Домактын ийиги черге кежигуннери
методическая разработка (7 класс)

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

1. Домактыӊ ийиги черге кежигүннерлиг дугайында өөренген билиглерин катаптаары.
2. Аас болгаш бижимел чугаазынга домактыӊ ийиги черге кежигүннерин шын ажыглап, тодарадып билиринге чаӊчыктырар. Уругларныӊ сөс курлавырын, делегей көрүүшкүнүн байыдып, сайзырадыр.
3. Хүндүлээчел, эвилеӊ-ээлдек, чараш аажы-чаӊга кижизидери.

Кичээлдиң хевири

Катаптаашкын.

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1. Эртем (дыл) талазы-биле: Домактыӊ ийиги черге кежигүннерлиг дугайында өөренген билиглерин катаптаары.
2. Метапредметтиг (эртемнер талазы-биле чедип алыр түңнелдер): домактыӊ ийиги черге кежигүннерлиг орус дыл-биле деӊнээри, уругларныӊ делегей көрүүшкүнүн делгемчидер, культуразын бедидер.
3. 3. Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: Уругларны хүндүлээчел, эвилеӊ-ээлдек, чараш аажы-чаӊга кижизидери.

Өөредир арга-методтар

Беседа методу; бөлүк болгаш бот-тускайлаӊ ажылдаары, башкы болгаш өөреникчиниӊ ажыл-чорудулгазы метод, деӊнелге методу, оюннар.

Кичээлдиӊ дерилгези

компьютер; проектор; презентация; карточкалар, сигналдыг карточкалар.

Кол терминнер

Домак, домактын кежигуннери, делгереӊгей болгаш делгереӊгей эвес домактар, каттыштырар интонация, эвилелдер.

Кичээлдиң этаптары (кезектери)

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер, мергежилгелер, онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреник

чиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаа чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1. Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Чаа тема өөредиринче уругларны хаара тудары.

– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Силер-биле кичээливисти демнежип эрттирер бис. Силер мээң дузалакчыларым болур силер. Ам бот-боттарыңарже удур-дедир көржүп, эки күзээшкиннерден иштивисте күзеп, хүлүмзүрүүлүңер.

 Кичээливис хөглүг болгаш солун эртеринге идегээр кижи-дир мен, уруглар. Кичээлге белен силер бе?

(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).

– Самбырада ай, хүннү бижип алыӊар, уруглар. (Январьнын он бежи)

Бижип алган ай-хүнүвүсче кичээнгейлиг көрүңерем. – Бөгүнгү ай, хүнде кандыг чазып болгу дег сөстер бар-дыр?

Мында кандыг шын бижилге дүрүмү бар-дыр? Январь – орус дылдан үлегерлээн сөстерни орус дылда канчаар бижиирил, тыва дылга шак-ла ынчаар бижиир.

- Январь дугайында чүнү билир силер?

- Январь ай кандыг онзагайларлыгыл? Бо айда бойдустуң кандыг болуушкуннарын эскерген силер? Январь айда кандыг байырлалдар билир силер? Силерниң араңарда январь айда төрүттүнген кижилер бар бе? Бар болза оларга байырдан чедирип, адыштан часкап каалыңар.

январьны оон өске чүү деп адаар ийик бис? (бир ай)

Чылдың дөрт эргилдезиниң бирээзи –кыштыӊ ортаа айы январьнын онзагайларын билип, чугаалаштывыс.

4. Бодалга.

 (Баш бурунгаар уругларга проблемниг хененртен тургаш, байдалды тургузар кылдыр сагындырып каар. Туруп келгеш чугаалаар.

1 одуруг

Ондар БуянБелек:

 - Мен чоруптум

Башкы:

 -Кайнаар? Чуге?

2 одуруг

Бараан Соруктуг: 

 - Мен билир мен

Башкы, уруглар:

 - Чуну? Чунун дугайында?

3 одуруг

Кол Кежиктиг:

 -Мен алыр мен.

Башкы, уруглар:

 - Кандыг чүвени?

Башкы: Мээӊ чажыт дузалакчыларымга четтирдим)

(2 слайд): Мен чоруптум… Мен билир мен…. Мен алыр мен…

 - Чуге бис бо оолдарны билбейн турдувус?(  Домактарын чедир чугаалавайн турганнар) 

Синтаксистин дуруму-биле олар кандыг кежигуннер ажыглап турдулар?(Чүгле кол сөс биле сөглекчилерни).

