План-конспект урока по крымскотатарскому литературному чтению в 7 классе
план-конспект урока (7 класс) на тему

Къырымтатар эдебияты боюнджа

7 –нджи сыныф ичюн дерс конспекти

Дерснинъ мевзусы:     Эшреф Шемьи заде . «Озьбекистан балладасы»

Дерснинъ макъсады: «Озьбекистан балладасы» поэмасыны талиль этмек , онынъ кинаели манасыны анълатмакъ ; талебелерге Ватангъа севги ашламакъ.

Корьгезме:                  джедвель , лугъат , китап, ресимлер.

Эпиграф:                     « Ана юртунунъ – алтын бешик»  

Дерснинъ кетишаты:

1 Тешкелий дакъкъа ве эв вазифесини тешкерюв. (Э.Шемьи-заденинъ терджимеалы боюнджа джедвельнен чалышув, суаллерге джевап берюв)

2. Янъы мевзу: Э. Шемьи-заде истидатлы шаир ве терджиман олмакътан гъайры, о, мектеплер ичюн бир сыра "Хрестоматия"ларны да язып чыкъаргъан эди. Ватанпервер шаир дефаларджа репрессияларгъа огъратылгъан эди. Къырымтатар тилини сакълап къалув ве къырымтатар миллий тасиль системини гъайрыдан тиклев огърунда Э. Шемьи-заденинъ хызметлерини айрыджа къайд этмек керектир. 1968 сенеси, къырымтатарлар Къырымдан сюргюн этильген сонъ ильки кере, Мемет оджа Умеров ве Эшреф Шемьи-заде къырымтатар тасиль хадимлери ичюн курслар тешкиль эткен эдилер. Низамий адына Ташкент девлет педагогика институтында къырымтатар тили ве эдебияты болюгининъ ачылувында да Э. Шемьи-заденинъ иссеси бар. О курсларда, о болюкте окъугъан оджалар Къырымгъа къайткъан сонъ, онынъ чешит кошелеринде ана тилинде дерс берип, биринджи миллий сыныфлар, ондан сонъ исе айры мектеплер ачмагъа наиль олдылар.

        Э.Шемьи-заденинъ достлларындан бири болгъа шаири Къайсын Кулиев эди. О Э.Шемьи-заденинъ иджадына ве истидатына пек самимий сезлерини айткъан эди.  Ве онъ деп «Каждому свое» деген шиирини багъышлагъан эди.

        Э. Шемьи-заде джевап оларакъ К.Кулиевге «Саксавул» яни «Озьбекистан балладасы»  поэмасыны язгъан. Эсер 1967 сенесинде басылды.

        3. Оджа поэманынъ Оджа поэманынъ биринджи къысмыны изатлап , яни сезлерни анълатып окъуй:

«Къургъан иль» деп намы кеткен

Къадим Хива илинде ,

Къаракъунынъ джалып бурген

Къызгъын, къавракъ челюнде

Барханларнынъ ортасында

Елдан –ыздан кенарда

Осе эди бир саксавул

Озь башына  тенада

Догъып –осип корьген тек

Акъчиль, Сары кок юзю

Къум бораны , тоз бораны

Геджеси ве куньдюзи

Тамырлары арасында

Тек йыланлар сызгъырша

Къум устюнде бир-биринен

Къаракъуртлар къырылша

Бир кунь кунеш яман якъып

Янъгъыргъанда сахраны

Уфукъ\таки ойнакъ сагъын

Анъдыргъанда дерьяны.

Янъгъызлыкътан джаны янгъан

Саксавул пек ындджынып, танърысына опьке эте,

Такъдироине аджынып::

«Догъдым, осьтум шу къумлукъта,

Бир акъар сув корьмедимОттю омрюм янгъ\ызлыкъта

Яшав недир бильмедим.

Ич бир кушчыкъ далларыма

Къонып дертин текмеди,

Ич бир инсан колеткемде Отурып джал этмеди»»

Сезлернинъ маналары: къургъан иль – засушливая страна, джалын бурккен – покрытое прламененм, къавракъ чель – засушливая степь, акъчиль – белесый, къырылша- дерутс, сагъын – мираж, колетке  - тень, джал этмек – отдохнуть, тасаланмакъ – печалится.

Оджанынъ суаллери:     Саксавул къайда осе эди?

                  Сахраны тасфир эткен сезлерини тыбып окъунъыз.

                Саксавул не ичюн озь такъдирине аджына, окюне?

