Хуу болгаш ниити чүве аттары
план-конспект урока (5 класс)

Теманың  ады: “Хуу  болгаш  ниити  чүве  аттарын  шын  бижиири”

Клазы: 5

Кичээлдиң хевири: Чаа  теманың  тайылбыры

Өөреникчилерниң  ажылдаар  хевирлери: бөлүк, бот-тускайлан, эжеш  ажылдаары.

Сорулгалары:

Өөредиглиг: Чүве аттарынга хамаарыштыр уругларның алган билиглерин быжыглааар. Ниити болгаш хуу деп терминнер-биле таныштырар. Ниити болгаш хуу чүве аттарының шын бижилгезин  болгаш  шын адаарын шиңгээттирер.Сөзүглелден  хуу  болгаш   ниити чүве аттарын тып билиринге өөредир.

2.Сайзырадыглыг:Уругларның чогаадыкчы угаан-бодалын болгаш бот-идепкейин сайзырадыр, оларның сөс  курлавырын делгемчидер, байыдар.

3.Кижизидилгелиг: Чөөн-Хемчик  кожуунга  хамаарышкан хуу чүве аттары-биле бот ажылды чорудуп тура,  төрээн чериниң хуу  аттарын шын  адап,бижип чоруурунга, аңаа ынак болурунга кижизидер.

Өөреникчилерниң  чедип алыр  билиглери:

Бот –тускайлан онзагайлары:        

1.Өөренген темазынга  сонуургалын оттурар  байдалды тургузар.

2. Бодунун билиин сайгарып, күүсеткен ажылын шын унелеп, демдек салып билиринге  чаңчыктырар.

3.     Өөредилгенин утказын, ажыктыын  медерелдиг  сайгарып билири.

Метапредметтиг

1. Салдынган сорулгага дүүштур кылыр ужурлуг ажылды планнап, хайгаарап, оон түңнелинге чедеринин болдунар аргаларын тодарадып билирин өөредир.

2. Бодунун бодалын шын  дес-дараалаштыр илередип, өске эш-өөру-биле диалогту тургузар. (к) Бодунун харыызын, өөренген билиинге даянып алгаш, шынзыдары. (р)

3.Эрткен  темага хамаарыштыр билиглерин аразында айтыржып, арга-суме катчып, ол ышкаш кылыр ажылын үлежип билири

4. Билиг бурузу бодунуу – биле кандыг ажыктыгыл, амыдыралга канчаар хереглеттине бээрил деп чувени уруглар-биле сайгарар.

Предметтиг.

1. Өөренген билиглелеринге   бодунун бодалын шын, дес-дараалаштыр илередип билири.  

2. Хуу  болгаш  ниити  аттарны  тып, айтырыг  салып  билиринге  өөредири

Кичээлдиң  дерилгези: Компьютер, проектор, экран, сигналдыг  карточкалар.

Педагогтуг технология:  Медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының номчуп, бижип тургаш сайгарылдыр боданырын сайзырадырының технологиязы (НБСБС азы РКМЧП), оюннарлыг технология, проблемниг технология.

Ажыглаан арга-методтар: башкының сөзү, деңнелге, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, көргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының методу, индукция, анализ, синтез.

Өске эртемнер-биле холбаа: информатика, орус дыл, төөгү, чогаал.

Кичээлдиң  чорудуу:

1. Мотивация. Организастыг кезек.

        - Эки хүннүң мендизи-биле, уруглар.  Чурукта хүнчүгешче холдарыңарны сунгаш, ооң чылыг херелдерин бодуңарже сиңирип алгаш, ам чылыг херелдерни чаныңарда эжиңерже хүлүмзүрүг-биле дамчыдыңар. Бот-боттарывысче көржүпкеш, хүлүмзүржүптээлиңерем. Чүге дизе «хүлүмзүрүг – сагыш-сеткилдиң чырыдыкчызы» дээр ышкажыгай.

-Мындыг өөрүшкүлүг  байдалда кичээлди эгелээлиңер.

             Бөгүн база онзагай хүн-дүр. Бүгү делегейде январь 21  -куспактажырының  хүнү азы орустаарга “день обьятий”. Бо байырлалды 1986 чылдан бээр Американың студентилериниң эгелээшкини-биле чорудуп эгелээн.  База сарыг-шажын календары-биле бөгүн эрги сан-биле 15-тиң хүнү, долу ай,сагыш-сеткили байлак, чогаадыкчы кижилер эң-не көскү чедиишикиинерни алыр хүнү-дүр. Шуптуңарга эки хүннү, чедиишкинни күзедим.

