Мастер класс по теме "Тыва дылым"
план-конспект на тему

                                               «Тыва дылым»

      Класстан дашкаар  чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли.

Сорулгазы: тыва дыл дугайында  шүлүктер сөзүглелдери-биле  танышпышаан, лингвистиктиг  сайгарылгазын  кылыры;

                сөзүглелдерге даянып, бижимел, аас чугаазын сайзырадыры;

тыва дылынга ынак, ону хүндүлээр чорукка кижизидилге.

Дерилгези: Тыва дыл дугайында шүлүктер, Тываныӊ картазы, сюжеттиг чуруктар.

Техниктиг дерилгези: компьютер, проектор.

Кичээл чорудуу:

1. Организастыг кезээ.
2. Чаа тема.

1. Башкыныӊ тыва дыл дугайында кыска таныштырылгазы.

Тыва дыл – Тыва Республиканыӊ үндезин чурттакчылары болур тываларныӊ төрээн дылы. Тыва кижилер чүс-чүс чылдар иштинде төрээн дылыныӊ дузазы-биле харылзажып, күш-ажылчы арга-дуржулгазын солчуп, ажыл-херээн бүдүрүп, ажы-төлүн кижизидип келген. Тыва дылдыӊ бижиин 1930 чылда чогааткан. Тыва дылды күрүне дылы кылдыр 1993 чылда бадылаан.

2. Монолог хевиринге бижиттинген сөзүглел Ш. Сат «Тыва дылымга йөрээл» (капсырылга 1.)
3. Шүлүктер номчулгазы.

3. Быжыглаашкын.

1. Шүлүктерниӊ лингвистиктиг сайгарылгазы.
2. Уран-чечен аргаларны тывары.
3. Синквейн.

4. Онаалга.
5. Түӊнел.

Кичээл чорудулгазы:

1. Организастыг кезээ.
2. Чаа тема.

1. Башкыныӊ тыва дыл дугайында кыска таныштырылгазы.

2.Монолог хевиринге бижиттинген сөзүглел Ш. Сат «Тыва дылым» (капсырылга 1.)

3. Шүлүктер номчулгазы (капсырылга 2,3,4).

1-ги бѳлүк  И. Иргит «Тыва дылм»

2-ги бѳлүк – А. Үержаа «Ие дылым»

3-кү бѳлүк – Ч. Кара-Күске «Эӊ-не дээди эртиневис»

3. Быжыглаашкын.

1. Шүлүктерниӊ лингвистиктиг сайгарылгазы.
2. Уран-чечен аргаларны тывары.
3. Синквейн.  Онаалга.

4. Онаалга.

а)  тыва дыл дугайында  шүлүк чогаадыр.

б) чогаадыг «Хайыралыг тыва дылым»

5. Түӊнел.

Капсырылга 1.

                       Ш.Ч. Сат «Тыва дылымга йөрээл»

        Улуг-Хемниӊ агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстыӊ дээри дег арыг, бора  хектиӊ эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганыӊ ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниӊ делгемнери, тайга-таӊдыларныӊ  бедиктери, кылаӊ хөлдерниӊ оожум-топтуу, оран-делегейниӊ оът-сигениниӊ айдызы, аӊ-меӊиниӊ  алгы-кышкызы сиӊген.

        Чырык өртемчейде карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум  аразында чор мен. Өргүн-көвей  улустарныӊ дылдарыныӊ аялгаларыныӊ аразынга мөӊгн хомустуӊ үнү бооп чаӊгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!        

Капсырылга 2.

                        Тыва  дылым.

        Орус дылда кожаӊ ырга ынаам  аажок.

        Ол дыл дээрге чуртталгамныӊ чамдыы дээр мен.

        Бижип, номчуп, сактып, дыӊнап, боданганым,

        Билип алган орус дылым хүндүлээр мен…

        Ынчалза-даа мээӊ хуумда чарылбазым,

Ынак мен деп чугаарааным чаӊгыс дыл бар! –

Айдыӊ дүне өпей ырын ырлап оргаш,

Авамныӊ мээ чаяап берген эртинези –

Чидиг чепсээм, өөрүшкүм, муӊгаралым,

Чигзинижим, ынакшылым, изиг ханым,

Өлүп чыда байырлажыр  сөөлгү сөзүм,

Өртек билбес байлакшылым   - тыва дылым.

                                                        Игорь Иргит.

      Ие дылым.

Арга-эзим аялгазын

Агым сугныӊ шулураажы,

Оът-сиген сымыраныын,

Оолдуг элик огурарын,

Чуулган көшке диӊмирээрин,

Шуурган хаттыӊ улуурун-даа

Дыӊнап, билип чоруурумга,

Тывалап-ла турар боор-тур.

        Кандыг-даа дыл меӊээ дөмей,

        Кандыызын-даа хүндүлээр мен.

        Ынчалза-даа төрээн дылым,

        Ыдыкшылдыг кызыл тынным.

Ийи харлыг чажымдан-на

Ием меӊээ айтып берген

Игил ыры  сагындырар

Ие дылым ындыг кончуг.

        Мөнге кижи чоруур эвес,

        Мөӊге дыжым көре бээр мен…

        Айдыӊ дүне кырым орта

        Айлаӊ кушкаш ырлай-ла бээр,

        Дыӊнап билип чыдарымга,

        Тывалап-ла орар боор оӊ.

                                Антон Үержаа.

           Эӊ-не дээди эртиневис.

Эртинелер бисте көвей

Эргек базып санап четпес,

Эӊ-не дээди тостуӊ бири

Эргим тыва дылывым бо.

        Тыва дылга өртек турбас,

        Тыныжывыс,  тынывыс ол.

        Тываларны тыва кылган

        Тывызыксыг хуулгаазын ол.

«Тыва» деп сөс турбаан болза,

Тывалар-даа турбас ийик.

«Тыва» деп чурт, «тыва» деп сөс

Тывылбас-даа турган ийик.

        Ырлаар, бижиир, чугаалажыр

        Ынакшыжар чепсээвис бо.

        Херек болза, дайзынны-даа

        Хере шааптар докпаавыс бо.

Ол чок болза, хөөмей-сыгыт

Ораннарга чаӊгыланмас,

Эргим тыва дылывыс ам

Эӊ-не дээди эртиневис.

                Чооду Кара-Күске.