Джа экинджи къысмыны окъуй:

Шу арада кунь батында

Барханлдарнынъ устюнде

Пейда ола паттадакътан

Бир кочьменджи керваны

Сес -шамата толып къала

Къумтепенгинъ эр ягъы

Байгъуш Терек : « мурадыма

Ириштим» -деп севине.

Махлюкъларнынъ энъ анълысы,

Буюрды, деп,- эвиме»

«Энъ анълылар алмай –бермей

Алып –балта курекни,

Тутуналар абрамагъа

Бизнинъ гъарип терекни.

Саксавулны башлап,

Джемий чыкъан агъачыны

Тюелергне аркъалап,

Джурдек керван агъыр-сабыр

Бухарагъа ел тута.

(Бу вахшийлик йыланларны

Инлеринден къачырта)

Сезлернинъ маналары: паттадакътан – неожиданно, махлюкъларнынъ энъ анълысы- самлое сознательное из творений, алмай –бермей  не церемонясь, тамырындан талынаджек от корней до веток, тюелергне аркъалап  навьчить на верблюдов, вахшийлик- дикость, ин – нора.

Оджанынъ суаллери:  Апасыздан сахрада кимлер пейда олды?

                                      Керванджылар насыл вахшийлик яптылар?

Бухарада одун кесат

Бухарада зар къорайгъа

Керван башы смаксавулны

Сата бир бай наввайгъа

Наввай да о агъачларны

Барын ягъа тандыргъа

Тек бир тегиз пытачыкъны

Откъа атмай, къалдыра

Алып Кире пытачыкъны

Озюнинъ гуль багъына.

Багълап къоя  къазыкъ этип,

Бир гультерек талына

Айлар оте, йыллар оте

Кузь артындант , къын келе…

(девамы китапта)

 Ах сен дам дуньясы!

Ёкъмы бир джан саксавулны

Гурбетликтен къуртарсын!

Ёкъмы бир танъ саксавулны,

Сахрасына икъайтарсын!

Сезлернинъ маналары: кесат –нехватка, зар – удовольствие, къорай -  бурьян, , хырпалангъан -0 измученный, титис –гадкий, гъурбетлик –чужбина.

Оджанынъ суаллери: Саксавул къайда тюшкен? Багъчаны тасвир этинъиз.

Неичюн саксавул озюни бахытсыз дуя? Онынъ хаялына нелер келе?

Не ичюн саксавул дженнет киби багъчасындан сувукъ, титис сахрагъа къайтмагъа истей? Муэллиф кимлерни козьде тута? Не ичюн шаир бу эсерде кинае усулыны къуллана?

Оджанынъ умумийлештирюв сезлери: Эшреф Шемьи заде «Озьбекистан балладасы» эсеринде метафора усулы вастасынен къырымтатар халкъынынъ сюргюнлюк фаджиасыны косьтере. Шиирде тасвирленген саксавулнынъ башына тюшкен белялар халкъымызнынъ сюргюнликтеки аджынынкълы , агъыр алыны анъдыра. Саксавул пытагъы дженнетдайын кошеде озюни бахытлы , раат сезмей. О, Ватан асретлигини чеке, озюнинъ сахрасына ювасына къайтмагъа арз эте. Шаир меджаз усулынен саксавул пытагъынынъ такъдирини, арзуларыны ифаде эте.

Халкънынъ такъдири меселеси , бу акъта шаирнинъ къасевети , къайгъысы онынъ башкъа шиирлеринде де аксини тапты.

Оджанынъ суаллери ве вазифелери:

1. Къайсын Кулиевнинъ шииринде «Каждому свое» бойле сатырлар бар:

Когда вдали седеешь ты от милого предела,-

В чужом краю и весны безрадостны, как зимы

Когда твое жилище в огне дотла сгорело,

Тебе наверно снятся клубящиеся дымы?...

Бу сезлерни сыз насыл анълайсынъыз? бунъа ошагъан манасы якъын олгъан сезлерни тапынъыз.

2. «Къырым» сезюне сенкан язув:

Къырым

Гузель, севимли, мукъадес

Догъдыкъ, буюдик, тиклендик сеннен

Биз сени севемиз.

3)Талебелерни группаларгъа болип Ватангъа акъкъында аталар сезлерини яздыртмакъ , оларны окъумакъ.

Эвге вазифе: «Озьбекистан балладасы» ны ифадели окъумакъ, образларны талиль этмек.