6-гы класска класстан дашкаар өөренир «Улусчу ужурлар» эртеминиӊ ажылчын программазы
календарно-тематическое планирование по краеведению (6 класс) на тему

6-гы класска класстан дашкаар өөренир «Улусчу ужурлар» эртеминиӊ ажылчын программазы.

Эге сөс

      Улусчу ужур-чаңчылдарны чаа езу-биле шинчилеп, ону өөредилге- кижизидилге ажылынга чогумчалыы-биле ажыглап ажылдап эгелээн Республиканың федералдыг-даа, төп-даа шенелделерже кирген школаларның арга-дуржулгазынга даянып, бо хуннерде бистиң республиканың барык шупту школалары «Улусчу ужурлар» кичээлдерин тыва езу-чаӊчылдарга даянып, эрттирип эгелээн.Ук кичээлдерниң кижизидилге ажылынга салдары аажок улуг бооп турары билдингир.

       Тыва чон салгалынга бодунуң материалдыг байлактарын арттырып бээринден аңгыда, сагыш- сеткил байлаан – ужур-чаңчылдарны салгал аразынга үспейн, хумагалыы-биле дамчыдып чораан.

        Эртем-суюл сайзырап, кижилерниң угаан-медерели чаа үениң агымынче кирип, харын-даа чүгле чогумчалыг материалдыг тала колдап, сагыш-сеткил ядараар деп барган үеде чаагай чаңчылдар кичээлиниң ролю кончуг улуг апарган.

       Амгы үеде тыва улустуң ужур-чаңчылдарынга шинчилел ажылдары уламчылап, янзы-бүрү номнар, программалар хөйү-биле үнүп турары башкылал ажылынга улуг дузаны көргүзүп турар.

       Ажылдың үндезини кылдыр Г. Д. Сундуйнуӊ «Улусчу ужурлар» деп 5-6 класстарга шенелделиг өөредилге-номчулга номун, С.Б.Байыр- оол, С.К Монгуш, Ч.Ш. Ондар, С.Ч.Шулуу- Маадыр; «Тыва ужур- чаңчылдар 5- 9» А.К.Ооржак, С.Б.Оюн деп болгаш өске- даа тыва чоннуң бурунгу ужурларының дугайында үнгүлээн өөредилге номнарын алган.Улусчу езу-чаңчылдар деп факультатив кичээлинге даянып тургаш кылган бо программа тыва чоннуң чаагай чаңчылдарын база кижиниӊ бодун канчаар алдынарыныӊ дугайында школага эрттирериниң бир вариантызы болуп турар.

Тайылбыр бижик.

Тыва ёзу-чаӊчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, бойдуска ынак болгаш анаа   хумагалыг болурунга, эстетиктиг, этиктиг кижизидилге дээш оон-даа оске хевирлеринге.

Уруглар кижизидилгези чоннуӊ бодунуӊ төөгүзүнден, культуразындан болгаш сүзүүнден дөстелир деп, М. Б. Кенин-Лопсан санап турар. Программада кезектер уругларның назы-харын, сонуургалын барымдаалап хувааттынган. Уругнун назы-хары бичии болган тудум, оларның чуве сактып алыры быжыг, уттунмас болур. Ынчаарга, он ийи хар четкен уругларга кижиниӊ чаяаныныӊ дугайында, төлептиг болурунуӊ дугайында бодалдар-биле шыва ап, оларныботтарыныӊ кылып турар үүлгедиглеринге хамаарыштыр боттарыныӊ хамаарылгазын тодаргай илередип билиринге кижизидери чугула болур ужурлуг. Амыдыралга эргежок чугула апаргы дег, кижиниӊ сагыш-сеткилинге, угаан-бодалынга, бодун алдынарынга хамаарышкан чүүлдерге өөредир болгаш кижизидер сорулга-биле ук программа тургустунган.

           Ажылды кылып тургаш, тыва ужур-чаңчылдарга база кижиниӊ сагы-сеткилиниӊ арыг-чаагай, чырык, тура-соруктуг болурунга  хамаарыштыр кылдынган ажылдарын өөренип көрүп, дуржулгалыг башкыларның шинчилелдериниң байлак арга- дуржулгазынга даянган.

6-гы класска өөредир темаларныӊ бөлүктээшкини:

«Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы».

1. Кижи чаяаны

2. Кижи угааны

3. Кижиниӊ октаргайы база сагыш культуразы.

4. Сагыш эргилдези, маны, аптаразы.

5. Назын эргилдези.

6. Кижиниӊ хаяазы, хей-аъды, хей сүлдези, сузу болгаш куъду.

7. Арага дугайы.

8. Ниити ужурлар (этикет).

9. Кижиниӊ шимчениглери, көрүжү болгаш кылаш, олут ужуру.

