Монгуш Эргептин "Чартык арбай" деп тоолунун ооредиглиг утказы
план-конспект урока (5 класс)

Темазы

Монгуш Эргеп «Чартык арбай» деп тоолунуң өөредиглиг утказы

Кичээлдиӊ хевири

Чаа тема тайылбыры

Сорулгалары

Өөредиглиг: Тоолдуң өөредиглиг утказын билиндирер. Чартык арбайның үнези. Тоолдуң кол утка кирген бодалдарын бадыткап билиндирери.

Кижизидикчи: акышкыларның аразындан акызының чоруу, өске чонга өөредиглиг болганы, алышкыларныӊ овур-хевирин дамчыштыр кижилерниӊ чүве үнелеп билбес, төтчеглээр чоруун сойгалап, ол чоруктуӊ багай талазын билиндирип, камналгалыг аажы-чаӊга кижизидер, фольклорлуг үндезининге кижизидер

Сайзырадыр: тараа дугайында билигни делгемчидип, аас болгаш бижимел чугаазын база логиктиг боданыышкынын сайзырадыр

Эртемни өөредириниӊ түӊнелдери

Бот-тускайлаӊ: чогаалдыӊ утказынга дүүштүр тоолга киржип, өскелерниӊ бодалын дыӊнап билир, шын үнелеп, киржип, бодунуӊ бодалын шынзыдып, камгалаар.

Эртемнииниӊ: өөренип турар темазын сонуургаар, чаа кол билиглерни медерелдии-биле шиӊгээдип алыр. Сөзүглелди аянныг, шын, тода номчуур, орус чоннуң дылы-биле тарааның хевирлерин болгаш бойдус-биле харылзаазын тодарадыр. Чогаадыкчы ажылдарга идепкейлиг киржир.

Метапредметтиг: Бот-угланыышкынныг кичээлдиӊ сорулгазын тодарадыр, бодунуӊ ажылын башкы-биле кады үнелеп билир. Түӊнелди үндүрүп, ону амыдырал-биле холбаар. Медереп билип алырыныӊ сөзүглелден кол чүүлдерни шилип шыдаар, сайгарар. Харылзажылга кичээлге алган билиин аас болгаш бижимел бижиир, бодунуӊ бодалын диалог, монолог дамчыштыр шын чиге илередир, айтырыгларны шын, тода салыр, эптиг найыралдыг ажылдаар.

Ажыглаар метод, аргалар

Чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганыӊ методу, дилеп тыварыныӊ, аянныг номчулга, сайгарарыныӊ, ном-биле бот ажыл, беседа, дыӊнадыг

Ажылды организастаарыныӊ хевирлери

Бот-тускайлаӊ, эжеш, бөлүктеп ажылдаары

Дерилгези

проектор, компьютер, темага дүүшкен презентация

Кичээлдиӊ чадалары, кезектери

Башкыныӊ ажыл-чорудулгазы  

Өөреникчиниӊ ажылы

Чедип алыр түӊнелдер

I. Организастыг кезээ. Ажылче кирери.

Өөреникчилерни кичээлче хаара тудар.

Кичээлге белеткенип, номун, өөредилге херекселдерин белеткээр

Бот-угланыышкынныг: өөредиглиг процессче кирери

II. Катаптаашкын.

Айтырыг-Харыы:

Эрткен кичээлде кандыг тема өөренип эрткен ийик бис?

(К.Кудажының “Кым эң ажыктыгыл” деп тоолун номчаан бис).

-Тоолда кандыг маадырлар барыл?

-Дириг амытаннар аразында чүнү шиитпирлеп чадап турарларыл? 

-Тоолдан кымның эң ажыктыын канчап илередип алыр бис.

-Тевениң бодалын номдан тыпкаш, номчуңар.

Түңнел:Делегейде дириг амытан бүрүзү тус-тус тузунда кылып чоруур ажыл-ижиниң аайы-биле ажыктыг, үнелиг.

