Технологическая карта по родному языку
план-конспект урока (5 класс)

Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредиге чери

Элегес-Аксы ортумак ниити билиг школазы

Тыва Республиканыӊ муниципалдыг району «Кызыл кожуун»

Төрээн чогаал кичээлиниӊ технологтуг картазы

Темазы: Шангыр-оол Суван «Азыранды»

5 класс

Тургускан: тыва дыл

болгаш чогаал башкызы

Допчаа Н.С.

Элегес-Аксы

Кичээлдиң темазы: Шаңгыр-оол Суваңныӊ «Азыранды» деп чечен чугаазында дириг амытаннарга кижилерниӊ хамаарылгазын көргүскени

Сорулгазы:

ϴөредиглиг: төрээн чогаалга алган билиглеринге даянып, ында мөзүлүг болгаш мөзү чок маадырларнын овур-хевирлерин катаптап быжыглаары, сөс курлавырын байыдып, бот-башкарылгазын идепкейжидери.

Кижизидилгелиг: уругларга азырал дириг амытаннарны кээргээр болгаш сагыш-сеткилинден хайгаарап, карактаар чорукка кижизидери.

Дириг амытаннарга ынак болуру.

Сайзырадылгалыг: уругларныӊ харылзаалыг  аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кичээлдиң дерилгези: номнар, слайд-презентация, чурук, карточкалар.

Кичээлдиң чорудуу:

I.Организастыг кезээ. Психологтуг мергежилге (Психологическая зарядка).

- Экии,уруглар! Аяс хүннүң хүлүмзүрүү-биле деӊге бис база бот-боттарывысче хүлүмзүрээш, кичээливисти эгелээр-дир бис.

Тыва улус «Демниг сааскан теве тудуп чиир» дээр болгай, кичээливисти эптиг-демниг, үре-түңнелдиг эрттирер боор бис деп идегеп тур мен.

II. Чаа билиглерни шиӊгээдип аары.

Улегер домактар-биле ажыл.

Ужуктер-биле ажыл.

Азыранды деп соске словарьлыг ажыл.

Слайд 1.

- Бөгүн кичээливисте Шаңгыр-оол Суваңның «Азыранды» деп чечен чугаазын номчуп танышкаш, дириг амытаннарга кижилерниӊ хамаарылгазын база олар дээш харыысалгалыг болурун чугаалажыр бис.

Чечен чугааны сайгаргаш, боттарывыстың бодалдарывысты солчур бис, чүге дээрге чечен чугаа кижи бүрүзүнүң сеткил-сагыжын дүвүредип, тоомча чок арттырбас боор деп бодап тур мен (ай-хүннү кыдырааштарынга бижиир).

1. Чогаалчы дугайында сөс (слайд 2)

Суваӊ Шаӊгыр-оол Монгушевич 1949 чылдыӊ июль 7-де Чаа-Хөл районнуӊ Ак-Туруг сумузунуӊ Чыраа-Бажынга төрүттүнген. Чогаал ажылынче 1976 чылда кирген.

Слайд 3.

 «Хүн-Херелден аалчылар» (1992), «Тоол чурттуг оол» (1994), «Ачамныӊ шолазы» (1999) деп уругларга чогааткан номнарныӊ автору

2. Словарь-биле ажыл

- Уруглар, азыранды деп сөстүң утказын кым билирил? (ϴөреникчилерден айтырган соонда, башкы слайдыда уткаларын көргүскеш, уругларга номчудар).4слайд. 

Азыранды – 1.ϴске кижиниң уруун бодунуу кылдыр азырап алыры, 2.Эмискиктеп өстүрген мал төлү.3. ϴске кижи азырап алган. (Тыва дылдыӊ тайылбырлыг словары, 2003ч) Бир эвес силерге билдинмес сөстер таваржыр болза, бо словарь-биле ажылдап болур силер.

- Ам дараазында таблицада сөстерни көрээлиңер.  Солагай талазында одуругда сөстерниӊ уткаларын оӊ талазында одуругда сөстер-биле дүүштүрер. Шын харыыже согунчугашты чорудар.

3. Ном-биле ажыл.
4. Чечен чугаанын утказын катаптаар.

Чуруктарга аттан бергеш, кезек үзүндүнүң утказын чугаалаар. Эр хейлер, чогаалдын утказын эки билип алган-дыр силер. (чогаалдың үзүндүлеринге сюжеттиг чуруктарны чурааш, уругларга тыптырар.)

III. Быжыглаашкын

1.Карточка-биле ажыл.

Кожа олурар эжи-биле карточкада айтырыгның харыызын номдан тывар. Номнуң 153 дугаар арнын ажыдар. Ном-биле ажыл.

(карточкаларны уругларга үлеп бээр)

 Сула шимчээшкин.

2.Кластер-биле ажыл

- Уруглар, ам чечен чугааның темазын, маадырларын дараазында кластерниӊ дузазы-биле тодарадыптаалыӊар.

-Чечен чугааның темазын кым канчаар билип тур?

 - Чечен чугаада кол бодал?

 - Чечен чугаада кайы маадырлар силерге таарышты? Адап көрүңерем.

Чүге силерге таарышты? Оларны кандыг маадырлар дээр бис?

