Тыва дылга таблицалар
методическая разработка на тему
Тыва дыл эртеминин адырларынга ажыглаары-биле эптиг таблицалар
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 tablitsalar_tyva_dylga.docx | 24.51 КБ |
Предварительный просмотр:
Сөс каттыжыышкыннарының дөрт холбаазы бар:
холбаазы | модели, грамматиктиг утказы | чижээ |
башкарылга | ч.а. + к.с. (кылдыныг, ооң угланган чүүлү) | дагдан чуңгулаар, херимни септээр, инек саар |
хамааржылга | Х.п. ч.а. + 3 ар. ч.а. (чуве, оон хамаарышкан чуулу) | хемниң агымы, авам чагыы, чуруктуң өңү |
каттыжылга | с.а. + ч.а. (чүве, ооң саны) д.а + ч.а. (чүве, ооң ылгавыр демдээ) нар + к.с. (кылдыныг, ооң иези, туружу…) | беш сала, чүс хой сарыг чечек, аккыр пөс дүрген маңнаар, дүүн келген |
тааржылга | кол сөс биле сөглекчининң аразында холбаа (арын, саны тааржып чоруур) | мен номчудум, (1а, ч.с.) олар келзиннер (3а. х.с.) |
Сөс каттыжыышкыны сөс ышкаш эге хевирлиг болур. Чижээ, аңаа ажылдавышаан – эге хевири аңаа ажылдаар, ырак суурда – эге-хевири ырак суур.
Сөс каттыжыышкынының сайгарылгазы:
1. Домактан сөстер каттыжыышкыннарын ушта бижиир (бир эвес домак болза)
2. Өзек болгаш чагырткан сөстерни айтыр (өзек сөстен чагырткан сөсче согунчугаш- биле айтыр)
3. Өзек сөстен чагырткан сөсче айтырыг салыр. Өзек болгаш чагырткан сөстер кандыг чугаа кезээ- биле илереттингенни айтыр (азы моделин бижиир)
4. Сөс каттыжыышкынының холбаазын айтыр (башкарылга, хамааржылга, каттыжылга, тааржылга)
6. Сөс каттыжыышкынының грамматиктиг утказын айтыр
Домак кежигүннери
Чугула кежигүннер | Ийиги черге кежигүннер | ||||
Кол сѳс | Сѳглекчи | Немелде | Тодарадылга | Байдал | |
кым? чүү? кымнар? чүлер? чүзү? чүлери? | чүнү кылып тур? канчап тур? канчаарыл? канчанган? кандыгыл? кымыо ол? чүл ол? | кымны? чүнү? кымга? чүге? кымда? чүде? кымдан? чүден? кымче? чүже? | кандыг? чүлүг? каш? кайы? кайының? кымның? чүнүң? | туруштун | кайда? каяа? кайнаар? кайыын? |
уенин | кажан? кажындан бээр? кажанга чедир? кайы хире ур? | ||||
чылдагааннын | чүге? чүнүң ужун? чүнү дээш? кандыг чылдагаан- биле? | ||||
сорулганын | чуге? чуну дээш? кандыг сорулга- биле? | ||||
кылдыныг аргазынын | канчалдыр? канчап? канчангаш? кандыг янзылыг? | ||||
Чаңгыс чугула кежигүннүг бѳдүүн домактар 4 хевирлиг болур:
тодаргай арынныг | тодаргай эвес арынныг | арын чок домак | ат домаа |
Сѳглекчиниң составынче кирип турар арын кѳргүзүкчүзунден азы арын кожумаандан кандыг кол сѳс туруп болуру, кылдыныгны кым кылып турары билдине бээр. | Кол сѳзү чок, сѳглекчизи бар. Сѳглекчи 3-кү арынга турар. Кылдыныгны кым кылып турары билдинмес. | Кол сѳзү чок, сѳглекчизи бар. Сѳглекчизинде арын кѳргүзүкчүзү чок болур. Сѳглекчи турары база албан эвес | Сѳглекчизи чок, чүгле кол сѳстүг домак болур. Ат домактары колдуунда долгандыр турар байдалды, үени, бойдустуң чурумалын, кижиниң сагыш- сеткилиниң байдалын илереткен болур. |
Кыжын шанактап ойнаар турдувус. Кичээл черле үзүп кѳрбээн мен. | Эртенниң-не шайының үстүн оран-делегейже чажар турган. | Даштын караңгылаан. Улугларны хүндүлеп чор. | Улуг эвес суур. Хѳй эвес чурттакчылар. |
Домак сѳстерге ийе, чок, та дээн чергелиг сѳстер хамааржыр.
