Сан башка jайалта.
методическая разработка на тему

                                                                                                Садалова Галина Михайловна

Диятова Любовь Владимировна

Сан башка jайалта.

Jылдар jылыжып, айлар айланып, ойлор токтомы jоктон одуп ле jат, барып ла jат…

Эбиртелу кусте Улаган аймактын Саратан jуртында jайалталу поэттин Буучай Бурмаловтын эземине 55 jажына, учурлалган билим-практикалык конференция одуп jатканы суреен jаан учурлу керек.

Буучай Бурмалов jурген болзо, ол эмди де коп чумдемелдер бичиир эди.  Jайалталу кижи бастыра jанынан jайалталу ине. Ол сурекей эрте ак-jарыктан ырап барганы карыкчалду.

Буучай Бурмаловтын jайаандыгы керегинде алтай албатынын jарлу бичиичизи Б.У.Укачин 1995 jылда айдып ла алкап салган: «Айткан созин айдыжы jогынан jонго jедер деп, ару ла акту jурегимнен будуп ле иженип турум, Буучай Бурмалов!..»

Jарлу алтай поэт Б. Бурмаловтын jаркынду jайаандык улгерлери ле кыска jуруми алтай поэзияга танынан кирген поэтикалык кебер деп айдарга jараар. Чынын айтса, поэттин улгерлеринде jурум ле олум керегинде карыкчалду куун-санаалар коп туштайт. Темдектезе: «Jурумде», «Акам Иванга», «Нокориме сыгыт» ла о.о.

Л.В.Кокышевтин эземине Буучай Бурмалов учурлап, «Поэттин соогинде» деп улгер бичиген, ол поэттин «…Седен башту Себинин бажына соогимди менин слер jууп койоор…» деп jолдыктарын эске алындырып, поэттин кереестегени бутпегенине кородогон.

Буучай Бурмаловтын улерлеринин тематиказы jаан ла элбек. Торол jери, Алтайы, сууш, анчада ла сурекей коп улгерлерди энезине, тайназына, кару сыйындарына учурлаган.

Туулык салкын ойногон

Туулган jерим Саратан.

Ойго тендей ойгоскон

Оскон jерим Саратан.

***

Jе торолим болгон,

Кабайым- Саратан

Карудан кару!

Бойынын торол jерин, кабай болгон Саратанын поэт терен сууген ле онын кеендигиле оморкогон.

Буучай Бурмаловтын куун-санаазы чыккан-оскон jери Улаганла тудуш. Онын тайгаларынын ла монкулеринин кеберин коско коруне берер тынду, сурлу состорло jураарда, кандый кодуринилу.

Энези, тайназы керегинде кандый кеен ле октом улгерлер бичиген.

Энемди ле, кооркийди,

                              энемди…

Эркелеткен  колдорын

                             санадым.

Jурумимде агару бу

                              кижиге

Jурегимнен эн улу

                                  быйаным…

Эмезе:

Канзазын соруп, печке jанында

Карган тайнабыс танкылап отуратан.

Танкынын ыжын табылу бурладып,

Та нени де унчукпай сананар.

Бу улгерлерди кычырза, кажы ла кижинин алдында бойынын энезинин, тайназынын, jааназынын сур-кеберлери сомдолып корунер. Эне кижинин санаазы элден ле озо бала-барказы, олордын амадузы ла ырызы керегинде болор. Поэт энезине карузыганын, килегенин, суугенин, тоогонын, эт-jуректи эрей тартар, онзуре онду состорло сурекей чокым ла jарт коргузип койгон.

Jарлалбаган улгерлеринен «Торол- эне jерден»  бу jолдыктарды коруп ийектер:

Бу jурумде коп катап

Будурилгем мен…

Амадумла тен алтап.

Алкап кодурген.

***

Катыс jоннын алдына

Калганчы болбо.

Канын изу тужында

Канадын онбо.

Чындык ла ойгорлык состор. Уур-кучтер табарып, будурилип, ойто ло тузелип, орныктырылып, jаны амадуларга jуткигени коргузилет. Оско укту албатынын алдына тушпе, алтай болгон адынды ичкери апар деген шуултелер урулып келгендий.

Кыскачак, бир ле мадактан турган улгерлери кычыраачынын сагыжына эпту кирип калар.

Jырс ла тонгон бу тошто

Jынылаарга макалу.

Тайактарын керек jок

Тайкылбазын, такалу.

***

Угубыс узулбей улалган,

Улдабыс jуртаган Улаган.

Амаду jолыма уулаган

Агару алтайым- Улаган.

Jарлу  литература шинжучи Н.М.Киндикова кородоп, кунугып: «База бир jайалтага астадыс, алтай калык карыкты, улгерчи уулын jылыйтып jоксырады»- деп айдат.

Оро айдылган эзем улгерлер Буучай Бурмаловтын алтай поэзияда бийик ордын, онын поэт кемин ле онын олуми толтырузы jок jылыйту болгонын керелейт. Jе поэттин jайалталу улгерлери алтай калыктын эрjинелу байлыгы болуп артат, уйеден уйеге когус- энчибис болуп кочот.

Jуруминде кажы ла кижи jакшыны да, jаманды да одор, уур-кучиерди де корор. Анайып jурбезе, jурум куру ла эрикчелду деп билдирер эмес пе? Jе уур-кучтерден улам кижи адын jылыйтпай, ачык-jарык, омок кылыкту кижи болуп jурерин ырыс деп айдарга jараар.

Кажы ла кижини ондоп, кажы ла кижинин ырызына кожо суунип, кижиликти суугени- ол база ырыс.

Бу айдылган санаа-шуултелер jазымы jоктон Буучай Бурмаловко суреен келижет. Поэттин биске артыргыскан ырызы – онын поэзиязы, бичип салган санаазы, кууни, амадаган амадузы.

 Буучай Бурмаловтын jуруми ле салымы кыска да болгон болзо, jе онын jурумин улалткан улгерлери ырысту. Эмди де бистин jурумисте онын улгерлери jаны jурумду ошкош. Айса болзо, поэттин амадап jурген ырызы- бу.

Алтай литературада Буучай Бурмаловтын учуры ла jери сурекей jаан болгонында бир де аланзу jок. Онын учун бис Буучай Бурмаловты Саратаннын сан башка jайалталу уулы деп айдадыс.

Тузаланган литература:

1. Буучай Бурмаловты кычыралы.

2. Н.М.Киндикова. Алтай литература

3. Буучай Бурмалов керегинде санаа –шуултелер.

МБОУ «Чаган-Узун jурттын П.И.Оськинанын  адыла адалган орто уредулу школы»

Сан башка jайалта.

Уредучилер:

Садалова Г.М.

Диятова Л.В.

2014 jыл