       Столдар  кырынга өөредилге ному, кыдырааш, янзы-бүрү  смайликтер, сигналдыг карточка, демир-үжүүңер   чыдар. Шупту  белен  болза  шын олуруп алыр.

2. Кичээлдиң  темазын, сорулгазын  тодарадыры. Проблема  салыры

Слайд-биле  ажыл. Солунга  мындыг  уткалыг  чарлал  номчаан-дыр силер? Бир өөреникчи номчуур.

Бо  чарлалда чүү  билдинмес-тир, чүнү  чедир  айытпаан-дыр? 2-ги сөзүглелди номчааш деңнээр.

2-ги  чарлалдың  номчулгазы:

      1-ги  чарлалдан 2-ги  чарлал  чүнүң-биле  ылгалып  турар-дыр. (делгереңгей, делгереңгей эвес чарлаттынган).  Өөреникчилерниң харыыларын түңнээр.

        Ам  силерниң  столдарыңарның кырында ажылчын кыдыраашта адыңар, фамилияңарже кичээнгейлиг көрүп көрүңерем.. Кандыг үжүктер-биле бижип алган-дыр силер? Чүге  фамилия болгаш адыңарны улуг  үжүк-биле бижип алдыңар?

-Эр-хейлер! Хуу аттар болурга. Чарлалда база хуу атты, номнуң адын немедивис.

Клазывысты долгандыр  көрүңерем. Чүлер, кымнар бар-дыр.

Стол, сандай, самбыра, эжик,башкылар, өөреникчилер. Олар кандыг чүве аттары болурул?

           Ынчангаш бөгүн чүү деп тема өөренир-дир бис. Ай,хүнүн  бижээш теманы бижиир.

Ам кичээливистиң  сорулгазын  салыр бис.

Ниити болгаш хуу чүве аттарының (шын бижилгезин  болгаш  шын адаарын шиңгээдип алыр бис).

Чугаавыска шын ажыглап өөренир бис.

Көөр  айтырыгларывыс:

1. Кандыг чүве аттарын хуу болгаш ниити дээр бис.

2. Хуу болгаш ниити чүве аттары чүнүң-биле ылгалып турар?

3.Кандыг чүве аттарын улуг үжүк-биле бижиирил?

4. Кандыг таварылгада кавычканы хереглээрил?

3.Чаа билигни шиңгээдип алыры. 

Ам «Улуг үжүк дугайында тоолду» дыңнап көрүңерем, уруглар? Кым эң-не кичээнгейлиг эвес. Хынаптаалыңар. Улуг үжүк кандыг хүлээлгелер күүседип чоруурун  көрээлиңер.  (бир өөреникчиге номчуттурар)

«Шаг шаанда үжүктер шупту дең-дең, улуг үжүк, бичии үжүк деп аңгыланып чорбаан чүве-дир. Бир-ле катап номнарның одуругларынга чамдык үжүктер эштеринден улгадып өзүп келген-дир. Арткан бичии үжүктер өзе берген эштеринче магадап-даа, кайгап-даа көрүп турганнар. «Чүге? Чүнү кылыпкан дээш өзе бергеннери ол?» Олар боттары улуг болуксааш өзе берген эвес, а ол үжүктерге эртемденнер даалга берген бооп-тур. Шупту кижилерге домактың эгези билдингир болзун дээш, домак бүрүзүн улуг үжүк-биле эгелээр. Оон аңгыда, кижиниң ады, фамилиязы, черлер аттары шупту билдингир, көскү болзун дээш, база-ла улуг үжүк-биле эгелеп бижиир кылып каап-тыр. Оон эгелээш, кижилерниң аттары, черлер, номнар, төөгүлүг болуушкуннар аттары домактарга дыңзыг болгаш чоргаар дыңналып чоруур апарган-дыр оо. Шак мындыг күштүг хүлээлгелиг улуг үжүктер-дир.»

- «Улуг үжүк» кандыг хүлээлгелер күүседип чоруур-дур, уруглар? (өөреникчилер харыылап турда, самбырага таблица тургузар. Дилиндек саазыннарга

- кижилерниң  фамилиязы, ады, адазының ады,

- бүгү географтыг аттар,

- төөгүлүг болуушкуннар аттары,

- кинофильм, шии, чуруктар аттары,

- дириг амытаннарның шола аттары,

- бүдүрүлге черлериниң  тускай аттары,

- ном, чогаал, солун, сеткүүл аттары

деп бижип алыр. Оларны шуптузун дараазында схема езугаар чыпшырар.)

а)Ном-биле ажыл. Номда дүрүмнү номчуур.

