А.Уержаа. Ажыл. Кичээл планы
план-конспект урока (8 класс) на тему

Антон Кужугетович Үержаа «Ажыл» (шүлүк).

«Кажан мен ажылдап тургаш, бодумну

эң-не аас-кежиктиг кижи кылдыр санаар мен»

(Л.Н. Толстой).

Сорулгазы:

1. Өөредиглиг. Шүлүктүң утказын болгаш тургузуун, уран-чечен дылын, кол утказын уругларга билиндирер.
2. Кижизидилгелиг. Чечен сөс, улегер домак дузазы-биле уругларның эстетиктиг кижизидилгезин оттурар, күш-ажыл аас-кежик деп чүвени билиндирер.
3. Сайзырадылгалыг. Уругларның сөс курлавырын болгаш боттарының бодалын шын илередип шыдаар кылдыр чаңчыктырар.

Дерилгези: Компьютер, проектор, кичээлге ажыглаар кылдыр таарыштыр кылган слайдылар. С.С. Сурун-оол, С.Б. Байыр-оол, Тыва чогаал. 8 класс.

Планы:

1. Организастыг кезээ.
2. Кол кезээ. Мендилежири. Чаа теманың тайылбыры.

1. Чогаалчының допчу -намдары. Чогаадылга ажылы.
2. Шүлүктүң аянныг уран номчулгазы (Башкы чугаалаар)
3. Шүлүктүн кол утказын, темазын, идеязын, уран-чечен дылын, тургузуун билиндирер.

3. Түңнел.

1. Уругларның ажылдаанын үнелээри.
2. Демдектер салыры.
3. Онаалга.

Кичээлдиң чорудуу.

1. Организастыг кезээ.

Мендилежири.

Кижини кижи кылдыр чүү хевирлеп каан ийик?

- Ажыл.

- Кайы чогаалдан үзүндүлер-дир тывар силер?

1. «Күш-ажылга кижизидилге-кандыг-даа эртемче эге базым-дыр. Эртем кижиден тура-сорукту негээр. А тура сорукту чүгле күш-ажыл - биле чедип алыр, амыдыралга сонуургалын база оттурар. Күш-ажылга хандыкшаан тудум, ооң шугулу чидип, чазык, хөглүү аажок апарган».

2. Алаш иштин, Ак-хем унун

 Аргый, эргий көжүп чораан

Ада –өгбең өске чон дег,

Ажыл-ишчи бөдүүн улус

Аңчы улус, малчын улус.

3. Бир эвес биеэ хевээр аныяк болза, …. ожукка пашты  тиктирип кааш, кайы-бир каътче үне халааш, суг хайынгалакта, бирээни сөөртүп эккээр. (элик хүлбүс, сыын-мыйгак )

4. Ооң оолдары кыдыындан кыра мурнакчы кижилер болганнар.

Бөгүн бистиң кичээливис онзагай кичээл болуп турар. Чуге дизе, кичээливиске Барыын-Хемчик кожуундан бисте тыва дыл, чогаал башкызы олуржуп турар. Башкы  бистин билиивисти хынап, силерниң кайы хире сагынгырынарны, идепкейжинерни көрүп, биске аалдап келген-дир, уруглар! Ынчангаш эки ажылдаарыңарны күзедим, уруглар.  

2. Кичээлдин чорудуу. (Чаа теманын тайылбыры).

Кыдырааштарыңар ажыткаш, бөгүнгү темавысты бижиилиңер

А.Уержаа «Ажыл»

Башкының сөзү.

Шупту Тываның бир онзагай булуңу болур Барыын-Хемчик кожуунче хензиг када аян-чоруктан кыла кааптаалынар. Ол кожуунда Хонделен деп аттыг чер бар. Хонделен – Тыванын бойдузундан ындыг-ла кончуг ылгалбас сууржугаш. А ол суур чунун-биле алдаржып, чонга билдингир апарганыл? Анаа салым-чаянныг онзагай уннуг, сорунзалыг куштуг шулукчу, очулдурукчу, журналист Антон Кужугетович Уержаа төрүттүнген. База бир сураглыг кижиниң чурту бичии Хөнделең бооп турар.

Кымыл ол уруглар?

- Совет Эвилелиниң  маадыры – Хомушку Намгаевич Чургуй-оол. Шак мындыг кижилерниң онзагай, ажылчын кижилерниң чурту.  

Барыын-Хемчик кожуун.

Хөнделең.

Чогаалчының чуруу.

