Даар байдалдың тайылбыр домаа
план-конспект урока (8 класс)

Эртем

Тыва дыл

Класс

8

Кичээлдиң темазы

Даар байдалдың тайылбыр домаа

Кичээлдиң хевири

Чаа теманың тайылбыры

Сорулгалары

Өөредиглиг: даар байдалдың тайылбыр домааның утказын, айтырыын, кол домакка холбажыр аргаларын, бижик демдээн салырын өөренип, тып,  өске тайылбыр домактардан ылгаарынга чаңчыктырар.

Киҗизидилгелиг: мал ажыл-агыйынга, ооң төөгүзүнге ынак болурунга, малчын мергежилин келир γеде шилиирин сγмелеп  база тыва дыл кичээлинге сонуургалды оттурар;

Сайзырадылгалыг:өөренип турар темазын сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, түңнеп билиринге, оларның иштинден кол чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаңчыктырар, аас, биҗимел чугаазын сайзырадыр.

Педагогтуг технология

Чөрүлдээлиг байдалды тургузуп өөредир, системниг, боду кылып өөредир, сайгарылгалыг угаап-боданыышкынга өөредир, кадыкшыл камгалаарының , деңнел барымдаалап өөредириниң, сайзырадып өөредириниң , өөредилгениң оюннарлыг, медээ-коммуникативтиг технологиялар

Кичээлдиң чедип алыр түңнелдери

Кичээлден:

Сөс – биле ажыл, наречиелерни  тодарадып билир, тывар, наречиелерни шын тодарадыр .

Өске эртемнер –биле харылзаазы: орус дыл, ыры,  улусчу уҗурлар эртемнеринден харылзаалыг медээни чыып, деңнеп билири.

Ажыглаар арга методтар

Индукция, денңелге; башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, көргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының методу, очулга аҗылы.

Ажылдаарының хевирлери

Шупту, бөлүктеп, эжеш, боду хуузунда.

Менеджерлиг:

Ажылдың үезин чөп ажыглаары;

Бүгү талалыг өөредилгениң аҗыл-чорудулгазының боттандырары (Б+А азы УУД)

Башкарлырының Б+А: салдынган сорулгаларга даянып, бодунуң аҗылын планнап билири, кичээлдиң сорулгазын тодарадып билири; шилип алган шиитпирин бадыткап билири, кичээлдиң түңнелин үндүрүп билири Бот-хуузунуң Б+А: бодунуң бодалын шын, тода илередип, туружун камгалап билири; Билип алырының Б+А: материалды системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап, кол чүүлдү тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаар, берге айтырыгларны шиитпирлээр, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири

Дерилгези

Карточкалар,  телевизор, “балык скеледи” компьютер,  кажыктар, ыры аялгазы

Кичээлдиң

тургузуу ,

 кичээлди чорударының технологиязы. Үргүлчүлелдии

Башкының кылыр ажылы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

 (БѲА азы УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

1. Психологтуг релаксация. Уругларның иштики сагыш-сеткилин, сеткил-хѳѳнүн кичээлге белеткээри.

 2. Эге сѳс. (1 мин)

Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар.  - Тѳрээн Тывамның эртенги хүнү, Экии!

Бис ожук дажы дег γш бөлγкке чарлып алгаш ажылдаар бис. Ожуктуң бир дажының шынары багай болур болза, шай хайындырып шыдавас бис.

Шупту кичээлге эки харыылаар, идепкейлиг ажылдаар силер

Ам ожук дажы хевириринге  бижиттинген А.Даржайның шγлγктеринден дыңнаптаал.

Башкы:

Изиг кγзелден-идегел,

Идегелден-бγзγрел,

Бγзγрелден –чедиишкин.

Ынчангаш шупту чедиишкинниг ажылдап, ожуувуска изиг, сγттγг, амданныг шайдан башкыларывыска хайындыргаш сунаал.

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

Оолет

Чуртталганың мөңге кγжγ-Идегелде

Чулазының өшпес чырыы база ында

О, чаяачы,идегелим быжыглап көр.

Саяты-Байыр

Бγгγ чγве биеэги дег, эки болур,

Бγзγрелим чγден артык улуг ийин.

Бергелерни шыдап эртер кγжγм четчир.

Л.Белек

Чедиишкинни сайзырадып хөгжγтпеске,

Чеп ышкаш γстγп частып, ирип калыр.

Черже тоглаа ногаан бγрγге дөмей болур.

Уругларның харыызы

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

II. Билир мергежил болгаш чаңчылдарын сайзыраңгайжыдары.  (7 мин)

Улаштыр бижиир словарьлыг диктант

Чылгычылаза, кадарчылазымза, хойжулаза, малчынназыңза

-Уруглар, кандыг наклонение кожумаа барын сактып алынар. Бөгγнгγ өөренир темавыска херек.

Диалог (интерактивтиг технология)

-Силерниң араңарда бо мергежилди шилип алыр уруглар бар бе?

-Малчын мергежилди шилиир уруглар кандыг мөзγ-шынарлыг болурунуң дугайында Менди чугаалап бээр

Бот-боттарын хынажыр, бот-бодунга демдек салыр.

 Уруглар даар наклонениениң кожумаан катаптап алыр.Чγге дизе даар байдалдың тайылбыр домаан өөрениринге херек

Менди:

  Тыва- малчыннар чурту. Олар мал чокка тодуг-тогаа чурттап шыдавас. Мал- тыва кижиниң чоргааралы болгаш бай чурттаарының γндезин дөзγ.

Келир γеде бо мергежилди шилиир уруглар эртежи, кежээ, олут орбас, мал карактыг, мал хырынныг, эрес-кашпагай болур ужурлуг.

  Мээң ачам шак мындыг мөзγ- шынарлыг болгаш, муңчу малчын бооп, алдар- аттыг, бай-шыырак чурттап чоруур деп бодаар мен.

III.  Чаа теманың тайылбыры (16 мин) Кичээлдиң  темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл

Кичээлге кандыг тема сайгарарывысты  тодарадып алыылыңар.

Телевизорже кичээнгейлиг көрγңерем.

1.Теманы кроссенс аргазы –биле тываалы.

 Кроссенс дээрге чуруктуг кроссворд болур

2.Сорулга салыр

3.Номда дγрγмнγ номчааш, самбырада схеманы долдурар.. Саазыннарда бижээн таарыштыр салыр

Даар байдалдың тайылбыр домаа деп теманы γндγрγп алыр.

Сорулгаларны уруглар боттары γндγрер.

Теманы кыдыраашка бижиир.

Уруглар номнарын ажыдар.

- Сайгарар, боданыр, дилээр, тывар, истээр, чогаадыр, шынзыдар…

(   д.б. т.д. ) за,  [        ]  

(   д.б. т.д. ) -ка,  [        ]  

(   д.б. т.д. ) болза,  [        ]  

. 

(Чугаа сайзырадырының БѲА, башкарлырының БƟА) Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадып билир.

(Башкарлырының БƟА) Уруглар боттары дилээр, тыварынга чаңчыгар.  Кижи карак кызыл күш-ажылы-биле шупту чүвени чедип алыр, бодунуң тып, кылып алганы ажыдыышкынынга уруг амырап, улам сеткил ханып ажылдаар арганы бээри.  

2. Домак-биле ажыл

Кажык дузазы-биле домактар чогаадыр.

Тура дγшсе, аът.

Ойта дγшсе, инек.

Дашкаар дγшсе, өшкγ.

Ишкээр дγшсе, хой.

Бажын өрγ тудупса, маажым теве.

Бажын куду тудупса, бардам сарлык.

Кажык дугайында чугаалаар.

Аман:

Кажык дээрге тыва кижиниң ыдыкшылы болур. Тыва кижи бурун шагдан тура кажык ойнаар чораан. Чγс-чγс чылдың дуржулгазы сиңген оюн.

Соядула:

Муң кажыкты аал коданынга чыып тургузар ужурлуг. Ону чыып кылырга, ол аал-коданның ээлериниң каш-каш салгалдары аажок бай-шыдалдыг тодуг-догаа чурттап эртер.

Үе артса, кылыр.

Бак келзе, туттунма.

Бөлγктеп ажылдаар.

1-ги бөлγк γенин тайылбыр домаа кылдыр өскерткеш сайгарар

2-ги бөлγк. Немелдениң тайылбыр домаа кылдыр өскертир.

3-ку бөлγк.

Ол хевээр долу морфолог синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

Ол γеде кошкак уругларга карточкалар бээр. Домактарның кызыгаарын шыяр.

(Бот-хуузунуң БƟА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

Сула шичээшкин

Карактар болгаш мага-ботка сула шимчээшкиннерни кылыр.

V.  Быжыглаашкын (10 мин)

1. Созуглел –биле  ажылдаар ажыл

Телевизорга ырның сөзγн бижиир.

Ырлаан соонда кожамык- биле ажылдаар.  

 4 уруг самбырага схемазын кылыр.

Өске уруглар шын бижилге–биле ажылдаар.

Адар даңы адып келзе,

Адыш-биле дуглаар сен бе?

Аваң, ачаң көрγп кагза,

Арга, меге сөглээр сен бе?

Челиңгирлеп хап-ла орза,

Чеде бербейн кай-ла баарыл?

Чээнекче чеде берзе,

Көстγ бербейн кай-ла баарыл?

(Бот-хуузунуң БƟА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

(Башкарлырының БѲА) Шын тайылбырлап билири, орфограммаларны бадыткап билири.

VII.  Кичээлдиң түңнели. (2 мин)

1. Айтырыглар.

2. Түңнел демдектер

1. Арга «Балык скеледи»

Айтырыглар:

- Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

- Теманы эки хандыр билип алдывыс бе?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чаа чүнү билип алдывыс?

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

( Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

VIII. Бажыңга онаалга (2 мин)

Мергежилге 48,49.

Мергежилгениң кайы-бирээзин шилип алгаш, даалга езугаар кγγседир.

Чугаага ажыглап, сайгарып ооренир.

IX. Рефлексия (3 мин)

Дараазында бодалдарны уламчылаңар:

- Меңээ солун болган чүүл…

- Кичээлде мен теманы билбедим, ...

Кичээл тɵнген.

Четтирдим, байырлыг, уруглар!

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.

 ( Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири.