Төрөөбүт литература уруоктарыгар аађыыны көђүлүүр ньымалары туттуу.
методическая разработка

Төрөөбүт  литература уруоктарыгар аађыыны көђүлүүр ньымалары туттуу.

Слепцова И.С.

И.И.Константинов-ДэлэгээтУйбаан аатынан

Сулђаччы уопсай орто үөрэхтээһин оскуолатын

 саха тылын, литературатын учуутала

 Төрөөбүт литература уруогар айымньыны аађыы сүрүн миэстэни ылар. Кистэл буолбатах, билигин оҕо кинигэни аахпат буолла.

Ураты суолтата: Ханнык баҕарар айымньыны ырытан көрдөххө, ыччакка ураты күүскэ дьайар кыахтаах өрүтүн булуохха сөп. Уус-уран айымньы ис хоһоонун үөрэнээччи таба өйдүүрэ, ырытара, чинчийэрэ кини киһи быһытынан иитиллэн тахсарыгар улахан суолталаах. Онон айымньыны сонурҕатан аахтарыы, билиһиннэрии- ааҕыы уруогун биир сүрүн соруга.

Объект: Оҕо олохххо суолун таба булуута, киһи буолуута.

Предмет: Оҕону үөрэтии-сайыннарыы тиһигэ.

Саңалыыкөрүү: Аныгы олох ирдэбилинэн литератураны оскуолаҕа үөрэтиигэ сыһыан уларыйда. Уус-уран айымньы, тиэкис ааҕыллан бүппүтүн кэннэ ырытар, бэйэ санаатын үллэстэр дьоҕуру сайыннарыыга айымньылаах үлэ ирдэнэр. Учуутал оҕо тиэкиһи өйдөөн –дьүүллээн, сыаллаан-соруктаан туһаайан ааҕыытын көҕүлүүр буолуохтаах.

Сыала: Уус-уран айымньыны өйдөөн –дьүүллээн ааҕыы,  ааҕыы суолтатын урдэтии;

Соруктара:

• Оҕо айымньыны өйдөөн ааҕарын туһугар, ааҕыы араас ньымаларын туһаныы.
• Үөрэнээччи айымньыны ааҕар уонна ылынар кыаҕын сайыннарыы;
• Олоххо бэлэм, өй-санаа  өттүнэн сайдыылаах личноһы иитэн таһаарыы;

Сана көрүнэ: истии, санарыы, аађыы, суруйуу- барыта аађыыттан тутулуктаах. ФГҮөС бырагырааммата 3 суолу тутуһар: аађыы уонна ырытыы, аађыы уонна сэһэргэһии, бэйэ аађыыта.Маны сэргэ үөрэнээччини сайыннарыыга сүрүн тускулунан: аађар дьођуру, саңарар саңаны, суруйар дьођуру, литературнай билиини сайыннарыы диэн бэлиэтиир. \

 Аађыыга көђүлээһин биир биллэр ньыматынан аађыы үлэтин көдьүүстээхтик тэрийии буолар. Айымньыны кытта үлэђэ, бастатан туран, аађыы араас ньымалара туһаныллаллар. Үөрэнээччи аа5ыы араас көрүңүн баһылыахтаах диэн этиллэр. Онтон аађыыттан араас сатабыл сайдар. Оҕо интэриэһиргээн аахтаҕына, айымньы ис хоһоонун толору өйдүүрэ саарбаҕа суох. Онон аађыы ис хоьоонун, суолтатын өйдөөн-төйдөөн аа5арыгар үөрэнээччи дьарыгын көђүлүүр араас  көрүңү туттабын:

- учуутал аађыыта. Уйулђа умсулђаннаах, өй-санаа күүрүүлээх түгэнин ођођо дьайар гына аађыахха сөп, оччотугар айымньыны ылынар, өйдүүр. Манна истэр дьођур сайдар. Истэр дьођура сайыннађына эрэ, ођо уус-уран тылга аһыллыан, айымньыга тардыһыан, аађар дьођура сайдыан сөп.

- сыныйан аађыы. Хас биирдии ођо тус бэйэтэ ыйыллыбыт кэрчиги аађан, айымньыны ырытарга, ис номођун быһаарарга үөрэнэр.

-  хоһоонноохтук аађыы. Аађыллыбыт тиэкиһи учуутал биитэр үчүгэйдик аађар ођо хомођойдук хос аахтађына, ордук суолталаах, айымньы сүрүн санаата түмүллэр түгэнин (айылђаны ойуулааһыны, персонаж уйулђата оонньуур кэмин, киирсиилээх кэпсэтиини о.д.а) ордук өйдүүр, айымньыны ылынар, ырытыыга толкуйа тобуллар.

- быһаарыылаах аађыы. Уус-уран айымньыга көстөр өйдөммөт, ыарырђаппыт тылларын аађыы кэмигэр суолтатын быһаарар тођоостоох..

- быһаарсыылаах аађыы. Айымньыны аађа олорон уустук, өйдөммөт тыллары учуутал үөрэнээччилэри кытта куолаан быһаарсаллар. Уус-уран тиэкиһи маңнайгы ылыныыны хайысхалыыр, ырытыыга бэлэмниир, кэпсэтиигэ тирэх буолар.