Бажыңга онаалгазын кайы-хире кылып алганын, билиин хынаар

Харыы: Сырбык, Торга, Койгун, Сыын, Кас, Тооргу, Күртү, Буур, Койгун, Элик, Теве, Аът, Хой, Дагаа, Адыг).

Харыы: Кымның эң ажыктыын маргыжып турарлар.

Харыы: Тевениң бодалындан.

Чанып бар чыда теве боданган: Бүгү аң-мең, мал-маган шупту дөмей ажыктыг-дыр бис. Ындыг турбуже, мен-мен дээш-ле, чүгле бот-бодувусту мактангаш турарывыска, херек бүтпейн болбайн канчаар. Кым кандыг ажыктыгыл, ол ажыын-на көргүзүп чораай. Аң бүрүзү, мал бүрүзү херектиң ужурун Теве ышкаш билгеннер.

Бот-тускайлаӊ

Бажыңга онаалгазын күүседип билири, аянныг номчууру

Бот-тускайлаӊ

Өөренген темазын аас-биле харыылап, бодунуӊ бодалын илередир

Таарыштырып көөрүнүӊ

Чугула херек чүүлдерни демдеглеп алыры

Медереп билип алырыныӊ

Бодунуӊ К.Кудажының “Кым эң ажыктыгыл?” деп тоолунуң дугайында билиин шиӊгээдип алганын хынаар.

Харылзажылга

Эштериниӊ билиин бодунуу-биле деӊнеп, оларга айтырыгларны салыр

III. Чаа теманыӊ утказы болгаш сорулгалары

Теманың адын болгаш сорулгаларын салдырып, тыптырары.

Башкы: -Үстүү аалдың уругларының ажыл-ижин көргеш, бөгүн чүү деп тема өөрениривисти тодарадып, тып көрүңерем, уруглар!

-Тарааны тыва далганче болбаазырадырда, кандыг тыва херекселдерни ажыглап турар-дыр?

-М.Эргептиң “Чартык арбай” деп чогаалының өөредиглиг утказын бөгүн өөренир бис. Кыдырааштарыңарга ай, хүнү теманы бижиңер.

“Чартык арбай”деп тоолувустуң авторунуң допчу-намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи-биле таныжыптаалыңар, уруглар.

Кичээлдиң сорулгаларын салып алыры: -Бо темавысты өөренип тура, кандыг сорулгаларны чедип алыр бис?

Словарьлыг ажыл.

-Тоолда утказы билдинмес, берге сөстерге словарҗлыг аңыл кылыптаалыңарам, уруглар.

Хоолулуг – чемиштиг, сүүзүннүг

Коду – хырын

Дөъш– бедик чер, дөңгелчик чер

Дөвүнчүк – кудургай чер, дөңнү куду бадары

Видео-бижикти уруглар көргеш, уругларның кылып турар ажыл-ижинден кичээлде өөренир темазын тодарадып, тывар.

Харыы: Тараа дугайында тема өөренир бис.

-Тарааны кара пашка хоорар.

-Тарааны кургаг пөске чаткаш, соодар.

-Тарааны кургаг пөс кырынга соодар.

-Тарааны согааш, балага соктаар.

-Тарааны деспиге челбиир.

-Тарааны дээрбеге дыртар.

Харыы: М.Эргептиң “Чартык арбай” деп чогаалының өөредиглиг утказын билип алыр.

Харыы: Чүге чогаалды “Чартык арбай” деп адап каанын билип алыр бис.

Харыы: Тоолдуң маадырлары болгаш оларның болуушкуннарын билип алыр бис.

Медереп билип алырыныӊ

Бердинген  даалганы сайгарар, күүседир.

Бот-тускайлаң: Салдындынган проблемниг айтырыгга харыыны тыварын оралдажыр.

Эртемнииниң: кичээлдиң сорулгазын салып, ону чедип алырынче күзелдиң оттуру.

Медереп билип алырыныӊ:

Чугула херек сөстерни, өөредиглиг чүүлдерни демдеглеп, бижип алыры.

