9-дэхи ангиин һурагшадай «Буряад хэлэн – түрэл хэлэн» гэһэн шэглэлээр текстээр бэшэмэл хүдэлмэриин даабаринууд
методическая разработка (9 класс)

Задания по тексту (бурятский язык, 9 класс)

        Текст уншаад,  2-15- дахи даабаринуудые  дүүргэгты.

      (1) Эреэгшэн үнеэн нэгэ жэл эрэ тугал гаргаhандаа ехэ хүхюутэй, хүршэ айлайнгаа үхэр малнуудые суглуулжа, найр наада хээ бэлэй. (2) Эхын hайхан уурагhаа энэ тугалнай үдэр ошохо тума улам ехэ боложо, наранай игаахада hуняажа, зүлгэ hайхан ногоон дээрэ амаржа унтаад лэ, hанахадаа бодожо, бүхэли үдэр дуhал дуhалаар эхынгээ суглуулhан шүүhэ шэмыень хүхэжэ уугаад, оодоржо ябадаг hэн гэлэй.

  (3) Үтэлhэн хайрата эреэгшэн hүүжынгээ яhанай ёрбойтор, хабhанайнгаа арзайтар тураба, харин тэрэ  hанаха ганса буруугаа дэхүүлжэл, нэгэшье хайрангүй, нэгэшье олёодонгүй, ехэ болгоо юм. (4) Теэд буруумнай борьбо дээрээ бордойходоо, эhээhэн талханай, сагаан дабhанай охин байнал гэжэ тарган мүндэгэр бэеэ шэлгээжэ, хорёо хашаа, тэргэ шарга эбдэдэг болобо.     (5) Тархяа  hэжэржэ, хамаг амитанда мундуурхадаг. (6) Ай шолмохон, ахир зарим хүнүүдыешье мүргэхэеэ ядадаггүй зантай байба.

  (7)         Эреэгшэн үнеэн яахаб даа, бэеэ хүсэhэн буруугаа барижа ядаад,
нэгэтэ иигэжэ гуйгаа hэн. (8) «Эды болотор шамайе үргѳѳ, тэжээгээб. (9)
Энэ муухай ябадалаа орхил даа, хүбүүмни». (10) «Шамда юуштэйб, үхэhэн
хара үмхи, урдахияал хараад, бутаhаа торожо унангүй ябабалшни болоо», -
гээд, ёдогор хурса залуу эбэрээрээ нэгэ ёборжорхибол даа. (11) Теэд
эреэгшэн  яахаб,  хоёр  нюдэнэйнгѳѳ уhа гоожуулаад лэ hалаа hэн.

  (12)  Һанаhан юумэеэ хэжэ, бухиндажа, тархи туруугаараа газар hабардаха, ондоо малтай мүргэлдэхэ зангаа алдаагүй ябаа.

  (13) Уданшьегүй тэргэ эбдэhэн буруумнай дураараа мундуурхахаяа болибо даа. (14) Нэгэтэ алда ута ташууртай адуулагша ерэжэ, бойлторго үзѳѳгүй бурууемнай хүзүүнhээнь аргамжалжа абаашаад, үндэр харша соо хаажа, томо гэгшын суургаар үүдыень суулгалжархиба.

   (15) Эреэгшэн үнеэн яахаб, хэды муухай зантайень мэдэбэшье, үндэр ехэ харшадань ерээд лэ, эрьежэ шагаажа хараад, хайрлан, хоёр нюдэнэйнгѳѳ уhа гоожуулhаар, hѳѳргѳѳ бэлшээридэ ошодог hэн.

(Э. Манзаров)

2.  Үгтэһэн харюунуудай алиниинь энэ асуудалда харюусанаб: «Юундэ тэжээһэн буруу дураараа мундуурхахаяа болёоб?»

                         1)  Эреэгшэн үнеэнэйнгээ гуйлтыень дуулаба.

                         2)  Буруу үндэр харша соо хаагдаа.

                         3)  Ондоо малда мүргүүлээ.

            Харюу: ______________________________________________

3. 3-дахи мэдүүлэл соо тэмдэгэй нэрэһээ бии болоһон юумэнэй нэрэ бэшэгты.

