Кичээл планы
методическая разработка (11 класс) по теме

             Тема: Үенин тайылбыр домаа. Үениң тайылбыр домааның  кол домакка каттыжар аргалары.

•         Чагырышкан нарын домак дугайында билиглерин катаптаар; үениңтайылбыр домаанын кол домакка каттыжар аргалары-биле таныжар; бижик демдээн шын салып билиринге чанчыктырар;

•         Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр;

•          Бойдуска хумагалыг болурунга кижизидер;

                          Кичээлдин чорудуу:

1.Организастыг кезээ

      Экии, уруглар! Бис бөгүн кичээливисте чагырышкан нарын домак

дугайында билиглеривис быжыглап, үениң тайылбыр домаанын кол домакка каттыжар аргалары-биле таныжар бис..

2.Бажынга онаалга хыналдазы

      Сыгыр дан бажынга, адын сыкпас, ак сеткил-биле, далай суунга дамды дуза, чезин-холазын көөр, хей-аът киирердеп фразеологизмнерни ажыглап тургаш, «Дүжүт ажаалдазы» деп темалыг чогаадыг бижиир.

Катаптаашкын айтырыглар

-         Нарын домак деп чүл?

-         Чагырышпаан нарын домак деп чүл?

-         Чагырышкан нарын домак деп чүл? Кандыг домактардан тургустунарыл?

-         Тайылбыр домактын янзыларын аданар. (үенин, немелденин, тодарадылганын, туруштун, сорулганын, чылдагааннын, кылдыныг аргазынын, деннелгенин, даар байдалдын, чөрүлдээнин)

-         Тайылбыр болгаш кол домакты кандыг скобкаларга демдеглээрил?

 (тайылбыр домак ), [кол домак ]

- Тайылбыр домак  кандыг холбаа сөстернин дузазы-биле кол домакка каттыжарыл?

3. Чаа тема

Үенин тайылбыр домаа кол домактын  кылдыныынын үезин, кажан бооп турарын  кажан?, кажандан бээр, кажанга чедир? дээн чергелиг айтырыгларга харыылаттынар.  Үениң тайылбыр домаа кол домактын эгезинге, ортузунга, сөөлүнге туруп болур.     

Чижээ:  Частың хүнү кээр орта, сарыг чечек чаптыла берген.

4. Быжыглаашкын

     1. Үенин тайылбыр домактарынын   схемазын шыяр.

1.(Бир эртен оттуп кээрим)ге, [авам менээ бир аяк хевек шыгыдып берген.]2.Барлыктын унун өрүөскеп бар чыдырывыста-ла, караңгы имир болу берген. 3. Эртенги дан хаяазы үнүп орда, Бадының чорупканын кым-даа эскербээн.  4. Кудумчуда  кайда бир черде хаалга соктаан соонда, сарайда хаван киргирт кылынган. 5. Тываныңчараш аңыирбишти көргеним соонда, чогаал бижиир салым-чаяаным көстүп келген.

     2.  Чурук-биле ажыл (ирбиштин чуруу)

       - Ирбиш дээрге кандыг аңыл?

      - Ирбиш Тываныңкайы булуңнарында чурттап турарыл?

  («Убсунурская котловина») заповеднигиниң ажылдакчылары шинчилеп көрүп турар; Бай-Тайганын, Овюрнүң, Эрзинниң  девискээринде бар. Делегейде 5-7 муң ирбиш бар. Россиянын девискээринде 150-200, а Тывада 70-80 ирбиш бар. Ол даглыг черлерге чурттаар.)

    - Ооң чиир чеми чүл? (тайга-таңдының те-чуңмазы, койгун, өрге-күжүген д.о.ө)

- Ирбиш Тываныңховар аңы болганда, бис ону төтчеглекчилерден камгалап, карактаар ужурлуг бис.

     3.Үениң тайылбыр домактарынга кол домактардан немеңер. Тайылбыр домак биле кол домактың чугула кежигүннерин айтыңар.