Кандыг кежигуннер чедишпес болду?

(Ийиги чергениӊ)

Олар чүге херегил?

Чүү деп бодаардыр силер, бөгүн чүнү катаптаардыр бис? Теманы тодарадыр.

Домактын ийиги черге кежигуннери..

-Эр-хейлер! Ам  кичээливистиӊ сорулгазын тургузуп көрээлиӊерем. Чүнү катаптаар-дыр бис? (Домактыӊ ийиги черге кежигүннерин катаптап, оларны тодарадып, домактар сайгарар бис)

 Ам дараазында даяныр кластер (схема) тургузуп аалынарам.

Айтырыгхарыы.

- Домак деп чүл? (Синтаксистиң кол кезээ. Чаңгыс азы оон-даа хөй сөстерниң каттышканындан тургустунар болгаш төнген утканы илередир).

- Домактың кежигүннери кандыг болурул? (Чугула болгаш ийиги чергениң).

- Чугула кежигүннерни адаптыңарам. (Кол сөс биле сөглекчи). Оларны канчаар шыяр бис?

- Ийиги чергениң кежигүннерин адаңар. (Немелде, тодарадылга, байдал).

Айтырыг-харыы:

– Эштериӊер карточкалар-биле ажылдап турар аразында, мен силерге айтырыг салырымга, холуӊар көдүргеш, харыылаар силер.

- Домак деп чүл?

- Домактыӊ чугула кежигүннеринге чүлер хамааржырыл? (кол сөс биле сөглекчи)

-Домактыӊ ийиги черге кежигүннери деп чүнү ынча дээр бис? (немелде, тодарадылга, байдал)

- Кол сөстүӊ айтырыгларын кым адаптарыл? (кым? чүү? кымнар? чүлер?)

- Сөглекчиниӊ айтырыглары (чүнү кылып тур? канчап тур? кандыгыл? кымыл?)

- Немелдениӊ айтырыглары (хамаарыштырарыныӊ падежинден өске доора падежтерниӊ айтырыглары: кымны? чүнү? кымга? чүге? кымда? чүде? кымдан? чүден? кымче? чүже?)

- Тодарадылганыӊ айтырыглары (кандыг? чүлүг? кайы? кымныӊ? чүнүӊ? кайыныӊ? каш? кашкы?)

- Байдалдыӊ айтырыглары (кайда? каяа? кайнаар? кажан? чүге? канчаар?)

– Эр-хейлер! Эрткен темаларны эки шиӊгээдип алган-дыр силер, уруглар

Башкыы: Бис ам бо оолдарнын домактарын немеп болур бис. Кандыг айтырыглар салып турган ийик бис. Домактын ийиги черге кежигуннерин тыпкаш, кандыг чугаа кезээбиле илерттингенин айтыр, шыяр.

Мен школаже чоруптум.

Мен теманы билир мен.

Мен эки демдекти алыр мен.

– Самбырага ажылдаар күзелдиг улус бар бе? (Үөөреникчини самбыраже үндүргеш, домактарныӊ синтаксистиг сайгарылгазын кылдыртыр).

Домактарнын сайгара чурумун чугаалаар.

Ам дараазында кичээнгейни экранче угландыраалыӊар. Изиг чурт Африканын чурттакчылары силерже чагаа чорудупкан ышкажыл.  Чапсар уезинде ол чагааны хадып апарды тып аалынарм.

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар. Кичээлге белен болур.

-Ийе, херек.Чуе дизе олар домактарны тодаргай, билдингир кылып турар.

У. Олар чокта, бистиӊ чугаавыс чевен, чегей болур.

Айтырыг-харыы.

Башкы өөреникчилериниӊ шуптузу-биле ажылдаар. Өөреникчилер айтырыгларга чаӊгыстап харыылаар.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер:

өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру

2. Медереп билир түңнели:

кандыг-ла бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга тургустунуп кээр.

3. Кылып чорудуп тура, чедип алыр түңнелдер:

боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алган болур.

Аас-биле харыылаар.