5-ки класстарга тыва дыл эртеминге "Чуве ады,оон грамматиктиг утказы" деп тема
учебно-методический материал (5 класс)
Предварительный просмотр:
Хөглүг коңга кыңгырт диди,
Кичээл шагы эгеледи.
Кончуг оожум олурупкаш,
Кичээнгейлиг өөрениили.
– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бистиң клазывыста шупту-ла угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ, кичээнгейлиг оолдар бар. Кичээливисти шупту хөглүг болгаш солун кылдыр эрттирип аалыӊар аа, уруглар.Силер мээң дузалакчыларым болур силер.
-Кым бистиң кичээливиске келбээнил?(Өөренмээн уругларны демдеглеп алыр)
-Кичээлге белен силер бе, уруглар?
(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).
– Самбырада ай, хүннү бижип алыӊар, уруглар.
(Январьның чээрби алдызы )
– Бөгүнгү ай, хүнде кандыг чазып болгу дег сөстер бар-дыр?(Январь- чымчак демдекти(ь) каап болур хире. Орус дылдан үлегерлээн сөске мурнунда турар ажык эвес үннү чымчадыр адаарын айтып турар.)
- Чээрби (сан ады; ажык үн узадыр дыңналып турар болза, ийи ажык үннүң үжүүн бижиир)
- Январь чылдың кайы үезинге хамааржыр айыл?(Кышкы үеге хамааржыр)
-Кыжын хостуг үевисте чүнү канчааар ийик бис, уруглар?(Чуңгулаар, хаактаар, лыжалаар, конькилээр бис)
-Силерниң араңарда январь айда төрүттүнген уруглар бар бе, уруглар? Бар болза оларга байырдан чедирип, адыштан часкап каалыңар.
Бажыңга онаалгага хамаарыштыр бергедээшкиннер бар бе, уруглар? Онаалганы кыдырааштарыңарны чыып алгаш, хынаптар мен . -Эрткен кичээлде чүү деп улуг кезекти өөренген ийик бис?
-(Эрткен кичээлде лексика деп кезекти өөренген бис)
-Лексика деп термин кандыг дылдан укталган ийик, уруглар?
(Лексика деп термин грек дылдан укталган.)
- Грек дылда лексика дээрге чүү дээн ирги?
- (Грек дылда лексика дээрге сөс дээн болур )
-Шын-дыр, эр-хейлер!
- Омонимнер дээрге кандыг сөстер болур уруглар?
(Бижиири болгаш адаары дөмей , а утказы аңгы сөстерни омонимнер дээр)
- Омонимнерни кайы хире билир эвес силер, мен сөстер адаарымга, мурнуңарда көк биле кызыл төгериктерни көдүрер силер, уруглар.Шын, ийе омоним деп бодап турар болзуңарза , көк, а омоним эвес деп санап турар болзуңарза , кызыл төгерикти көдүрер силер Чижээ:
тос: тос хар- тос карттаар(++++);
ыяш, хат(------)
хар: беш хар-хар чаар; (++++);
шуурган,кыш(------)
шалың:сигенде шалың- авам шалың алыр) (++++);
шанак, бойдус(------)
— Эр-хейлер, уруглар! Ономнимнерни эки билип алган –дыр силер. Хөй кезииңер көк төгериктерни көдүрүп олурар-дыр силер.(Хөй кезиинде кайы одуруг шын харыылаанын демдеглээр)
-Синонимнер дээрге кандыг сөстер болур, уруглар? (Синонимнер дээрге бижиири, адаары аңгы, а утказы чоок сөстер болур)
Дараазында кроссвордта сөстерге синонимнер тып бижиир бис.
-Эр хейлер! Кроссвордта синонимнерни база дыка дүрген тып алган силер. Ол теманы база эки шиңнээдип алган-дыр силер.
Удурланышкак уткалыг сөстерни чүү дээр ийик бис? (Удурланышкак уткалыг сөстерни антонимнер дээр бис)
Боттырынга бир-бир чижектен тыптырар. Чижээ: чылыг-соок, ажыг-чигирзиг, шын –меге
Эрхейлер. Дыка эки шиңгээдип алган-дыр силер , уруглар
Кыжын тергең белетке,
Чайын шанааң белетке.
(СЛАЙД )
Бо үлегер домакта антонимнер кайда-дыр, уруглар?(Кыжын-чайын )
Чүге ынча деп турар ирги?