БѲДҮҮН домактың синтаксистиг сайгарылгазы:
1. Домакты аянныг болгаш кичээнгейлиг номчуур
2. Домактың чугула кежигүннерин тыпкаш, шыяр.
4. Сѳглекчиге хамааржыр кежигүннерже айтырыг салыр, чогуур шыйыг-биле шыяр
5. Кол сѳске хамааржыр кежигүннерже айтырыг салыр, чогуур шыйыг-биле шыяр
6. Домак кежигүнүнү бүрүзүнүң кырынга кандыг чугаа кезээ-биле илереттингенин айтыр.
7. Домакка характеристика бээр:
а) сорулгазының аайы- биле кандыг домагыл (медээ, айтырыг, кыйгырыг)
б) ийи азы чаңгыс чугула кежигүннүг.
в) чаңгыс чугула кежигүннүг болза, бѳлүүн айтыр (тодаргай арынныг, тодаргай эвес арынныг, арын чок, ат домаа)
г) ийи черге кежигүннер бар, чогун барымдаалап айтыр: делгереңгей домак бе, азы делгереңгей эвес домак бе?
Ф О Н Е Т И К А.
Фонетика- чугаа үннерин өөренир дыл эртеминин бир адыры.
чугаа үннери | ||||||
ажык үннер- 24 | ажык эвес үннер | |||||
кыска | узун | өк- биле адаар | күштүг | кошкак | эӊ кошкак | |
дыл соонуӊ кадыг | а, ы ,о,у | аа. ыы, оо, уу | аъ, ыъ. оъ, уъ | п, т, с, ш, х (чугле сөс эгезинге чорааш күштүг) | п-б-в, т-д, с-з, ш-ж, к-г, ч | й, л, м, н, н, р, г |
дыл мурнунуӊ чымчак | э, и, ө, ү | ээ, ии, өө, үү | эъ, иъ. өъ. үъ | |||
делгем | кызаа | ыыткыр | дулей | кезээде ыыткыр | ||
а, о, э. ө аъ, оъ, эъ, өъ | ы, у, и, ү ыы, уу, ии, үү ыъ, уъ, эъ, үъ | б, в, г, д, ж, з | п, т, к, ш, ф, х, ц, щ, ч | й, л, м, н, н, р, г | ||
[а]- кыска, [а:]- узун, [аª]- өк- биле адаар | [б] | [п] | [р] | |||
Фонетиктиг сайгарылганың чуруму:
- сөстү тода адаар;
- фонетиктиг траскрипция-биле бижиир;
- сөсте үннер болгаш үжуктер санын бижиир;
- слогтар санын, олар ажык бе, хаалчак бе айтыр;
- үн бүрзүнүң фонетиктиг сайгарылгазы:
ажык үннерниң характеристиказы | ажык эвес үннерниң характеристиказы |
а) узун бе, кыска бе, өк- биле адаар бе б) дылдын одуруунуң аайы- биле: дыл соонуң кадыг, дыл мурнунуң чымчак в) дылдың көдүлүүшкүнүнүң аайы- биле: делгем азы кызаа | а/ куштуг бе, кошкак бе, эң кошкак бе айтыр; б) дулей бе, ыыткыр бе, аяар бе айтыр; |
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Кожуун чергелиг сайзырадып өөредириниң олимпиадазының тыва дылга бот-тускайлаң турунуң онаалгалары.
тестилер...
тыва дылга кичээл Тема"чангыс аймак кежигуннерлиг состер" 7класс презентация
ук кичээлди кожуун чергелиг "Чылдын башкызы" конкурска киириштирген....
"Топонимнер, гидронимнер" 6-гы класска тыва дылга кичээл планы
6 - гы класска ажык кичээл планы....
"Фонетикага катаптаашкын" ( 5-ки класска тыва дылга кичээл планы )
5 - ки класска катаптаашкын кичээл...
Статья Салым - чаяанныг уругларны тыва дылга хандыр өөредири
Кандыг-даа кижи ада-өгбелеринден дөзеп алган салым-чаяанныг болур. Чогаадыкчы салым-чаяан салгалдан салгалче дамчыыр болгаш уругнуң сайзыралының эге дөзү, үндезини....
