Немелденин тайылбыр домаа
учебно-методический материал (8 класс) на тему

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

1. Өөредиглиг: немелдениӊ тайылбыр домааныӊ хамааржыр сөстерин, харыылаттынар айтырыгларын, холбажыр аргаларын, кажан бижик демдектерин салырын өөреникчилерге билиндирер.
2. Сайзырадыр: чугаага нарын домактарны ажыглап тургаш делгереӊгей кылдыр чугааланып өөренир. Немелдениӊ тайылбыр домаан ажыглавышаан, чогаадыг бижиир. Өөреникчилерниӊ логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.
3. Кижизидер: малдыг кижи каас-коя болур, ынчангаш мал-маганга камныг, хумагалыг, аңаа ынак болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры.

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1)        Эртем (лингвистика) талазы-биле түңнел: немелдениӊ тайылбыр домаа кандыг сөстерге хамааржырын, харыылаттынар айтырыгларын, холбажыр аргаларын, кандыг таварылгаларда бижик демдектерин салырын медереп билген турар.

 2)        Өске эртемнерден (метапредеметные) чедип алыр түңнелдер: немелдениң тайылбыр домаан орус дылда канчаар адаарын, кандыг айтырыгларга харыылаарын, холбажыр аргаларын өөренип көөр.

3)        Бот-тускайлаң (личностные) чедип алыр түңнелдер: мал-маганныг улус тодуг-догаа, каас, чараш, аштап-суксап чорбас дээрзин билип алыр.

Ажыглаар методтар болгаш өөредилгениң хевирлери

Беседа, бот-тускайлаң болгаш бөлүктеп ажылдаары, тайылбыр методу.

Дерилгези

Интерактивтиг самбыра, проектор, компьютер.

Кол билиишкиннер

Кол домак, тайылбыр домак, немелденин тайылбыр домаа.

Кичээлдиң кезектери

Өөредир, сайзырадыр кезектер

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаазын чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1. Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Өөреникчилерни кичээлге белеткээр.

• Экии, уруглар, оожум олуруп алыӊар.

Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, келбээн өөреникчилерни демдеглээр.

Башкы-биле мендилежир, харылзажыр база башкыны кичээнгейлиг дыӊнаар. Кичээлге белен болур.

Айтырыг-харыы.

1) Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер.

Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру.

2)        Медереп билип олургаш, үндүрер түңнел.  Бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга уругларга тургустунуп келир.

3)        Кылып чорудуп тургаш, чедип алыр түңнел. Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алыр.

Аас-биле ажыл.

2. Херек кырында шенеп  өөредири

Чаа теманы тайылбырлаар. Презентация-биле ажыл чорудар.

• Ай, хүннү болгаш бөгүн өөренир чаа темавысты кыдырааштарыңарже чараштыр бижип алыңар, уруглар. Бөгүн өөренир темавыс “Немелдениӊ тайылбыр домаа. Немелдениӊ тайылбыр домаанга бижик демдектери”.

Өөреникчилер ай, хүннү, теманы бижипкен соонда, презентацияда дүрүмнерни өөреникчилерге номчудар (номда дүрүмнер ар. 73, 75), башкы немей тайылбырны кылыр. Чижекти бир өөреникчиге самбырага сайгартыр.

Номда дүрүмнер биле презентацияда таблицаларны шүүштүр көөр, башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар. Презентацияда дүрүмнү чижээ-биле катай дүжүрүп бижиир. Лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

1)        Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2)        Медереп билип олургаш, чедип алыр түӊнелдер. Дүрүмнү көрүп, бижип олургаш, немелдениӊ тайылбыр домаа деп чүл дээрзин медереп билип олурар.

Бижимел ажыл.

3. Бергедээшкин-нер-

ни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Мергежилге-биле ажыл.

Мергежилге 28 (151) арын 75. Онаалгазын бир өөреникчиге ыыткыр болгаш тода кылдыр номчудар, тайылбырны кылыр.

Башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар, билдинмес айтырыглар тургустунуп кээр болза, айтырып алыр. Самбырага чаӊгыстап кылыр. Артканнары кыдырааштарынга кылыр.

Бөлүктеп ажылдаар.

1) Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: Бодунуң бергедээшкиннерин медереп билир, ону эдип алырынче чүткүп, бодунуң ажылынга үнелелди берип билири.

2)        Медереп билип олургаш үндүрер түңнел. Билии чедип, четпейн турарын медереп билип олурар.

3)        Харылзажыр түңнел. Билбейн барган чүүлүн башкыдан айтырар.

