"Чангыс чугула кежигуннуг домактар дугайында ниити билиг" - Тыва дыл - 10 класс
план-конспект урока (10 класс) на тему

Темазы: Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында ниити билиг.

Кичээлдиң чорудуу (тургузуу)

№

Кичээлдиң кезектери

Башкының

ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң

ажылы

Чедип алыр түңнелдер

1

Организастыг кезээ

- Экии, уруглар! Даштын час дүшкен. Соңгаже көрүп көрээлиңер, чылыг, чырык, хөглүүн, магаданчыын! Биске база бѳгүн шак ындыг хѳглүг ѳѳрүшкүлүг хүн болуру-биле бот-боттарывысче көржүп алгаш, хүлүмзүржүп алыылыңар !

        Ынчангаш, кичээливисче кирер мурнунда тыва дыл эртеминге  ниити билиивисти хынаптаалыңар, уруглар.

Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

1)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугаалажырының янзы-бүрү хевирлерин билир, үежилери-биле болгаш улуг улус-биле чугаалажып билир.

2

Катаптаашкын

а) кроссворд-биле ажыл

Кроссвордту көк, кызыл маркерлер-биле демдеглээр. Өөреникчилер самбыраже үнгеш бижиир.

Доора дургаар:

1.Домактың ийиги черге кежигүнүнун бирээзи (байдал)

2.Домактың чугула кежигүнүнүң бирээзи (кол сөс)

3. Домактың ийиги черге кежигүнү бар домактың хевири (делгереңгей)

4.Доора падеж айтырыгларынга харыылаттынар домак кежигуну      

   (немелде)

5.Кол кежигуннернин ѳске адаар хевири (чугула)

6.Домактың чугула кежигүнүнүң  бирээзи (сөглекчи)

– Кроссвордтуң ортузунда сөстү кичээнгейге алыр. (өөреникчилерге тыптырар).Кроссвордтун ортузунда бойдус деп сос богунгу кичээливистин озек хевири болур.

Кроссвордту тывар, харыыларын самбырага бижиир.

Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кылыр чүүлүнге сорулганы салыр, өскертип билир; бодунуӊ харыызын шын кылдыр эдип билир (самокоррекция) чугула айтырыгны тургузуп, даап бодаашкынын илередип, логиктиг сайгарылгаларны кылып, бадыткалдарны кылып, тып билир.

3

Чаа тема тайылбыры

а) башкының сөзү

Б: - Бөгүнгү кичээливистиң темазы «Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында ниити билиг». Ынчангаш кичээливистин сорулгазы ук теманы хандыр билип алгаш, чангыс чугула кежигуннуг домактарны аас болгаш бижимел чугаавыска шын ажыглап билип алыры.Тема кончуг берге, нарын, ынчалза-даа аажок солун тема-дыр, шуптуңарнын кичээнгейлиг болуруңарны дилээр -дир мен.

б) Домак-биле ажыл.

Домак кежигүннеринге сайгарар.

– Домакта кайы кежүгүн чок-тур? (кол сөс). Чүү деп кол сөс бо домакка тааржып болур-дур. Кол сөстен немей чогаадып көрээлиңерем. Чүге ындыг кол сөс херек деп билдиңер? (Кылыг сөзүнүң арын көргүзүкчүзүнден)

в) Схема-биле ажыл.

                       Чаңгыс составтыг домактар(Односоставные предложения)

Сөглекчи хевирлиг                    Кол сөс хевирлиг тодаргай арынныг(опред-личное)           ат домаа (назывное)

        - тодаргай эвес арынныг (неопред-лично

       -  арын  чок (безличное)

Сөглекчи хевирлиг

Чаңгыс составтыг домактар

Ийи составтыг домактар

Тодаргай арын

Эртен часкы аргаже экскурсиялап үнер бис.

Бис эртен  часкы аргаже экскурсиялап үнер бис.

Тодаргай эвес арын

Арыг агаарга агаарлааннар.

Иешкилер арыг агаарга агаарлааннар.

Арын чок

Кежээлерде сериин апарып-тыр

Кежээлерде салгын сериин апарып-тыр

Кол сөс хевирлиг

Ат домаа

Долгандыр чечектер.

Долгандыр чечектер үнген.