Утказын чугаалап көрүнерем, уруглар(Утказы: кышкы үеде бичиилеп тургаш, чайга белеткенир, а чайгы үеде чоорту кышка белеткенир. Кышкы идик-хевин чайын чуп аар дээн чижектиг . Херек чүүлдерин үезинде тыварга , тывылбастай бээр. Черле баш бурунгаар каяа-даа белен турар дээн уткалыг)
– Эр-хейлер! Эрткен темаларывысты дыка эки шиңгээдип алган -дыр силер .
- Силерге бойдус болуушкуннарының дугайында
Тывызыктар тыптырар мен . А бир өөреникчи самбырага хзарыыларын биче сектеп тургаш, бижиир.
(СЛАЙД)
Холу чокта, буду чокта,
Кончуг чараш чурук чураан (Соок, хыраа)
Ак ширтек хову шыпты (Хар)
Даг кырындан чаттылды,
Дазыл-дамыр чылытты (Хүн)
Дөрт алышкы
Дөрт чүзүн (кыш, час, чай, күс)
Черден үнгеш, дээрге четти (туман, ыш)
Словарь-биле ажыл:
Ширтек- чадып каан чадыг, дөрт-булуңчук хевис ышкаш эдилел, (орус дылда ковёр ,палас дээн уткалыг)
- Соок, хыраа, хар, хүн, кыш, час, чай, күс, туман, ыш
- Бо сөстер чүү деп айтырыгларга харыылаттынар –дыр, уруглар?
Бо сөстер чүнү илередир-дир, уруглар?(Үстүнде сөстер чүү? деп айтырыгга
- харыылаттынар. Олар чүвелерни илередир.)
- Шын, эр хейлер!
- Бо сөстер чүнү илередип турар-дыр, оолдар? (Бо сөстер чүвелерни илередип турар)
- Шын-дыр!
- Чүвелерни илередир чугаа кезээн чүү дээр бис , уруглар?
- (Чүве ады.)
- Шын-дыр, эр хейлер! Бөгүн бистер кончуг солун чугаа кезээниң дугайында өөренир бис, өөренир темавыстың адын боттарыңар тывар силер.
- -Класста кымнар бар-дыр, уруглар? (Өөреникчилер, оолдар, уруглар, башкылар)
Чүвени илередир болгаш кым? чүү?, кымнар? чүлер? чүзү? чүлери деп айтырыгларга харыылаттынар тускай чугаа кезээн чүве ады дээр.
Чижээ: кым? оол, ава, өөреникчи, Орлан, Долаана
Кымнар? эмчилер, уруглар
Чүү?суг, дииң, байырлал
Чүлер?ыттар, даглар
Чүзү? тергези, ному
Чүлери? ивилери, чуруктары
- Арын 124-те дүрүмнү номчуур бис, сактып алыр.
Оюн “Кичээнгейлиг бодан”
-Сөстер адаарымга , кым? деп айтырыгга харыылаттынар болза, кызыл төгерикти көдүрер. Чүү? деп айтырыгга харыылаттынар болза, көк төгериктерни көдүрер силер:
Хар, башкы, оолдар, терек, чолаачы,дош, шугум, номнар, Сергек, Чойганмаа,ажыл, малчын, кыш,эмчи.
-Кижилерни көргүзүп турар сөстер кандыг айтырыгга харыылаттынар-дыр? –
(Кым?Кымнар?)
Кижиден өскечүвелерни көргүзер сөстер кандыг кайтырыгга харыылаттынар-дыр?
(Чүү? Чулер? )
Тыва дылда каш падеж барыл?Орус дылда каш падеж барыл? (7 падеж бар, а орус дылда алды )
Чүве аттары утказының аайы-биле аңгы-аңгы темалыг бөлүктерге чарлыр.Олар дараазында темалыг бөлүктерге хамааржыр:
1)кижилерниң хуу болгаш ниити аттары(Айдыс, Чойгана, угбай, малчын)
2) черлик болгаш азырал дириг амытаннар,куштар аттары,балык, курт-кымыскаяк аттары (инек, үгү, ховаган, кадыргы)
3) эдилелдер аттары (аптара, тавак, эжик, ча)
4) бүдүмел чүвелер аттары(мөңгүн, чугай, демир)
5) бойдустуң болуушкуннарының
аттары (хар, хат, чаъс, шуурган)......
-Чүве адының грамматиктиг демдектериниң дугайында өоренген силер бе?
-ЧОК.
-Бо теманы өөренгеш, чүнү билип алыр силер?
-Чүве адының грамматиктиг демдектерин билип алыр бис.