               Харюу: ______________________________________________

4. 8-дахи мэдүүлэл соо  «тэжээгээб» гэһэн үгэ адлирхуу удхатай үгөөр (синонимоор) һэлгэжэ бэшэгты.

                Харюу: ______________________________________________

5. 13-14-дэхи мэдүүлэлнүүд  сооһоо аялганай тааралдалай дүрим баримталангүй бэшэһэн үгэ олоод нэрлэгты.  

                Харюу: ______________________________________________

6.  7-11-дэхи мэдүүлэлнүүд  сооһоо үнгэржэ байһан сагай мэдүүлһэн түхэлдэ байһан үйлэ үгэ олооод бэшэгты.

               Харюу: ______________________________________________

7. 4-дэхи  мэдүүлэл соо шухала гэшүүдые олоод, буулгажа бэшэгты.

               Харюу: ______________________________________________

8. 1- 6-дахи мэдүүлэлнүүд  соо бэеэ дааһан причастна дахуулалтай мэдүүлэл олоод нэрлэгты (мэдүүлэлэй дугаар тоогоор заагты).

              Харюу: ______________________________________________

9. 3-5-дахи мэдүүлэлнүүд  соо нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл олоод нэрлэгты.

           Харюу: ______________________________________________

10. 8-11-дэхи мэдүүлэлнүүд  соо удхын сохилтын зүйр үгэ (частица) хэрэглэгдээгүй мэдүүлэл олоод бэшэгты.

            Харюу: ______________________________________________

11. 1-6-дахи мэдүүлэлнүүд  соо орёо мэдүүлэл олоод нэрлэгты.

            Харюу: ______________________________________________

12.  Доро үгтэһэн мэдүүлэлнүүд соо  бүхы запятойнууд тоогоор тэмдэглэгдэнхэй. Дахуулалда хабаатай  табигдаһан запятойн байгаа һаань, тооень (тоонуудыень) заажа бэшэгты.

        Ай шолмохон, (1 )ахир зарим хүнүүдыешье мүргэхэеэ ядадаггүй зантай байба.

          Эреэгшэн үнеэн яахаб даа, (2) бэеэ хүсэhэн буруугаа барижа ядаад,(3)
нэгэтэ иигэжэ гуйгаа hэн.  «Эды болотор шамайе үргѳѳ,(4) тэжээгээб.
Энэ муухай ябадалаа орхил даа, (5) хүбүүмни».

            Харюу: ______________________________________________

13.  5- 9-дэхи    мэдүүлэлнүүд соо  идхаһан мэдүүлэл олоод нэрлэгты.  

          Харюу: ______________________________________________

14. Доро үгтэһэн мэдүүлэлнүүд соо  бүхы запятойнууд тоогоор тэмдэглэгдэнхэй. Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүдтэ табигдаһан запятойн тоонуудые заажа бэшэгты.  

         Теэд буруумнай борьбо дээрээ бордойходоо, (1) эhээhэн талханай,(2) сагаан дабhанай охин байнал гэжэ тарган мүндэгэр бэеэ шэлгээжэ,(3) хорёо хашаа, (4) тэргэ шарга эбдэдэг болобо. Тархяа  hэжэржэ, (5) хамаг амитанда мундуурхадаг. Ай шолмохон, (6) ахир зарим хүнүүдыешье мүргэхэеэ ядадаггүй зантай байба. ... «Эды болотор шамайе үргѳѳ, (7) тэжээгээб. Энэ муухай ябадалаа орхил даа, (8) хүбүүмни».

15.  2-10 –дахи  мэдүүлэлнүүд соо  зүрилдэһэн харилсаатай ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэл олоод, харюугаа тоогоор заагты.

                   Харюу: ______________________________________________

Харюунууд:

2-2

3- эреэгшэн

4- адуулааб

5- үзөөгүй

6-  ёборжорхибол

7- буруумнай эбдэдэг болобо.

8 -4

9- 5

10- 8

11- 3

12- 3

13- 9

14- 2,4,7

15- 3