IV. Чаа тема тайылбыры. Сөзүглел-биле ажыл.

Төлевилелди көргүзери:

Башкы: -Силерниң араңарда бөлүк уругларның ук тоолга даянып кылган төлевилел ажылын көрүптээлиңер, уруглар.

Тоолдуң утказынга айтырыг-харыы:

-Тоолдуң эгезинде кырган-ача-биле оглунуң аразында кандыг чугаа болганыл?

-Көшкен өг орнунга келгеш, дуңмазы чүнү тып алганыл?

-Дуңмазының чаңгыс арбайны тып алгаш, акызы-биле чартыктажып алганы бисти чүү чүвеге өөредип турарыл? 

-Чартык арбайны үнелевейн октапкаш, акызы канчалганыл?

- Чартык арбайның чартыын амзап четтирген дуңмазы канчалганыл?

-Акызы шагзырап баксырап келгеш, дуңмазынга берген чагыын номдан тыпкаш, номчуңар.

Башкы: Дыңнап, билип алган чонга ук чагыг өөредиглиг болган.

-Тоолдуң кол бодалын илереткен мерген угаанныг өгбениң чагыын номдан тыпкаш, бижиңер. 

-Тоолдуң кол бодалы чүү-дүр, уруглар? Түңнел: Чартык арбайның үнезин көргүскени. Чартык арбайны амзапкан болгаш аш-өлүмнү дуңмазының тиилээни. Төтчеглекчи чорукту сойгалап турар тоол.

Экранга тоолдуң мультик хевирин уругларга көргүзер.

Ном-биле ажыл.

Харыы: Оглу тараа соктааш, төгери аттыг боорга, ийи-чаңгыс-даа тарааны төп болбас деп кырган-ача өөредип олурар.

Харыы: Дуңмазы чимзенип, диленип тургаш, чаңгыс арбай тып алыр.

Харыы: Шупту чүүлдү үлежир, найыралдыг болурунга өөредип турар.

-Акызы улаштыр кылаштап бар чыда, харыксырап баксырап эгелээр.

-Чартык арбайны амзап четтирген дуңмазының карактары чырып, улам чаа-чаа күштер немежип келген.

-Арын 72 номчуур.

-Чаңгыс арбайга чамбы-дип-даа тодуп болур. Ада-чурттунуң арбай тараазының чартыын амзапкан болгаш, аш өлүмнү тиилээн-дир сен, оол. Көрбес бе, чаңгыс арбай туржук, чартык арбай безин кижиниң амы-тынын алган-дыр.

Эртемнииниӊ

Сөзүглелдиӊ кол бодалын, номчаан, көрген чүүлүнге бодунуӊ хамаарылгазын тода илередир

Бот-тускайлаӊ

Ук тоолга сонуургалын оттуруп, диалогтарны аянныг негелдеге дүүштүр номчуур

Бот-угланыышкынныг

План ёзугаар сөзүглел-биле ажылдаар

Медереп билип алырыныӊ

Чугула херек солун, өөредиглиг чүүлдерни демдеглеп, бижип, кол-кол чүүдерни тодарадыр

Харылзажылга

Тоолду рольдап номчуурда, рольдарны таарыштыр эптиг найыралдыг үлежип алыр, аас чугаазын тоолда киржикчилерниӊ чугаазын дамчыштыр сайзырадыр.

V. Сула шимчээшкин.

Тыва чоннуң бичии уругларының оюну Матпаадырны холдарывыс дыштандырып, ойнаптаалыңар, уруглар.

Матпаадыр

Матпаадыр паштанзын,

Бажы курлуг мананзын

Ортаа-Мерген одагланзын

Уваа-Шээжең уруктазын,

Биче-Мөөмей бүүрек чизин

Арбай хоор, арбай хоор!

Чуп чудурук, бип билек, кып кыры, өп өжүн, чап чарын, тас колдук, кичик-кичик!

Холунуң салааларын айтып тургаш, ойнаар.

Эртемнииниң: тыва чоннуң оюннарын уругларга билиндирип, ойнадыр.