     1. Ажыл шагы төнүп турда…   2. Дүъш эрткен соонда….   3. Соок эгелей бээри билек…   4. Хем дожу бады баар орта …   5. Чаъс чагган соон дарый…

     4. Чурук-биле ажыл

    Удуртукчу башкызынга баштаткан 9-ку классчылар бедик сынга үнүп келгенде, меңги доштуг тайгалар мыя-ла бо чыткан ышкаш сагындарган.

    - Нарын домактын кандыг хевири-дир, уруглар? (чагырышкан)

   - Тайылбыр домак кол домакка чүнүн дузазы-биле  каттышканыл? (-де)

  - Бедик тайга-сын кырынче үнерге, кижиниң хей-аъды көдүрлүр. Ынчангаш Мөңгүн-Тайганың шыпшык бажынче үнүп көрээлиңер. (чурук Мөңгүн-Тайганын кыры)

         - Тываның эң бедик черлеринин бирээзи – Мөңгүн-Тайганын бедии чежел? (3976 метр далай деңнелинде бедик. Оон адаанда Тожу, Хемчик, Өөк)

        - Мөңгүн-Тайганын шыпшык бажынга бир дугаар тук  каш чылда, кайы чурттуң тугу  астынганыл?

    Бирги астынган тук. «…1992 чылдын сентябрь 27-де, дал дуъште, 14-ку Далай-Ламанын ыдыктап бергени каяа-даа астынмаан Тыва Республиканын эң баштайгы Күрүне тугу- тыва чоннуң ыдыы, сүлдези, сүзүглели Мөңгүн-Хайыраканның  кырынга чоргаар кииский берген».

                                                                    Маадыр-оол  Ховалыг

       - Чурукту кичээнгейлиг көрүп оргаш, үениң тайылбыр домаан чогаадыр.

        5. Словарьлыг сөзүглел

      Дүдүскектелип, каътта оъттап чор, оңгул-чиңгил, шаппышаан, дорукканым, дүъште, дуруяалар, калчан-шилги, чурттакчы.

    (самбырага бир өөреникчи бижип турар, оон хынаар)

         6. Домактарны номчааш, бижик демдектерин салыңар.

Уран оттуп келирге   чаъс аяскан хүн хөөреп келген. 2 Дайынчылар чер

чыраалакта  дайзынны бүдүү бүзээлепкеннер. 3. Удатпаанда чиңгежек орукка

үнүп кээримге оң таламда кара-көк далай бырлаңайнып чыдар болду. 4.Чаа

Суурга самолет хонуптары билек   өөрүм-биле база-ла далажып дүже халыдым. 

5. Дүңзаалакчының холу карбаш дээн соонда көгүлдүр сарыг оттар сырыланы

берди.

         - Дуңзаалакчы деп кымыл? (дуңзаалаар ажылчын.  Дуңзаа – демир аймаан,

оон кылган эдилелдерни тудуштурарынга хереглээр хоюг холуксаа. Чижээ:

Ожуу-биле кады бүткен хүлер пашты эптей каггаш, дүнзаа чараазы-биле

дүпкүрүптерге, биеэгизинден-даа артык паш бооп-тур эвеспе.) 2-ги утказы: диш

даштынга азы хозуншгадуйсалыргакада бээр ээлгирчымчак пломба материал. 3

ку утказы: эп-найырал бот-боттарын билчири.

    Дуңзаалаар – дуңзаа-биле тудуштурар.

   Сырыланы берди – чаштай берди

    5. Бажыңга онаалга

Дараазында схемаларга домактар чогаадыр

1. (    )-ге,[   ]

2. (    ) билек, [   ]

3. (    ) соонда, [   ]

4. (    ) соон дарый, [   ]

5. (    ) –да, [   ]

6. (    ) орта, [   ]

7. (    ) –гыже [  ]

    6. Түңнел

    - Үениң тайылбыр домаа кол домакка чүнүң дузазы-биле каттыжарыл?

    -Бижикке канчаар аңгылаарыл?

Эки харыылаан өөреникчилерге демдектерни салыр.