 Мергежилге 227 (бижимел-биле). Кыдырааштарын ажыткаш, хуу чүве аттарын ушта бижип алыр.

         Чер бүрүзүнде онзагай чараш, тураскаалдыг черлер бар болур. Бистиң кожуунувуста кандыг сураглыг, тураскаалдыг черлер барыл, сактып адап көрүңерем. Төрээн черинге ынак, черлер аттарын сактып ап, шын адап чоруурун  чугаалаар. Мергежилгени түңнээр.

б)“Бодалдар хевизи” деп арганың дузазы-биле бөлүктеп ажылдаары.  Классты 3 бөлүкке чарып алыр.

1-ги бөлүк. Хуу чүве аттарын азып белеткээр (орус, тыва дылда болур).

2-ги бөлүк.  Ниити чүве аттарын азар.

3-кү бөлүк. Байырлалдар, солуннар,кинолар, аттары азар.

       Бөлүк бүрүзүнден 1 өөреникчи кылган ажылын камгалаар. Хуу чүве аттарының  шын бижилгезин, шын адаарын тайылбырлаар.

в) Сула шимчээшкин.“Кичээнгейлиг бол”. Диктофонда хуу болгаш ниити чүве аттарын аралаштыр адаарга, уруглар олуруп-туруп шимченирлер. “Койгунак” деп ырыны салып бээрге, шимчээшкиннерин өттүнер. Койгунак- ниити ады, а Халбаңмай, Делбигир..- хуу ат деп база катап билиндирер.

г) Эжеш ажылдаары. Ажылчын саазында бердинген онаалганы эжи-биле кады кылыр. Сөстерниң дужунче шыйыглар дузазы-биле шын харыызын тывар.

 Кылган ажылывысты түңнээлиңер.

Хуу  аттарга  дараазында  чүве аттары хамааржыр:

• кижилерниң ады, фамилиязы,адазының ады, шолазы
• азырал амытаннарның  шолазы
• географтыг аттар
• кудумчулар болгаш шөлдер аттары
• албан, бүдүрүлге черлериниң тускай аттары
• ном, чогаал, солун, сеткүүл, чурук, кинофильм аттары
• төөгүлүг  болуушкуннар, байырлалдар аттары
• медаль орденнер аттары, бедик аттар.

4. Чаа теманы быжыглаары.

а) Мергежилге 228. (аас-биле кылыр). Бир өөреникчиге  номчудар.

         Алдан-Маадырлар аттыг  чурт  шинчилел музейи   1942 чылда 1883-1885 чылдарда  болуп  турган төөгүлүг  болуушкуннуң  маадырлары   “Алдан-дургуннарга” тураскааткан. Амгы чаа  оран-саваже 2008  чылдың февраль айда көжүп  кирген.

         8-ки  класска оларның  Алдан-Маадырлар  дугайында өөрени бээр силер.

     Адаанда айтырыгга харыылаар. Делегейде кандыг сураглыг музейлер билир силер? Харыыларны  дыңнааш  немелде, өөреникчиниң   дыңнадыын чугааладыр.

Дыңнадыг “Делегейде сураглыг музейлер”. 

        Делегейде чараш музейлер барын сактып алдыңар бе? Ол музейлерниң аттарын канчаар бижиир бис. Улуг үжүктер-биле бижиир. Ол ышкаш кажан бир школаны   доозупкаш, азы бир-ле чурт  чорааш аян-чорууңарның  бир хүнүн ол черниң  музейин  көрүп магадаарыңарны күзээр-дир мен. Эжиңер силерге эң0не кысказы-биле таныштырып берди.

б) Бот-тускайлаң ажылдаары.

        Бодуңарның  адрезиңерни долузу-биле бижип көрүңерем. Ажылчын кыдырааштың бир чартыын чагаа хавы ышкаш кылып каан. Аңаа бодунуң адрезин орустап бижиир. Тайылбыры: От кого деп черге орус дылда родительный  падежке өскертир. Чижээ: от Ооржак..................................... Откуда кайыын  чортуп турарын  бижиир. Кому деп черге дательный (бээриниң падежи) падежке турар. Чижээ: Ооржак..............................................

5. Кичээлдиң  түңнели (Рефлексия).

      Бо  кичээлден чүнү билип алдыңар. Кичээлде чүнү өөрендивис.

Чүнү билбейн бардынар. Сигналдыг карточкалар-дузазы-биле хынаптар бис бе?

 Ниити чуве аттары адаарымга көк талазын, хуу чүве аттарын адаарымга кызыл талазын көдүрер силер.