г) Ном-биле ажыл

Б: - Ам номуңарның 220 дугаар арнын ажыдыптыңар, ынчангаш дүрүмнү номчуп  көрээлиңер. (өөреникчилерге дүрүмнү номчудар)

д) мергежилге 130 арын 221 (аас-биле)

        Ук мергежилгени өөреникчилерге чаңгыстап номчудупкаш, домак ийи чугула кежигүннүг-дүр бе азы чаңгыс чугула кежигүннүг-дүр бе деп айтырар.

         Мергежилгени кылган соонда, чаа теманың тайылбырын кайы хире билип алганын хынаарда, дараазында бот ажылдарның хевирлерин чорудуп болур.

Башкыныӊ салган айтырыынга боданып оргаш, уруглар шын харыыны бээрин оралдажыр. Болуушкун наклонениезиниң амгы үезин деп тема өөренир дугайында медереп билип олурар.

Кыдырааш-биле ажыл

Башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнап оргаш, кыдыраашка кол билиглерни бижип, схемаларны чуруп ап олурар.

Таблица-биле ажыл: Таблицаны өөреникчилер кыдырааштарынга шыйып олурар.

Домактын сайгарылгазын кылгаш, ийиги домакка кол сөстү тыптырар

Ном-биле ажыл:

Мергежилгениң онаалгазын номчааш, кыдырааштарынга кылып олурар.

Өөреникчилер башкының тургузуп алган чүүлдеринге киржир.

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный): өөреникчилер даап бодап, угаап бодап билири, кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кылыр чүүлүнге сорулганы салыр, өскертип билир; бодунуӊ харыызын шын кылдыр эдип билир (самокоррекция) чугула айтырыгны тургузуп, даап бодаашкынын илередип, логиктиг сайгарылгаларны кылып, бадыткалдарны кылып, тып билир.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуӊ бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередип билир. Чугаа этикедин сагыыр.

3.

Быжыглаашкын

1.Шилилгелиг диктант.

Бистиң ада-ѳгбелеривис балык-байлаңны, арга-ыяшты, аң-меңни биске арттырып каан. 2. Оран-чурттуң ажык-байлаан уш-баш чок тѳтчеглеп болбас. 3. Сен ол бүгү бойдусту камнап, хумагалап чор. 4. Тѳрээн чурту кижиге иези ышкаш, эргим, хайыралыг. 5. Аңаа ынак бол. 6. Тѳрээн бойдузуңарның тѳлептиг камгалакчылары болуңар, уруглар. 7.  Хайыралыг бойдус. 8.  Даштын чылый берип-тир.

(Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар: 2) тодаргай эвес арынныг домак, 5) тодаргай арынныг домак, 6) тодаргай арынныг домак, 7) ат домаа, 8) арын чок домак.)

а) Сарыг-оол С.А. «Бодалымның оюннары».Чагааны номчуп турда, оожум            музыка үдеп турар.

Б: - Бистиң бо кичээливисте силерниң бир ынак маадырыңар аалдап келген. Ол болза тыва тоолда хуулгаазын Алдын-Кушкаш-тыр. «Алдын кушкаш» дугайында чоокта чаа чуруктарлыг тыва сеткүүлдүң үнүп келгени уругларга дыка улуг ѳѳрүшкү болур. Ооң автору уругларның «Сылдысчыгаш» солуннуң кол редактору, бичии уруглар чогаалчызы Александр Шоюн. Силернин чамдыктарынар номну кѳрген чадавас силер. Бо Алдын-Кушкаш бистиң кичээливисте тыва литератураның кол үндезилекчизи, улуг чогаалчывыс С.А. Сарыг-оолдуң номчукчуга сүме-чагаазын эккеп берген-дир, уруглар. Чагаа-биле ам таныжып көрээлиңер.

        1.Бистиң тыва черивистиң анаа-ла чер кырының бүдүжүн канчаар билир сен, эш номчукчу? 2.Мен бо айтырыгны сеңээ салгаш, бодум канчаар билип чоруурумну сээң-биле үлежип, чугаалаксадым.3.Сени база меңээ немеп хөөрезин дээш чугаа эредим.