- Сылдыс, Мерген, Аяс – мөзүлүг маадырлар. Олар кээргээчел, дузааргак болгаш эникти азырап алганнар. Биче сеткилдиг, хүндүлээчел болгаш улуг кижи Соктайдан арга-сүмени ап турганнар. Оолдарның кызымаандан бичии эник улуг-шыырак, кашпагай ыт бооп өзүп келген.

- Төлептиг маадырларныӊ  шынарларын демдек аттарын ажыглап тургаш, чугаалаптыӊарам (биче сеткилдиг, кээргээчел, угаанныг, томаанныг, дузааргак, тура-соруктуг, ак сеткилдиг, кызымак, хүндүлээчел, бөдүүн аажы-чаңныг).

-Кым силерге таарышпады? Чүге? Оларны кандыг маадырлар дээр бис?

- Соктай, чүге дээрге ол кээргел чок, алыксак-чиксек, каржы, мегечи, кажар кижи бооп турар.

-Амыдыралга Соктай ышкаш кижилерге таварышкан болзуңарза, канчаар силер? (уругларның боттарының харыызы турар).

 - Ынчаарга чечен чогаалда оолдар Азыранды дээш харыысалгалыг болган бе?

(Олар Азырандыны ашкарып-чемгерип, ажаап-карактап турган. Кажан ол чиде бээрге, дилеп, олче сагыш човап турганнар).

- Силер боттарыңар ыттарыңар бар бе, олар дээш харыысалгалыг силер бе?

 - Уруглар, дириг амытаннарга каржы хамаарылгалыг, оларны хилинчектеп, өлүрген дээш кеземче херээнин 245 дугаар чүүлү-биле шиидип база болур деп чүүлдү билип алыры база артык эвес. Ынчангаш кижи бүрүзү биче сеткилдиг, томаанныг, кээргээчел, дузааргак, хундулээчел, дириг амытаннарга ынак, оларны кээргеп чоруңар.

Слайд 5. А.П. Чеховтун «Каштанка» деп чогаалы мультфильм кылдыр кылып каан. Каштанка база ээзинден чиде бергеш, оске ээлиг апаар. Ол циркке ажылдай бээр.

Слайд 6. И. С. Тургеневтин «Муму» деп чогаалында Муму база ээзи чок сугга дужуп чыдырда, Герасим тып аар. Сөөлүнде Муму өлүп каар.

Слайд 7. Бо ытты таныыр-дыр силер бе? Ол дээрге япон уран-чечен фильмде Хатико деп ыт-тыр. Хатико бодунyн ээзинге дыка бердинген, шынчы болгаш,сөөлгү тыныжынга чедир ээзин манап чыдар. Хатикога тураскаалды база тургускан.

Бо ыттарның салымында дөмей чүүлдер бар-дыр бе?

Уруглар, “Ыт – кижиниң өңнүү” дээр болгай. Ыттың кижилерге ажыын чугаалап көрүңерем?

 Слайд 8.

1.Аал коданын кадарар.

2.Шагдаа ажылынга база дузалажып турар.

3.Караа көрбес улустарга тускай ыттарны өөредип турар.

4.Олар - ээлериниң шынчы,идегелдиг дузалакчызы.

Ыттар эӊ баштайгы азырал амытаннар болуп турар. Бөмбүрзекте ооң 400 хире уксаазы бар. Уксаа деп чүл? Кандыг уксаалыг ыттар билир силер? Тыва уксаалыг ыттар Мөңгүн-Тайгада бар. Тываларныӊ тос чүзүн малыныӊ бирээзи ыт болуп турар. Кижилер ыттарын камгалап, кээргеп чоруур болза, ол эӊ-не шынчы, эӊ-не идегелдиг эш болур.

- Ам бо үеде ытка кижилерниң хамаарылгазы кандыгыл?

Улус ыттарны азырап алгаш, оон үндүр октаптар. Черлик апарган ыттар долгандыр улуска айыылды тургузуп турар.

- Черлик ыттарны канчаар болза эки деп бодаар силер? Кижи бүрүзүнүӊ бодап турары шын-дыр. Черлик ыттарга тускай хоргаадал черлерин ажыдып, оларны азырап, эмнээр болза эки.

4. Чогаадыкчы ажыл.

-  Cилер чогаалдың автору болган дижик силер, канчаар төндүрер силер?  

«Уругларның ынак ыды Азыранды кайнаар-даа чорбаан. Оларны кагбаан-даа болган… (Уругларның чогаадыын көөр)

IV. Рефлексия.

-Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдывыс?

- Бо кичээливисте чечен чугааны сайгаргаш, дириг амытаннарга кижи кандыг хамаарылгалыг болур ужурлуг деп айтырыгны сайгарып, кижи бүрүзүнүӊ харыысалгазыныӊ дугайында билип алдывыс.

  Демдектер салыр.

Онаалга .

1. Кыска чогаадыг “Мээң ыдым” азы “Соктайга чагаа”;
2. Ыдын чуруп эккээр.

Ажыглаан номнар

1. Ооржак Л. Х., Кужугет М. А., Чамзырын Е. Т., Куулар Н. Ш..,Шаалы А. С. Торээн чогаал. 6 класс. Ниити ооредилге черлеринге ооредилге ному. – Кызыл: Национал школа хогжудер институт, 2014. – 176 ар.
2. Интернет-ресурс. Образовательный сайт EduContest.ru/1267765 /азыранды/. Шангыр-оол  Суван «Азыранды»