     Кожуун, садыг, үнүш, Москва, Арат шөлү,Мойнак, Ак-Төш,өөреникчи, эжик, Шагаа, Наадым, суур, Кызыл-Мажалык, Сарыглар,чурук,Шеңне, чечек.

-Эр-хейлер! Кичээлде өөренген теманы билип алганыңар эки-дир. Ам кижи бүрүзү кичээлге канчаар ажылдааныңарны ажылчын кыдырааштың кыдыынга демдеглептер.+ демдек-кончуг эки,- казыыр демдек ортумак,

?  чүнү-даа билбедим дээни болур.(Уруглар бот-үнелелди бергеш, башкыже ажылчын кыдарааштарын дужаар).

6. Онаалга бээри.

1. Бодунуң адының  тыптып келгениниң дугайында кыска чогаадыг.

2. Көрген  кинозунуң, мультифильминиң кол маадырын азы ынак дириг амытанының чуруун чуруур.

 3. Мергежилге 231, арын 121.

Капсырылга

Делегейде   10  сураглыг  музейлер.

        Делегейде кайгамчык хөй музейлер  бар. Олар  чурттуң  төөгүзүн, культуразын,сайзыралын  көргүзүп  турар. Чурт  бүрүзүнде музей бар дизе  частырыг  чок. Аңаа муң-муң  аян-чорукчулар ол черниң культуразын, чаңчылдарын билип алыры-биле сонуургап барып  турар. Ол музейлерниң аразында  аян-чорукчуларның азы анаа-даа кижилерниң  сонуургап баары делегейде  билдингир  Парижтиң “Лувр” музейи бирги черде. Ында  сураглыг чурукчу Леонардо да Винчиниң “Мона Лиза” деп чуруу база  бар.

                  Ийиги  черде Лондонда музей. 18 вектен эгелээш музейни тургузуп, чыып эгелээн. Ында бурунгу Египеттиң, Грецияның, бурунгу Британияның залдары бар. Бир чылда  алды миллион кижи сонуургап барып турар.

       Үшкү черде  Римде  Ватикан музейи хамааржыр. Ук  музейже баар деп бодаар болза баш  бурунгаар билетти садып алганы дээре.

4-кү черде Американың каттышкан штаттарында музей.

       Санкт-Петербургта  Эрмитаж делегейде  бир улуг  уран чүүлдүң  музейи. Мында Россияның  эң  бай  кижилериниң  эдилеп  чораан эдилелдери дээш чүнү  чок  дээр. Ында 6 улуг бажың, 3 миллион  экспонаттар бар.

         Дараазында  музей  Испанияда. Ында чурттуң  аңгы-аңгы үелерде хааннарының чуруктарының коллекциязы  хөйү-биле делгеттинген.

         Дараазында  музей  корабль хевирлиг, база-ла Испания деп күрүнеде туруп турар. Ында амгы үениң экспонаттары  чыгдынган.

            Москвада  Күрүнениң Третьяков галереязы онзагай музейлерниң бирээзи. 1856 чылдан бээр чурукчуларның ажылдары чыгдынган.Третьяков деп хуу садыгжының сураглыг чурукчуларның чуруктарын садып ап турганындан  чоорту  экспонаттары  күвүдеп,  галерея апарганы ол. Галереяда аңгы-аңгы үелерде чыгдынган бурган чуруктары хөйү-биле бар.

                 Голландияның уран чүүлүнүң музейи делегейде база онзагай черни ээлеп турар. Бо  музейден 15 вектен тура чыгдынган чоннуң амыдыралынга хамаарышкан экспонаттар бар. Делегейде эң-не хөй чурттуң амыдыралын долузу-биле көргүзүп болур экспонаттар чыгдынган музей болур.

                Азияда билдингир музейлерниң бирээзи- Японияның түвү  Токиода. Бо музейниң онзагай чүүлү кырында ботаника сады бар. База ол ышкаш хүн  системазының  тургузуу, техниканың  сайзыралының эге  чадазындан  болгаш бо үеге дээр чыып турар экспонаттары бар.

Ынчангаш  музей  бүрүзү  бодунуу-биле онзагай.

Муниципалдыг бюджеттен хандарылгалыг ниити билиг школазы

Чыраа-Бажы ортумак ниити билиг школазы

5-ки класска

“Хуу болгаш ниити чүве аттарын шын бижиири”

деп темага кичээлдиң технологтуг картазы

  Чыраа-Бажы ортумак школазының

                                                                                                                                                        тыва дыл, чогаал башкызы

      Монгуш Дан-Хая Сергеевна

Чыраа-Бажы-2019