- сорудахтаах аађыы. Айымньыны ырытыыга туһаайан аађыыны тэрийиллэр. Аађыах иннинэ сорудах бэриллэр, оччођо ођо болђомтотун ууран аађар. Тиэкиһи маңнай аађар кэмңэ ођо болђомтотун ордук тардыахха сөп кэрчиги аађыах иннинэ чопчу санааны арыйарга тиэрдэр сорудађы биэриэххэ сөп.

- бэлиэтэниилээх аађыы. Айымньыны ырытыыга туһаайан аађыыны тэрийиллэр. Ордук суолталаах этиилэри сурунан бэлиэтэнэллэр. Биитэр схеманан, тирэх бэлиэнэн, эргономика  ньыматынан бэлиэтээһини туһаныахха сөп. Бу үлэ кэлин айымньыны ырытыыга, суругунан үлэђэ тирэх буолар.

 - дорђоонноохтук аађыы. Ођолор биирдиилээн доргуччу аађаллар, кылаас барыта истэр, онон  ођо сыыһата суох аађарга кыһаллар. Истэн олорооччулар аахпыт ођо туохха сыыспытын ыйыахтарын сөп. Манна ођо хайдах аађара, тыынара, туохха ордук сыыһара, аађар тэтимэ барыта көстөр.

- бүттүүн аађыы.  Тиэкиһи бары бииргэ улаханнык саңа таһааран тэңңэ аађаллар. Маннык аађыыга бытааннык аађар ођо түргэтиир, сатаан аађар ођолору батыһан, кинилэргэ тардыһан аађыыларын тэтимэ түргэтиир.

-тэңңэ аађыы. Учууталы кытта тэңңэ аађаллар. Хоһоону, чабырђађы аађарга туттуохха сөп.  Сүрүннээн дьиэђэ аађан кэлбиттэрин, биитэр искэ аахпыттарын кэннэ ыытарга тођоостоох.  Бу ньыма ођону сурук бэлиэтин тутуһарга, куолаһы уларытарга, сөпкө тыынарга, чуолкайдык саңарарга, дорђоонноохтук аађарга уһуйар, аађыы тэтимин эрчийэр.

- тохтобуллаах аађыы. Уһун кээмэйдээх тиэкиһи аађарга туттуохха сөп. Учуутал аађыыны сађалыыр, интэриэһинэй түгэнигэр тохтуур, салгыы ођолор бэйэлэрэ аађаллар. Эбэтэр олбу-солбу аахтарыахха сөп. Бу ньыма аађыан бађарбат, куттанар ођолору аађыыга көђүлүүр.

- оруолунан аађыы.  Сүрүннээн драматическай  айымньыны, үгэни аађыыга туһаныллар. Персонажтар оруолларын үллэстэн аађыыны таба тэрийдэххэ, ођолор сөбүлээн, умсугуйан аађаллар, герой уобараһын арыйарга кыһаллаллар. Бу аађыы ньымата уус-уран истэр, көрөр, айар дьођурдара арыллыбыт ођолорунан аахтарар көдьүүстээх.

- сыабынан аађыы. Биир ођо кэрчиги аађан бүппүтүк кэннэ,  салгыы атын ођођо аахтарыллар. Үөрэнээччи  айымньыны аађар кэмңэ болђомтолоох буолуутугар туһуланар. Биитэр кылгас тиэкис буоллађына, биирдии этиинэн аахтарыахха сөп. Маннык ньыманан биир уруокка кылаас ођотун бүтүннүүтүн аахтарары ситиһиллэр.

- талан аађыы. Айымньыны аађан бүтэн баран ордук суолталаах кэрчиккэ болђомтолорун туһаайан хос аахтарыахха сөп. Эбэтэр

- иһийэн аађыы. Искэ аађыы айымньыны, суруйааччыны кытта биир бииргэ буолууга тиэрдэр. Ођолор аађан баран, истэригэр толкуйдуу, ырыта үөрэнэллэр. Маны таһынан маннык харађынан  аађыыга түргэнник аађар сатабыл эмиэ сайдар;  

- доргуччу аађыы. Сурук бэлиэтин тутуһан улаханнык, доргуччу аахтарыы.

Ити курдук, айымньы ис хоһоонун өйдүүргэ сөп түргэннээхтик, таба интонациялаан аађар наадалаах.  Бытааннык аађар ођо айымньы ис хоһоонун ситэ өйдөөбөт, кини аађа сатыырыгар сырата барар, сорох тыл өйдөбүлүн быһаарбат буолан, аађыан бађарбат, аађыыга тардыспат буолар. Сөп түргэннээхтик, өйдөөн аађар ођо айымньы ис хоһоонун, сүрүн санаатын түргэнник өйдүүр, аађар айымньыга интэриэьэ үрдүүр, кэпсэтэр тыла байар, суруйар дьођура сайдар, иңнигэьэ суох саңарар атын да предметтэргэ чобуотуйар, ситиһиилээх буолар.

Маннык үлэ көрүңэ сыалын ситтэҕинэ:

• оҕо ааҕыыга интэриэһин көҕүлүүр,
• үөрэтиллэр матырыйаалы сэргээн истэр, өйдүүр,
• үөрэх дэгиттэр үөрүйэхтэрин  баһылыыр кыахтанар,
• ааҕар, ырытар, кэпсиир, айар дьоҕура сайдар,
• билиитэ-көрүүтэ кэңиир, дьулуура үрдүүр,
• санаатын сааһылаан этэр, суруйар, айымньылаахтык толкуйдуур буолар,
• сыал –сорук туруорунан үлэлии үөрэнэр.