-Эр хейлер! Бисти долгандыр турар чүвелер болгаш кижилер, дириг амытаннар шупту аттыг болур.Чырык чер кырында ат чок чүве турбас.
Мергежилге 346. Бердингенин ууткыр тода номчуур. Сөзүглелди ыыткыр номчуур.
1). Кижилер аттары:уруглар, аңчы(дети, охотник)
2). Эдилелдер аттары: сыгыртаалыр, хууңнар, корзинкалар(ведёерочки, ведра,корзинки)
3). Дириг амытаннар аттары: кушкаштар, курттар, шергилер, торга, дииң, койгун(птицы, черви, кузнечики, дятел, белка,заяц)
4). Болуушкуннар аттары: чаъс(дождь)
Сула шимчээшкин :
Анайжыгаш удуп чыткан
Анайжыгаш оттуп келген
Херлип-көстүп, холун силгээн.
Бутчугажын олуй-солуй
Шурагылап , тепсенгилээн.
– Бистиӊ бөгүнгү кичээливиске азып чораан аалчы моорлап келген-дир, уруглар. Кымыл бо? (Койгунчугаш ). (СЛАЙД азы койгунак чуруу )
–Койгунак тыва дыл билбес, ынчангаш силерниӊ кандыг тема өөренип турарыӊарны сонуургап, айтырып турар-дыр. Орус дыл кырынга харыылап бээр бис бе?
- Чүве адын – имя существительное;
- Айтырыглары: кым?чүү?-кто? что?
Чүве адының орус дылда дүрүмүн билир ирги бе деп база айтырып турар!
Имя сушествительное- это самостаятельная часть речи, обозначающая предмет, лицо или явление и отвечает на вопросы кто? что?
–Койгунак бистиӊ айтып бергенивис билигни шиӊгээдип алгаш, силерниӊ билииӊерни кайгал арга-биле хынап көөр дээн-дир, уруглар.
Мергежилге 346-да самбырада бижээн сөстерни орус дылче очулдуруп көрүңерем, уруглар деп дилеп турар шээй.
-Эр-хейлер, уруглар. Койгунак силерни дыка шыырак уруглар –дыр деп мактап турар.Эр-хейлер!
(СЛАЙД)
Дараазында чүве аттарын номчуңар.Оларның аразында утка-талазы-биле ылгадып турар артык чүве аттарын айтыңар.
Чүве аттарын ажыглап тургаш, кыска хемчээлдиг чогаадыг бижиир.
Темазы: «Чуңгулаашкын үези»
-2 -3 өөреникчилерниң чогаадыгларын сонуургап, дыңнаар. Чогаадыгда чүве аттарын чугаалаар
- Бөгүн кичээлде чүнү өөрендивис, уруглар?
- Чүве ады деп чүл?
- Бо класста чүве аттарындан адап көрүнерем , уруглар (шак, кыдырааштар, өөреникчилер, башкылар, самбыра, номнар, парта, сандай, эжик, чечек....)
-Эр хейлер!
-Чүве ады кандыг айтырыгларга харыылаттынары Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгаржыры.
–Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдыӊар, уруглар?
– Бо хүн шупту кичээлге эки кириштиӊер. Эр-хейлер! Эки харыылаан, хөй хол көдүрүп ажылдаан уругларга демдектерин салыр мен.
Демдек салыр , аттарын адаар.
- Бажыӊга кылыр онаалгаӊарны бижип алыӊар:
Онаалга.
Мергежилге 345(онаалганы канчаар кылырын уругларга тайылбырлап бээр)
Дыштанып болур силер, уруглар.
Байырлажыр.
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Грамматиктиг сайгарылга
Сайгарылга...
6-гы класстарга тема: "Наречие"
Технологическая карта урока...
Ат орнунун утказы болгаш грамматиктиг демдектери
Чаа теманын тайылбыры...
5-8 класстарга олимпиада материалдары
Тыва дылга 5-8 класстарга кичээлдерге-даа ажыглап болур. Грамматиктиг сайгарылгаларнын хевирлеринге ангы-ангы даалгаларны киирген....
"Ат орнунун утказы болгаш грамматиктиг демдектери" -Тыва дыл 6-гы класс.
Ат орнунун утказы болгаш грамматиктиг демдектери....
5-7 класстарга тыва дыл кичээлдеринге оюннар
[[{"type":"media","view_mode":"media_large","fid":"17527930","attributes":{"alt":"","class":"media-image","height":"360","width":"480"}}]][[{"type":"media","view_mode":"media_large","fid":"17527936","...