Бижимел ажыл.

4. Бергедээшкин-нерден үнүп, сорулганы чедип алыр.

2 бөлүк аразынга ажыл.

Классты 2 бөлүкке чарып алыр.

1-ги бөлүк дараазында схемага домактар чогаадыр.

(     ) дугайын    [          ].

(         ) О.п.    [       ].

(      ) Б.п.       [        ].

2-ги бөлүк дараазында схемага домактар чогаадыр.

(        )-ыл,    [ону      ].

(       )-дыр ,     [  ].

[       ]:     (          )О.п.

Бөлүктер домактарында бижик демдектерин тайылбырлаар.

Бөлүктер аайы-биле башкының берген схемазы езугаар домактар чогаадыр. Бижик демдекетрин тайылбырлаар.

1) Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: Бодунуң хире-шаан медереп билир, бодунуң чедер, четпес чүүлдериниң чылдагаанын медереп билири.

2) Медереп билип олургаш, чедип алыр түңнелдер. Эштериниң тайылбырындан болгаш башкының сөстеринден билип алыры.

3) Харылзажыр түңнел. Билдинмес онаалгалар бар болза, башкы-биле сүмележир.

Шиңгээдип алган билиин хынаар.

Бижимел ажылдаар.

5. Практиктиг ажыл чорудар.

Чурук-биле ажыл. (презентация).

Чурукту көргеш, өөреникчилер-биле кижизидилгелиг сорулгага беседа чорудар.

Чурукка хамаарыштыр беседа айтырыглары:

• Экранда кандыг темада чурук көрүп тур силер, уруглар? (бойдус, чайлаг, мал-маган)
• Мал-маганны кандыг мергежилдиг улус азырап, өстүрүп чоруурул? (малчын)
• “Малдыг кижи каас, инектиг кижи тодуг” дээр болгай, чүге ынча дээн деп бодап тур силер?
• Мал-маган бисти тоттуруп, хепкерип чоруур болганда, бистер оларны эки карактап, кадагалаар ужурлуг бис.

Экранда чурукче кичээнгейлиг көргеш, аңаа даянып немелдениң тайылбыр домактарын ажыглавышаан, “Хойлуг кижи – касс, инектиг кижи – тодуг” деп кыска чогаадыгдан бижиир. Немелдениң тайылбыр домактарында бижик демдектерин тайылбырлаар.

Башкыныӊ тайылбыры ёзугаар чурук-биле ажылдаар. Чогаадыгны бижээш, ыыткыр болгаш тода кылдыр эштеринге номчуп бээр. Немелдениң тайылбыр домактарында бижик демдектерин тайылбырлаар.

Өөреник-чилер бот-тускайлаң ажылдаар. Башкы хайгаарал методун ажыглаар.

1) Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Мал-маганныг улус каас, чараш, тодуг-догаа чурттап чоруур дээрзин медереп билир.

2) Медереп-билип тургаш, чедип алыр түңнелдер. Немелдениӊ тайылбыр домаан ажыглап тургаш, чараш чогаадыгны бижип болур дээрзин медереп билип олурар.

3) Харылзажыр түӊнел. Билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

Чурук-биле ажыл, бижимел ажыл.

6. Катаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары.

Шиңгээдип алган билиин түңнеп, системажыдары.

Катаптаашкында өөреникчилерге айтырыглар салыр.

• Немелдениң тайылбыр домаа кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл? (Чүнү? Чүнүң дугайында? Чүнүң дугайын? Чүү чүвеге? Чүден?)
• НТД кол домакка кандыг аргалар-биле холбажырыл? (холбаа сөстер, О.п., Б.п., Ү.п. кожумактары; -ыл, -чык деп кожумактар, артынчылар).
• Кандыг таварылгаларда бижик демдектерин салырыл? (-ыл, -чык; -тыр, бе, ийик, ирги бе деп артынчылар; НТД чугаа аяны-биле кол домактың сөөлүнге чорда)

Кичээлди түңнеп чугаалаар.

Бажыңга кылыр онаалга өөредилге номунда Мергежилге 29 (152) арын 75.

Эки харыылаан, ажылдаан өөреникчилерге демдек салыр.

Өөреникчилер айтырыгларга харыылаар, онаалганы бижип алыр.

Шупту ажылдаар.

1) Медереп билип олургаш чедип алыр түңнелдер. Янзы-бүрү өөредилге мергежилгелерин анализ, синтез аргалары-биле чорудар, катаптавышаан түңнелдер үндүрер.

2) Таарыштырар түӊнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуӊ ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл.