Хөй тайылбыр домактарлыг (кезектерлиг) чагырышкан нарын домактар
план-конспект урока (9 класс) на тему

Тема: Хөй тайылбыр домактарлыг (кезектерлиг)                                                         чагырышкан нарын домактар

Класс: _9_                                Ай, хүнү: _______________

        Сорулгазы: 1.Хөй тайылбыр домактарлыг (кезектерлиг)                                                         чагырышкан нарын домактарны утка-тургузуг талазы-биле сайгарып катаптаар.

        2. Аас  болгаш бижимел чугаага хөй тайылбыр домактарлыг (кезектерлиг)                                                         чагырышкан нарын домактарны делгереңгей  ажыглаарынга  чаңчыктырар.

        3. Төрээн дылынга ынак болурунга кижизидер.

        Дерилгези: схемалар.

Кичээлдиң чорудуу:

1.     Организастыг кезээ.
2. Онаалга хыналдазы.

1. Мергежилге 51. Баштай тускайлаан байдалдарлыг бөдүүн домактар, ооң соонда нарын домактар апаар кылдыр дараазында домактарны чедир чогаадыңар: 1. Күс дүшкен… 2. Машина доктаагаш… 3. Аңчы одагны кывыскаш… 4. Садыгжы садыын хаггаш…
2.  Мергежилге 52. (аас-биле)

3. Чаа тема тайылбыры.

1. Киирилде беседа. Айтырыгларга харыылаар.

           а) Кандыг домактарны  хөй кезектерлиг (бөдүүн домактарлыг)                                                       нарын домактар дээрил?    

           б)  Тайылбыр домактарның кандыг янзыларын билир силер?

в) Тайылбыр домактарның иштинден кайылары кол домактың бодун, кайылары ооң кайы-бир кежигүнүн тайылбырлаарыл? Чижектерге көргүзүңер.

г) Тайылбыр домактар кол домакка кандыг аргалар-биле каттыжарыл? Чижектерин бижиңер.  

д)  Чагырышкан нарын домакка ол-бо тайылбыр домактың туружун болгаш

ол барда, бижик демдектерин салырын чугаалаңар.

2. Лекция. (Номда схемаларны баш удур слайд кылгаш, тайылбыр үезинде ажыглаар)

I. Чагырышкан нарын домакта тайылбыр домактар дараалаштыр, бирээзи өскезинге чагырткан кылдыр кирген туруп болур. Чижээ: Бир эвес даң аткалак турда (1), оттуп келбээн болзувусса (2), (Сүрүңмааның) холу чок болур ийик (3). (С. Тока.)

Домактың схемазы:

                                           кол домак                

                                                   - зувусса                 канчалза?

Даар байдалдың тайылбыр домаа    

                                                              - да               Кажан?            

                                                                                   Үениң тайылбыр домаа

II. Чагырышкан нарын домакта тайылбыр домактар чаңгыс аймак бооп болур. Чижээ: Кааң эртен эңме-тикчок куш кидин ырлажы бергенде (1), хөлегелиг черлерниң оът-сигенинде шалың кургаваанда (2), отряд походче үнүпкен (3).

                                           кол домак                

                                               Кажан?                 Кажан?

                                               - де                               - да                                

                        Үениң тайылбыр домаа                                            Үениң тайылбыр домаа

III. Чагырышкан нарын домакта тайылбыр домактар чаңгыс аймак эвес бооп болур. Чижээ: Сигенчилерниң ол бөлүп каан сигенин дарый дажып албас чүве болза (1), башкы хар чааптары билек (2), сыын, буур, элик куруг кааптар (3). (М. Кенин-Лопсан.)

                                           кол домак                

                                           Канчалза?                 Кажан?

                                            болза                            билек                                

          Даар байдалдың  тайылбыр домаа                                  Үениң тайылбыр домаа

IV. Чагырышкан нарын домактың кезектери аразында чагыржылга-даа, деңнежилге-даа хамаарылгалыг туруп болур. Чижээ: 1. Байдал бергедээр болза (1), бис кайын ажырар (2), бот-боттарывыска дузалажы бээр бис (3) деп бодай кааптарга (4), сагыжын өйүп чораан бодалдар арлы берген (5). 2. Кыш дүжүп (1), кылын хар чаап (2), соок ажыңнадып турар апарганда (3), элик оглу эки доругуп өссүн дээш (4), аңаа үргүлчү сиген аппарып берип турар силер деп (5) башкывыс биске чагыды (6).

1.                                           кол домак                

                                                            - га                  Кажан?

                                                                                   Үениң тайылбыр домаа

                                                 Чүнү?                              Чүнү?

                     Немелдениң тайылбыр домаа                                  Немелдениң тайылбыр домаа

                                              Канчалза?                    Канчалза?

                                                     болза                   Даар байдалдың тайылбыр домаа

2.                                                             кол домак

                   деп                    Чүнү?

                                              Немелдениң тайылбыр домаа

             дээш                          Чүге?

                                             Сорулганың тайылбыр домаа

                             Кажан?

                                                                             Үениң тайылбыр домактары

                     -да                        - да                         -да          

4. Быжыглаашкын.

1. Ном-биле ажыл. Дүрүмнү (номнуң 134 – 139 дугаар арны.) өөреникчи бүрүзү бот-хууда номчуур. Домактарны кыдырааштарынга дүжүрүп бижээш, номну хаггаш, схемаларны боттары тургузарын оралдажыр. Ооң соонда номнарын ажыткаш, шын, шын эвес тургусканын хынаар.
2. Мергежилге 53.
3. Мергежилге 55. Классты 3 бөлүкке чаргаш, 3 вариантыга күүсеттирер.
4. Мергежилге 56.

5. Бажыңга онаалга. §  8. Мергежилге 57, 58.

6. Түңнел. Демдектер салыры.