оолдун ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр теманы уругларга класстан дашкаар номчулга кичээлдерден аңгыда ѳске-даа хевирлерин ажыглап тургаш, эрттирип болур. Ол башкының чогаадыкчы чоруундан, ажылынга бердингенинден, ажылын эки билиринден, ѳѳреникчилерниң сонуургалындан, башкы биле уругларның аразында харылзаазындан хамааржыр. Бистиң бо ажылывыс ѳскелерге чүгле чижек болуп, чаа-чаа бодалдарны илередип үндүрүп кээр дээрзинге идегеп турар бис. Ынчангаш ук ажыл студентилерге, ортумак ѳѳредилге черлеринде болгаш школаларда тыва дыл болгаш чогаал башкыларынга, ѳѳреникчилерге чогаалчының дугайында материалдарны тып, тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге база янзы-бүрү класстан дашкаар ажылдарга немелде материал кылдыр ажыглаарынга ужур-дузалыг деп түңнеп турар бис.

Ажыглаан литература данзызы

1.Доржу К. Б. Тыва чечен чогаал сөзүглелиниң филологтуг сайгарылгазынга эртем статьяларыныӊ чыындызы. Монография. – Кызыл: РИО ТувГУ, 2014. – 233 с.

2. Кунгаа М.Б. Ортумак школага тыва чогаалды башкылаарының чамдык айтырыглары // ж-л «Башкы», 1993 №6.

3. Март-оол К. Б. 5-9 класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы. – Кызыл, 2002 . – 272 ар;

4. Оргу К. Х. Тыва дылды ортумак класстарга башкылаарының методиказы. – Кызыл, 1968. – 185 ар.

5. Самдан З.Б. Тыва чогаалдың кокпалары-биле. – Кызыл: «Республиканская типография», 2005. –157с. 18.Тыва чечен чогаал: сөөлгү үениң шинчилелдери. –– Кызыл: «ГУП РТ «Тываполиграф», 2009. – 207 ар.

6. Монгуш А.О. Чогаалчы Галина Маспык-оолдуң хууда арны, ооң дидактиктиг потенциалы. Доозукчунуң квалификастыг ажылы. -ТГУ, 2016.-66 ар;

7.Бадыраа Ч.Е. Чогаалчы Лидия Ооржактың шүлүктеринге, чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга класстан дашкаар ажылдарны чорудары. Доозукчунуң квалификастыг ажылы. -ТГУ, 2016.-58 ар;

Материал алган ном:

1.Маспык– оол Г.Д. Чайзат. – Кызыл; «Тываполиграф», 2013. – 146 ар.

Интернет четкилери

1.Федеральный государственный образовательный стандарт основного общего образования. – М, .:Просвещение, 2011. – 48с.

2.Федеральный закон РФ "Об образовании в Российской Федерации" № 273-Ф3 (Новый: Вступил в силу: 1 сентября 2013 г).

3.Федеральный государственный образовательный стандарт – URL: http://standart.edu.r

4.http://vk.com/id314950913