        Бистиң чер-чуртувустуң кыры: бир эвес ынчаар чугаалап чаңчыга бээр чүве болза, черниң кежи аан. Харын-даа черниң кежи, ооң дүгү, казырыы, ооң дамыр-ханы дексээ дег. Далашпа. Дагларны, ховуларны, шынааларны, эзим-аргаларны, бүгү-ле үнүнштерни, дамырактарны, хемнерни, хөлдерни – аргалыг-ла болза адын билириңни адап, билбезиңни бодап ап, хайгаарап, ончалай эргип көр даан. Мырай чорбаан черлериңни билир черлериң-биле ниити дөмейлеп: ындыг дижик деп бодап ал. Шупту дөмей эвези черле тодаргай.

        Че кайы-хире тоолзуг чараш байлак-тыр! Тоолда-даа ындыг тоол кайда боор. Мырай чүрек аарынчыг – коргунчуг чараш черлер безин чеже-чеже-дир!

        Чеже ыяш ады билир сен? Черле четче эвес боор. Эки-ле дээрге: дыт, терек, хадың, шарлан деп, ажыглап шыдаар шаавыс-биле эвээш-ле үнүш ады билир бис. Чажыргаш чоор. Далашпа: сагын, сана. Шуугаар мурнунда бодан дижир. Чеже өң, чүү деп чечек, сиген, кат, мөөгү барыл? – дээш, чеже айтырыг бар-дыр: чеже-чеже аң, куш, амытан барыл? Чер кыры чок болза олар турбас-ла болгай але.

-С.Сарыг-оол  бодунун суме-чагаазында чунун дугайында бижээн-дир (Тыва     чер)

-Черни кандыг деп унелеп турар-дыр ( коргунчуг чараш, унелеп четпес онза

 ховар)

         Онаалгазы:

1.Бирги абзацтын бирги домаанда чангыс составтыг домактын хевирин айтыр:        а)тодаргай арынныг

                    б) тодаргай эвес арынныг

2.3-ку домак     а) делгеренгей

                           б) делгеренгей эвес

3.Бирги домакта чуу бар-дыр.

                    а) адалга

                    б) киирилде сос    

Онаалга.

Дараазында бердинген домактардан чаңгыс чугула кежигүннүг домактарны ушта бижиир.

Айтырыглар-биле ажыл: өөреникчилер айтырыгларга харыылаар.

Чурук-биле ажыл: Өөреникчилер презентацияда берип каан онаалгазын номчуур.

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга илип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызарбодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар.

5.

Түңнел

– Бөгүнгү бистиң берге темавысты силерниң демниг, найыралдыг, хөглуг чаңыңар-биле ажып эрттивис. Мен силерни дыка угаанныг чараш уруглар-дыр деп үнелеп көрдүм, эр-хейлер! Ынчангаш, чаа теманы эки билип алган боор деп идегеп тур мен. Кичээливиске чүнү билип алганывысты  түңнеп көрээлиңерем.

- Кичээлден онзагай чуну билип алдынар? Силерге солун болду бе?

- Чугула кежигуннеринин аайы-биле домак кандыг хевирлерлиг болдур-дур.

- Чангыс чугула кежигунннуг домак деп чул?

Кичээлге эки киришкениңер дээш улуу-биле четтирдим, уруглар.

Бүдүн кичээл тургузунда алган билиин быжглап, башкыныӊ айтыыгларынга шын харыыны бээр.

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Бадыткаан азы шын эвес бодалдарга шын харыы бээр тезистерни (харыыларны) ажыглап (тып) билир, янзы-бүрү литературадан, Интернет четкилеринден херек материалдарны тывар, номчулганыӊ сорулгаларын медереп билир.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Ажылынга үнелелди берип шыдаар, тыптып келген бергелерниӊ үнген дөзүн тодарадып, оларны шиитпирлээр аргаларны тывар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Аас болгаш бижимел чугааны билип алыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир.

6.

Бажыңга онаалга бээри

Бердинген сөзүглелге даянып, харыы-чогаадыг бижип эккээр. Аңаа чангыс чугула кежигүннүг домактарны ажыглаар.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кичээлдиң азы онаалгаларның сорулгаларын хүлээп, аңаа дүүштүр ажылдаар