«Улусчу ужур-чаңчылдар» кичээлдериниң  өөредиглиг сорулгалары :

- уругларга бодунуң төрээн чонунуң шаг-төөгүден бээр туруп келген езу-чаңчылын таныштырып, ону ыдыкшыдып көөрүнге өөредири;

- езулуг тыва кижиниң овур-хевири, мөзү- бүдүжү кандыг чораанын улустуң аас чогаалын болгаш чогаалдарны ажыглап тургаш, делгереңгей таныштырып, бар билиглерин ханыладып өөредири;

- тыва улустуң чаңчылчаан ажыл-ижи-биле чурттап турган база амгы үеде-даа чурттап чоруур оран-савазынга даянмышаан таныштырып, мергежил шилип алырынче угланган ажыл чорудуп, келир амыдыралга белеткээри;

- бодунуң төрээн чериниң (кожуунунуң) онзагайы-биле таныштырып,  алдарлыг кижилерин танып ап, оларга чоргаарланып чоруурунга өөредири;

- тыва улустуң уруг-дарыг кижизидеринге кандыг хамаарылгалыг, чаш төлдү кадык-чаагай кижизидериниң айтырыгларын канчаар шиитпирлеп чораанының дугайында билигни бээри;

 - кижиниӊ чаяаттынып кээри база аӊаа кандыг түӊнел турар ужурлуг деп чүүлдүӊ дугайында билигни бээри;

 - кижиниӊ бодун алдынарыныӊ дугайында айтырыг чүге кол болурунуӊ дугайында эге билиглерни бээри.

Кижизидилгелиг  сорулгалары:

- уругларны  чоннуң ыдыктыг чаңчылдарын сагып чоруур, бедик культурлуг, кижизиг  кижилер болурунга кижизидер;

- күш-ажылга ынак, мөзүлүг чаңга уругларны чаңчыктырып кижизидер;

- долгандыр турар чонунга база бойдуска хумагалыг болурунга, оларга хамаарылгалыг сагыыр ужурлуг чүүлдерни сагып чоруурунга чаңчыктырар;

-  ава, ача кижиниң хүлээлгелерин медерелдии-биле билип, өг- бүле амыдыралынга бичиизинден белен болуп, уруглар кижизидилгезиниң айтырыгларын сайгарып чоруурунга кижизидер;

- каяа- даа чорааш, бодун тыва кижи мен деп медереп билип чоруур национал чоргааралды уругларга оттурар.

Өөреникчилер

- «КИЖИ» деп сөстүң хөй талалыгутказын,

- тыва улусчу чаңчылдарны, езулалдарны (ооӊ иштинде кижиниӊ канчаар алдынарыныӊ дугайында), ужурларны, дагылгаларны, дойларны, ыдыктарны,

- чоннуң чаңчылчаан ажыл-ижин,

- өг- бүледе кежигүннер аразында харылзаа дугайында хоойлу-документилерни,

- өг- бүле бүрүзүнуң сагып чоруур чараш чаңчылдарын билген турар ужурлуг.

Программаныӊ тургузуу:

«Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы».

1. Кижи чаяаны – 6 шак, оон иштинде 1 чугаа сайзырадырыныӊ кичээли;

2. Кижиниӊ октаргайы – 10 шак, оон иштинде 3 чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;

3. Назын эргилдези – 2 шак, ооӊ иштинде 1 хыналда ажыл кичээли;

4. Кижиниӊ хаяазы, хей-аъды, хей сүлдези, сузу болгаш куъду – 7 шак, ооӊ иштинде 2 чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;

5. Ниити ужурлар база багай аажы-чаӊ – 4 шак, оон иштинде 2 чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;

6. Кижиниӊ шимчениглери. Карактар. Кылаш, олут ужуру. – 2 шак;

7. Ниити хыналда ажыл – 1 шак;

8. Түӊнел-катаптаашкын. – 1 шак;

9. Чырык күзел – 1 шак, ооӊ иштинде 1 шак чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;

10. Туңнел кичээл. – 1 шак, ооӊ иштинден 1 шак чугаа сайзырадылгазыныкичээли.

Кижи чаяаны-биле холбашкан ужурларны сагып, эптиг-эвилең чорукка чаңчыгар, аажы-чаӊ талазы-биле бодун туттунуп билир, культурлуг чугаалажырынга, байырлажып чоруурунга чедир езулалдарны сагыырынга чаңчыгар. Кандыг-даа байдалда, кандыг-даа кижилер-биле харылзаа тудуп тургаш, бодун алдынарыныӊ эге билиглерин долузу-биле сагып чаӊчыккан турар кылдыр өөредир.

6-гы класска “Улусчу ужурлар” эртеминге «Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы» деп кезекке хамаарыштыр темаларны чарып эрттирери:

Төлептиг кижи кандыг болурул? Кижи чаяаны. “Кижи” деп атка канчаар төлептиг болурул? Улуг уйгу уржуктары. Кижи угааны. Мага-бот дадыктырарыныӊ аргалары.

Кижиниӊ октаргайы. Сагыш культуразы. Ак болгаш кара сагыш дугайында. Сагыш эргилдези. “Канчаар сен?” Сагыш маӊы. Сагыш аптаразы. Угаан-сагыш ажылы. Күш-ажыл болгаш сагыш. “Шилип алган мергежилим”

Назын эргилдези. “Чааскаан олургаш, сагыжыӊ шинчиле”

Кижиниӊ хаяазы. Кижиниӊ хей-аъды. Кижиниӊ сүлдези. Кижиниӊ сузу. Куът дугайында улусчу бодалдар. “Буян чандырары”

Арага дугайы. Ч. Чүлдүм “Иениӊ каргыжы”Ниити ужурлар (этикет).

Кижиниӊ шимчениглери болгаш үнү. Карактар. Кылаш болгаш олут ужуру.

Календарь-тематиктиг план.

«Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы.»

“Улусчу ужурлар” эртеминиӊ «Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы.» деп эгени өөренип дооскан 6-гы класстыӊ өөреникчилери дараазында чүүлдерге өөренген болгаш оларны билген турар:

• кижиниӊ чаяанынга хамаарышкан бодалдарны;
• эптиг-эвилең чорукка чаңчыккан;
• сагыш-сеткил культуразын билир болгаш ону сагып чоруур;
• иштики делегейин делгемчидип шыдаар;
• сагыш сеткилин арыглап билир;
• багай чаӊчылдарга хамаарыштыр бодунуӊ удурланышкак уткалыг бодалдарын делгереӊгей илередип шыдаар.;
• ниити ужурлар азы этикетти сагып чоруур;
• ада-өгбелерниӊ чагыын билир.

Ажыглаан литература

   1. Алдай – Буучу Кызыл, 1993

   2.  Байыр-оол С.Б болгаш о.ө. Тыва чоннун бурунгу ужурларын болгаш чанчылдарын өөредириниң программазы. Кызыл, 2002.

   3. Бартан О.О. Тываларның национал чеми болгаш, чем үнүштер.Кызыл, 1997.

   4. Будегечи Т. Б. Художественное наследие тувинцев. Москва, 1995.

   5. Даржа В.К.Лошадь в традиционной практике тувинцев кочевников.Кызыл, 2003.

   6. Казырыкпай Б.О. Эрнин эрези. Кызыл,2001.

   7. Камычек.Я. Вежливость на каждый день. Москва «Знание»,1981

   8. Кара – Күске К.Ч.Аътка тураскаадыг.Кызыл1995 .

   9. 10.Кенин-Лопсан .М.Б. Тыва улсутуң буруңгу ужурлары . Кызыл, 1994

  11.Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чанчыл. Кызыл «Новости Тувы» 2000. .

  12. Лагерь Лекарственные растения Тувы. Кызыл,1998

  13. «Еше лама» Сопа Ринпоче. Энергия мудрости .Основы буддийского учения.Москва    «Цонкапа»,2003.

  14. Монгуш М.В. Тувинцы Монголии и Китая. Новосибирск «Наука», 200217. 16. .Маннай  оол М.Х.,Достай И.А. История Тувы. Кызыл 1996

  15. Намзал Э.Х. Холу  чемзиг  авам сөну. Кызыл 1995.  

  16. Образовательная программа «Несущая свет».Программа клуба молодой семьи. Кызыл, 2003.

  17. Ооржак А.К., Оюн С.Б.Тыва чаңчылдар 5-9 класстарга өөредилге программазы.Кызыл,2003

  18. Путеводитель Тува. Москва «Авангард», 2004 17.  21.Самбу И.У.,Самбу М.Д. Тыва чоннуң бурунгу ажыл – агыйы, амыдыралы. Кызыл, 2004.

22. Салчак К.Б, Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканын хөгжулдези. Кызыл, 1984

   19. Серенот С.К. Тыва улусчу эмнээшкин. Кызыл, 1993.

   20. Сиянбиль М.О, Сиянбиль А.А. Традиционный тувинский костюм.Кызыл, 2000.

   21. Сундуй Г.Д. Улусчу педагогика. Кызыл, 2004.

   22. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 3-4 .Кызыл, 2005.  

   23. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 1-2 класстарга өөредилге – номчулга ному.Кызыл 2003.

   24. Сундуй –оол М.С Городок у подножия Кара-Даша.Кызыл, 2005.

   25. Традиционная культура тувинцев глазами иностранцев.Кызыл, 2003. 2002

   26. Тыва улустуң алгыш- йорээлдери.Кызыл, 1990

   27. Чамзырын М.Ч, Чамзырын Е.Д. Тыва чоннун чаагай чаңчылдарын кижизидилге ажылынга ажыглаары.Кызыл, 2000.

   28. Чадамба В.Ф. Сүр – кучунун үш оюну. Кызыл,2004.

   29. Чап Ч.М. Шагаам – сүзүглелим. Кызыл,1999.

   30. Шактаржык К.О., Биче-оол В.А. Тыва дугайында чугаалар. Кызыл,, 2004..