VI. Быжыглаашкын.

Сөзүглел-биле бөлүктеп ажылдаары 1ги бөлүк. Кырган-ачазы-биле оглунуң диалогун тывар.

2-ги бөлүк Дуңмазы биле акызының аразында диалог.

3-кү бөлүк: Акызының чагыын тып, бижиир.

4-кү бөлүк: Мерген угаанныг өгбениң чагыы.

Үделге карточкалары-биле бөлүктеп ажылдаар.

1-ги, 2-ги, 3-кү бөлүктерниӊ өөреникчилери карточказы-биле ажылдааш, түӊнелди үндүргеш, кыдырааштарынга бижиир

Бот-тускайлаӊ

Бодунуӊ кичээге алган билиин шын, шүгүмчүлелдиг үнелеп өөренир

Медереп билип алырыныӊ

Тоолда чүвени үнелеп билбес чорукту  тодарадып билир

Харылзажырыныӊ

Бөлүктеп демниг ажылдааш, бот-боттарыныӊ аразында эп-найыралдыг сүмележип, түӊнелди үндүрер

VI. Деңнелге

Таблица-биле ажыл.

Дыңнадыг “Тарааның хевирери”. Уругларның белеткээни тарааның хевирлериниң дугайында дыңнадыгларны дыңнаар.

Өөреникчилер тарааның хевирлерин кыдыраашка демдеглеп бижиир.

Орус дылче очулдуртур.

Тарааның ужур-дузазын тайылбырладыр. Эштериниң номчаан дыңнадыын үнелээри.

Бот-тускайлаӊ

Бердинген онаалгаларны чедимчелиг күүседип, чаа билиглерни шиӊгээдир.

Харылзажылга

Кады демнежип ажылдаар, аас, бижимел чугааны улам сайзырадыр

Медереп билип алырыныӊ

Логиктиг боданыышкын, сөзүглелден чугула херек чүүлдерни шилип, тодарадып билир.

Харылзажырыныӊ

Бодунуӊ бодалын бадыткалдыг шын, тода дамчыдып, беседага идепкейлиг киржип, өске эш-өөрү-биле харылзажыр, сүмележип чугаалажыр

VII. Түӊнел.

* Кичээл солун болду бе?

*Тоолдуң утказындан чүнү билип алдыңар? (Чаңгыс тараа туржук, чартык арбай кижи-тынын алган).

*Тараага хамаарыштыр кандыг болур болзувусса эки-дир? (Хумагалыг, төтчеглевес, төп, будаңнап болбас).

* Тараа ажылынга хамаарышкан мергежилдер билир силер бе? Ындыг мергежилдиг болуксап тур силер бе? (хлеб быжырыкчызы - пекарь, повар, комбайнер – комбайн мунукчузу, садыгжы)

Башкы-биле кады түӊнелди үндүреринге идепкейлиг киржир.

Бот-тускайлаӊ

Түӊнелди үндүрүп, бодунуӊ билиин хынаар.

Таарыштырарыныӊ

Чугула херек чүүлдерни шилип, билбейн барган даалгаларны шиӊгээдип алыр, оларны күүседир

X. Онаалга бээри.

Рефлексия

 Шилилгелиг онаалга: Кыска чогаадыг “Чаңгыс арбай чамбы-дипти тоттурар”.

Ук чогаалга даянып чурук чуруур.

Тараа дугайында тывызыктар, үлегер домактар чыып, бижип эккээр.

Рефлексия: Кичээлди солун, ажыктыг деп санап турар өөреникчилер самбырада чурукта тараа сывынга арбай тарааның чемижин чыпшырар. Кичээл чедимче чок деп санап турар өөреникчилер арбай тарааның чемижин адаанче тоглап бада берген кылдыр чыпшырар.

Уругларның демдээн салыр.

Онаалгазын бижип демдеглээр.

Бот-тускайлаӊ  

Бодунуӊ сонуургаан темазын шилип алгаш, чогаадыкчы ажылдаар