     Допчу-намдары

Уруглардан айтырар:

• Бо сан-чурагай чуну херечилеп турар-дыр?
• Ада-иези
• Каш харлыында школаже кирген-дир?

Оон ынай шулукчуну ханы билип алыры-биле, ол черде чурттап чоруур, таныыр, билир кижилернин сактыышкыннарындан дыңнаптаалынар. (Оореникчилерге номчудар).

Угбазы:

Дунмам тоол дыңнаарынга аажок ынак. Кежээниң-не тоолдаар. Yш баштыг маңгыс дугайында тоолду катап-катап дыңнаар. Коргуп олура-ла дыңнап-ла олурар.

Сонуургак деп чувези кедергей: курт-кымыскаякты-даа, оът-сигенни-даа шинчилээн, көрген чоруур. Оон кээп-ле хөй-ле айтырыглар салыр, чамдыкта шуут бужурганып калган орар бис.Yргулчу боданып чоруур боорга, ававыс «аамай оглумну» деп оозун чассыткан орар чуве. А ачавыс «бо оолдан бир чер-ле онзагай кижи үнер көөр силер» деп олурар чүве. Оглунун келир үезин эндевээни ол боор.

Чаавазы:

Бистиң бажыңывыска өөренип турда, ажыл-ишке кежээзин, эге класс өөреникчизи бичии оолдуң кожамыктаарын магадаан мен. Кожамыктары дооза төрээн чери Алаш хем дугайында болур. Хайыы черниң ажы-төлү ындыг чүве ирги бе, сагыш-сеткилин ыр-кожамыкка илередир. Бодум ажы-төлүм -биле алды-чеди өөреникчилиг турган мен. Оолдар тенектенип турда-ла стол адаанче үңгеп кире бергеш, номчуттунуп олурар. Башкы кижиде ажы-төл көөр чай бар эвес. Мээн оолдарымның номга  сонуургалы Антоннуң ачызында улгаткан болган боор деп бодаар мен.

Чангысклассчызы Нина Очуровна Кужугеттиң сактыышкынындан:

Аксы-Барлыкка өөренип чеде бээривиске бисти, Хөнделеңден келген өөреникчилерни, ангы класс кылып каан. Ол школаның интернадынга чурттап турган бис. Клазывыс оолдарындан үш оол бистиң-биле өөренип чеде берген. Оларның бирээзин Антон дээр. Ол арыг-силиг, шала нарын кижи-ле болгай. Ону даштындан көөрге, шириин ышкаш, херек кырында аажок баштак, анекдоттар, кожамыктар, солун чугаалар чугаалаар кижи болгай. Оон школачы шолазы «строгий» чораан. Дыл, төөгү кичээлдеринге кичээлдеринге аажок сонуургалдыг чораан кижи. Антоннуң баштайгы шүлүү сес класс турувуста унген.

  Чогаалчының номнары-биле таныштырылгазы:

4 ном: « Саарыг ыры» 1989 чыл; «Хээлер» - 1991 чыл; «Ногаан аът» - 1992 чыл; «Ынак-тыр мен» - деп ному чогаалчы чок апарган соонда чырыкче унген.

Башкынын уран номчулгазы. «Ажыл».

Уругларга номчуттурар.

Айтырыг-харыы метод

1. Шүлүк каш кезектен тургустунганыл?
2. Бирги кезээ каяа четкен-дир?
3. Чүге чаңгыс борбак үрезинден, аңмаар долу дүжүт деп бижээн чувел? Ол кандыг кижи дугайында одуруглар-дыр?
4. Суглаңгылар адыштардан оюлгаштың,

Сугну солуптарга тууйбу үнер деп чуге бижээнил? Кандыг мергежилдин кижилерин коргускенил?

5. Эзим-сынга, хорум-көшке, эргек-хире эртине деп одургуларнын  

     утказын тайылбырлап көрүңерем.

6.  Ийиги кезээ чүү деп сөстен эгелээн-дир? Чүге ажылды хинчек дивейн турарыл?
7. Комбайн, хову-шөлде иш деп домактың утказын чугаалап көрүңерем. Ол кандыг мергежилидг кижилерни коргускен-дир?
8. Орай кежээ чылгы болуп деп чүге бижээнил?
9. Адыш часкап, аян ырны … бо одуруглар кандыг мергежилдиг кижилерни көргүскенил?
10.  Автор бо мергежилдерни чүге адап санап, бижип турган деп бодаар силер?
11. Шүлүктүң темазы, идеязы чүл?
12. Шулукте кандыг уран-чечен аргалар хөйү-биле ажыглаттынган-дыр?
13. Сөзүглелде синоним сөстерни тып көрүңерем, уруглар.

