"Топонимнер, гидронимнер" 6-гы класска тыва дылга кичээл планы
план-конспект урока (6 класс) по теме

Темазы:  Топонимнер, гидронимнер, этнонимнер.

                 Сорулгазы: 1. дылдың «Лексика» адырын уламчылап өөрнир;  «топонимнер» деп билиг дамчыштыр төрээн чериниң тускайлаңын, онзагайын ажыдар; Бай-Тайга дугайында литература, төөгү, география талазы-биле билиглерин делгемчидер; словарьлар-биле ажылдаарын өөредир болгаш уругларның чугаазын байыдар болгаш сайзырадыр; патриотчу болурунга кижизидер.

                 Дерилгези: Бай-Тайга кожууннун Бай-Тал  суурнуң географтыг картазы, тыва дылдың болгаш орус дылдың тайылбырлыг словарьлары. Тываның топонимнер словары, чуруктар, слайдылар.

                                                    Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ. Бай-Тайга  дугайында ыры ырлап турар.

        Башкының киирилде сөзү.

- Уруглар, бо аялга, класстың дерилгези бөгүнгү кичээлдиң темазын силерге айтып тур. Төрээн черивис, Бай-Тал суурувус дугайында өөренир бис. Биске тыва дылдың, чогаалдың, төөгүнүң болгаш географияның билиглери хереглеттинер.

• Дыл эртеминиң кандыг адырын өөренип турар ийик бис? (Лексика)

Лексика – грек дылда Lexikos- дылдың словарьлыг курлавыры.

• Дылдың бо адырынга чүнү өөренирил?
• Сөстер чүнү илередип болурул?
• А аттарны кандыг эртемде өөренип турарыл, билир силер бе? (Ономастика)

Ономастика – грек дылдан  оnomastike –аттар бээриниң уран чүүлү.

1. Хуу аттар.
2. Дыл эртеминиң хуу аттар өөренир адыры.   Оnoma – ат,  loqos – эртем

• Ономастиканың географтыг аттар өөренир адырын чүү дээрил? (Топонимика). Бистиң бөгүнгү кичээливистиң темазы ол.

 «Топонимнер» деп теманың өөренир планы:

 1. Топонимнер дугайында билиг.

 2. Топонимиктиг словарьлар.

 3.Төрээн чериниң черлер аттарының бөлүктээшкини.

1. – Орус дылдың тайылбырлыг словарындан топонимика деп сөстүң тайылбырын тып аалыңар.

                                                Топонимика

1.Совокупность географических названий какой-нибудь местности, страны.

2.Отдел языкознания, изучающий географические названия (С.И.Ожегов. Толковый словарь русского языка).

Ук тайылбырны кыдырааштарынга бижиир.

Башкының тайылбыры:

             -  «Топос» - чер; «онома» - ат (грек)  «Топонимика – Черниң дылы»-  деп тайылбырны дыл эртемдени Н.И.Надеждин берген (1804 – 1856).      

          Топонимнер – географтыг аттар

(дылдың сөстери, демдек - сөстер, ориентир - сөстер)

• Проблемниг айтырыг: Чүге бистиң суурнуң географтыг объектилери ындыг аттарлыг болганыл? Кичээнгейлиг болур силер, бо айтырыгга кичээливис төнчүзүнде харыылаар силер.

• Суурну долгандыр черлер аттарын канчаар бөлүктеп болур силер?

• Топонимнер:

 * Гидронимнер * Ойконимнер *Оронимнер

Суурувус долгандыр аян чоруктан кылыптаалыңар.

    1.  Ойконимнер  (oikia – бажың, оран-сава) – чурттакчылыг черлерниң аттары. Суурувуста долгандыр черлер аттарында ойконимнер бар-дыр бе?

                     ( Шуй, Тээли, Кызыл-Даг …)

Бай-Тал дугайында ырыны уруглар ырлаар.

С.Комбунуң “Инек даштыг Бай-Талым”  деп шүлүүнүң аянныг номчулгазы.

- Ам суурувус кыдыында агып чыдар хемивисте келдивис. Хемниң ады чүү ийик? (Хемчик). Суг  объектилериниң аттарын кандыг термин-биле адап болур ийик? (гидроним).

1. Гидронимнер (hydor –суг)– суглуг черлер аттары.

Башкы: Черниң географтыг объектилериниң аразында Черниң кырының көвей кезиин далайлар, океаннар, хемнер, хөлдер, дамырактар, кудуктар, кара-суглар. Аржааннар шыва алган. Бо бүгү бойдустуң чайгаар бүткен болгаш кижиниң кылып кааны черлери шупту аттарлыг. Гидроним – кандыг-даа суг объектизиниң ады.

Суурувусту долгандыр оон өске кандыг суглуг черлер билир силер?

(Мешпен-Хөл, Ногаан-Хөл,Чиңге-Хем, Чоон-Хем ….)

- Картада кайда чыдар-дыр  ук хөлдеривис, хемнеривис?

- Бо черлер аттарын канчаар бижиир-дир? Чүге?

2. Аян чоруувусту уламчылаалыңар. Ам турар даавысты чүү дээр ийик бис? (Ленин - Даа). Шын-дыр, уруглар. Чогум-на бо дагның баштайгы ады Бош-Даг дээр. Улуг назылыгларывыс ол адын ам-даа ажыглап турар.

Оронимнер (oros – даглар)– даглыг черлерниң  болгаш оргулааштарның ады. Азы кургаг черлер аттарының.  

Суурувус долгандыр кандыг даглар барыл?

(Бош-Даг, Чинге-Даг, Алдыы  Бош – Даг, Үстүү Бош - Даг…)

- Ам шиитпирлээр ужурлуг айтырыывысче эглип келиилиңер:

- Чүге бистиң суурнуң географтыг объектилери ындыг аттарлыг болганыл?

                        ( уругларның харыылары )

• Ол черниң кандыг-бир онзагайын көргүзер дээш: Ногаан-Хөл – хөлдүң өңү, Бай-Тал – шаанда суурувуска талдар дыка хөй турган, Бош-Даг – суурнуң кыдыында турар даг, чанында даглардан аңгы турар,  Ала-Белиг  дээш оон-даа өске.

Оюн «Бойдустуң чараш булуңун тып» (слайдыларда болгаш үндүрген черлер чуруктарын көргүзерге, уруглар ол черниң адын адаар)

Оюн-чарыш  «Кым хөйнү, дүрген тыварыл?»

 «Хөлдер» деп темага кайы одуруг дүрген словарь тургузуп бижиптерил?

Түңнел.

- Черлер аттарын өөренириниң чугулазының дугайында кандыг түңнел үндүрүп болур-дур бис?

• Сөс курлавырывыс байыыр.
• Төрээн черивис дугайында билиглеривис көвүдээр.

Башкының түңнел сөзү:

            Черлер аттары – бистиң төөгүвүс. Оларның дузазы-биле ада-өгбелеривистиң кандыг ёзу-чаңчылдарлыг, ажыл-агыйлыг чораанын билип алыр бис.  Черлер аттары база хумагалап, камнаары чугула болур.

Бажыңга онаалга:

1. Суурну долгандыр черлер аттарын чыып бижиир.
2. Чогаадыг «Мээң ынак черим», «Бир топонимниң төөгүзү»
3. Дыңнадыг  «Онзагай черлер аттары»