Статья Салым - чаяанныг уругларны тыва дылга хандыр өөредири
статья по теме

             Салым - чаяанныг уругларны тыва дылга хандыр өөредири

       Кандыг-даа кижи ада-өгбелеринден дөзеп алган салым-чаяанныг болур. Чогаадыкчы салым-чаяан салгалдан салгалче дамчыыр болгаш уругнуң сайзыралының эге дөзү, үндезини.

    Уругларның салым-чаяанын үезинде тодарадып, деткиири, оларны сонуургалының аайы-биле хандыр өөредири амгы үениң эң-не чугула айтырыгларының бирээзи бооп турар.

  Бистиң Чыргаланды ниити билиг ортумак школазында төрээн дылынга сонуургалдыг уруглар хөй. Шак бо чүүл “Тыва дылды чүге өөренип турар сен?” деп 5-11 класстарга кылдырган тестиниң түңнели – биле бадыткаттынып турар.

     Уругларны тыва дылды үнелеп, ооң нарын чажыттарын билип, шиңгээдип алырын, эртине дег үнелиин медереп билиринге өөредири,  төрээн дыл башкызы болганымда, мээң дорт хүлээлгем деп билип чоруур мен. Уругларның национал чоргааралын база тыва дылга сонуургалын оттуруп, мээң тыва дылым байлак, чараш, ону карак огу дег кадагалаар ужурлуг мен деп билиишкинни билиндирер. Ол сорулганы канчап чедип алырыл деп айтырыг чайгаар тургустунуп кээр.

    Мурнумда салдынган сорулгаларны шиитпирлээрде, башкы кижиниң хүн бүрүде чогаадыкчы кызымак ажыл-ижи, өөредилгеге ажыглап турар технологиялары,  билииниң деңнелинден улуг хамааржыр деп санаар мен. Ооң түңнелинде бүгү талазы – биле сайзыраңгай, ханы делгем билиглиг, медерелдиг кижилер кылдыр өөредип турарының үре –түңнелдери көстүп келир. Ынчалза-даа өөреникчи кижиниң сонуургалы кол чүүл болурун демдеглээйн. “Дус чокта, амдан чок, тура чокта күш чок”, деп тыва улустуң үлегер домаанда чугаалааны чөп. Чеже-даа салым-чаяанныг өөреникчи дылга сонуургалы чок болза, хандыр өөредирге–даа, түңнели көзүлбейн барып болур. Баштай сонуургавайн тургаш, ооң соонда тыва дылдың “амданын” билип апкаш, чүглүг куш дег чалгыннарын херипкеш, тыва дылдың өргээзинче ужуптар-даа өөреникчилерим бар. Аңаа тыва дылдың олимпиадазынга белеткенир, эртем-шинчилел ажылының эге билиглерин өөренир, түрк, тыва дылдың эртемденнериниң ажылдары – биле таныжары болур.

   Тыва дылга салым-чаяанныг уругларның сонуургалын оттурар, билиин системажыдар, хандыр өөредир арга – эртем олимпиадазы. Ынчангаш өөреникчилерим-биле кады кызып белеткенгеш,  кожуун, республика чергелиг тыва дыл, чогаал олимпиадазынга киржип турар бис.  

2005-2006 өөредилге чылында республика чергелиг эртемнер аразынга тыва дылдың олимпиадазынга 10-гу класстың өөреникчизи Чараш-оол Белек-кыс (Амгы үеде төрээн школазында англи дыл башкылап турар) киришкеш, тиилекчи болган. 2006-2007 өөредилге чылында башкыларның Август чөвүлел хуралынга кожууннуң тыва дыл, чогаал башкыларының методиктиг каттыжыышкыны дугурушкаш, 9-11 класстарга белеткел кылдыр 5- 8 класстарга кожуун иштинге тыва дыл олимпиадазын эрттирер деп дугурушкан.Ол чылын, 2006-2007 өөредилге чылында, бирги 5-8 класстар аразынга тыва дылга олимпиаданы Чыргаланды ортумак школазынга эрттирген.

Олимпиадага эң хөй баллды алган өөреникчиниң школазынга дараазында чылын олимпиаданы эрттирер деп шиитпирге хүлээп алган. Балдан Айнеш -7 класс, Кунзет Чай-Суу - 6 класс, Оюн Алимаа -8 класс -5-8 класстар аразынга олимпиадаларга эң шылгараңгай тиилекчилер болган. Ынчангаш төрээн школазынга үш катап тыва дыл олимпиадазын эрттирер эргени чаалап алганнар. 2014-2015 өөредилге чылында 5-8 класстар аразынга Берт-Даг ортумак школазынга болуп эрткен тыва дыл олимпиадазынга Севилбаа Виктория, Шокар-оол Амира, Сагаан Амыр-Санаа бирги черлерни  , а Ак-оол Сайлык  үшкү черни ээлээн.

   Ортумак класстарның тыва дыл олимпиадазы 9-ку класстан эгелеп киржир кожуун, республика чергелиг тыва дыл, чогаал олимпиадазынга улуг идиг бооп турар.

    9-11 класстарның  өөреникчилери кожуунга тыва дылга бирги черни ээлеп, республика чедир киржип, шаңналдыг черлерни чаалап ат турарлар.

   2005-2006 өөредилге чылында Чараш-оол Белек-кыс бирги черни, 2006-2007 чылда Чараш-оол Белек-кыс, Оюн Чойгана бирги, а Увангур Эмина үшкү черни ээлээннер. 2010-2011 чылда Балдан Айнеш ийиги, Долгар Айыраң үшкү черге төлептиг болганнар.  2015-2016 өөредилге чылында Оюн Алимаа бирги черни ээлеп, ажылын 97 % күүсеткен.

   Матсыл Мая-Суу, Кунзет Челээш, Кунзет Чай-Суу, Оюн Алимаа республиканың тыва дыл олимпиадазының түңнели –биле  он шыырак уруглар аразынче кирип турарлар.    

     Ынчангаш салым-чаяанныг уруглар-биле ажылдап чоруур башкы уруглары –биле деңге хүн - бүрүде өзүп, чаа-чаа билиглер-биле чепсегленири чугула деп түңнелге келген мен.

                               Тыва дыл, чогаал башкызы Сырат Сайлык Бугалдыровна