Чижээ:  Эзим-сыннар, хорум -көшке, шүлүк-ыр, хову-шөл, уян-ээлдек,

Амыр деп бе, оюн деп бе, белен деп бе.

Даржыктыг бе, шыланчыг бе, берге деп бе

13. Удурланышкак уткалыг сөстерни тып көрүңерем уруглар.

14. Хинчек, таалал деп сөстерниң утказын тайылбырлап көрүңерем.

Физминутка.

Ам дараазында шүлүкте кандыг ажылдарны бижип турарын болгаш, ажылды кандыг деп турар-дыр катап номчуп көрүңерем, уруглар. Бир, ийи одуруглап номчуур.  

Түңнел. Ажыл хинчектиг ынчалза-даа  тааланчыг. Ажылды кылып тургаш кижи өөренир, чамдык улустар ажыл кылгаш аттыг хорадаар, хыйланыр болур. Ол кижилер  ажылды чүгле хинчек кылдыр хүүлээп ап чоруур. Хинчектенип кылгаш, хинчектенип чоруур. Ол дээрге кандыг кижилер-дир?

-Чалгаа.

 А хинчектенип тургаш, ажылды  түңнелдиг кылдыр кылып алыры   дээрге таалал бе.  

- Таалал

- Чеже-даа берге болза, ажылын эчизинге чедирер кижилер кандыг кижилерил?

- Кежээ, тура –соруктуг, ажыл кылгаш таалаар, ажыл чокта чурттап шыдавас, ажыл оларны бурунгаар депшидип чоруур болгаш, аас-кежиктиг болдуруп чоруур.  Бодунуң кылып каан ажылы үнеленчиг болур, ынчан сен өске улустуң ажылын үнелеп билир боор сен.

Шүлүктү номчаан соонда, чогаалчы  силерден ажылды кым хинчек деп санап турарыл деп айтырган болза чүү деп харыылаар силер ?. Ол дээрге – аас-кежик.

Деннелге аргазы.

Валерий Брюсовтуң «Работа» деп шулуун дыңнаар. Дыңнаан соонда домей чуулдерни уруглардан айтырар.

  Уруглардан куш-ажыл темазынга бижиттинген улегер домактар айтырар, оларнын утказын сайгарар. Чижээ: Эки кылган ажыл, элеп читпес алдар дээш оон-даа оске.

Туннел:

Лев Николаевич Толстойнун мерген угаадыг созу-биле кичээлди доозар. «Кажан мен ажылдап тургаш, бодумну эн-не аас-кежикитиг кижи кылдыр санаар мен»

Онаалга бээри. Ажыл деп шүлүктү шээжилээр.

Демдек салыры.

Ажылды кым таалал диди?

Чаңгыс борбак үрезинни черге хөмгеш,

Чаш төл ышкаш, чүрек-биле чылды дагап,

Ажыг дерни аъш-чем кылып, азырааштың,

Аңмаар долу дүжүт аары  - амыр деп бе.

Суглангылар адыштардан оюлгаштың,

Сугну солуп, кургаг дойга холужарга,

Тууйбу үнер…Туруглар дег дээрде шашкан

Тудуг-бажың кылып каары– оюн деп бе.

Эзим – сыннар, хорум- көшке чиндип чорааш,

Эргек хире эртине –даа танып аары,

Чүректерни, чүглүг ышкаш, ужуксун дээш,

Шүлүк, ырны бижип каары – белен деп бе.

Ажылды кым таалал диди?

Ажылды кым хинчек диди?

Чыжыр алдын сыргаланган чараш кыс дег,

Сыпта тараа уян, ээлдек мөгеш кыннып,

Комбайның хомузунга ойнап турда,

Хову, шөлге иженири даржыктыг бе

Орай кежээ чүгүрүкту мунувуткаш,

Олбукталган делгем тайга тазын тепкеш,

Сылдыстарга катчы берген эрээн-ала

Чылгы бөлүп халыдары – шыланчыг бе.

Чаштар ойнап, хөлегезин дөжензин дээш,

Садчыгашка чодураалар тарып каары,

Адыш часкап, арат чонуң дилеп турда,

Аян ырны салып бээри – берге деп бе.

Ажылды кым хинчек диди?