Амгы тыва тоожу жанрында башкы кижинин овур-хевирин көргускени
статья по теме

                 Амгы тыва тоожу жанрында башкы кижинин овур-хевирин көргускени.

  «Башкылар чылында» школанын методкаттыжыышкынынга болуп эрткен конференциядан илеткел.

        Башкылар  - хун буруде өөреникчилернин  угаадын чырыдып, амыдыралдын эки-багай оруктарын айтып берип чоруур буянныг улус. Олар мерген сөстуг, багай сеткил кажанда-даа эдилевес,  сагыш-сеткил талазы-биле эн-не  арыг, өөреникчилернин эртем-билигге сонуургалын «өжурбес» дээш ажылдап чоруур кайгамчык мергежилдин кижилери.

       Тыва литературада башкы кижинин  кайгамчыктыг овур-хевирин М.Б.Кенин-Лопсаннын дараазында чогаалдарындан көруп болур: «Тенин саамы», «Чылгычынын өө».

      Амгы уенин чогаалдарында бо-ла темага бижиттинген чогаалдарга Ш. Суваннын «Чагаа»,К. Чамыяннын «Ханы дазыл».  Р.Ондарнын «Салым-чолга хомудал» деп чогаалдарында өөреникчилер биле башкы кижинин аразында  харылзаазын чедимчелии-биле көргускен.

     Р.Ондарнын «Салым-чолга хомудал» деп чогаалдары деп чогаалдарында башкы кижинин чугле чымыштыг ажыл-ижин көргузери-биле кызыгаарланмайн, оон амы-хууда чуртталгазын көргускени онзагай. Тоожуда өөреникчилернин сагыш-сеткилин унелеп билир, быжыг туруштуг, чаагай сеткилдиг башкы Чодураа Ондаровнанын  овур-хевирин чурааны онзагай. Ажылынга бердинген башкынын амыдыралда чөленгиижи болур эр эжинин туруш чок, арагага сундулуу  берге байдалга башкыны таварыштырып турар. Чодураа Ондаровна чеже-даа  амыдыралымда чазыпкан-дыр мен деп  хомудап бодаза, ол өг-булезинге таарымчалыг байдалды тургузуп, чангыс оглунга бугу-ле ынакшылын берипкен, эргелелдиг чурттап чоруур. Ол өөреникчизи Семен-биле угбазы, дунмазы дег чоок харылзааны тургусканын онзагай кылдыр көргускен.

    Автор башкынын овур-хевирин тургузуп тура, портреттерини, чурумалдарны, башкынын чугаа-домаан онзагайы-биле көргускени чогаалдын дылы улам байыдып турар.

     Шангыр-оол Суваннын «Чагаа» деп чогаалында онзагай чуул --- кадыы багай уругларнын школазында кижизидикчи башкы  Вера Матвеевнанын  кайгамчыктыг овур-хевири. Ол кадыы багай уругларны бистин уругларывыс деп адап турар, буянныг сеткилдиг, уругзурак кижи. Чогаалдын кол маадыры –торумелинден буду бастынмас оол  Булат. Бичии ийи харлаг чаш Булаттын буттары бастынмас деп чувени билип кааш-ла, караанын чаштары ала-чайгаар-ла дамдылап бадып турганын: «…Ыглавадым-даа. Карактарым чажы боду-ла токтуп бадып турду. Хоокуйну! Кымнын толу ирги? Ада-иези кайдал» - деп одуруглардан билип каар бис. Бо бугу Вера Матвеевнанын сеткил-чурээнде чаш кижиге ынакшылын, ону бодунун толу дег хулээп алганын коргузуп турар.

Бугу назынында мергежилинге бердинип, оон бугу-ле чажыттарын билир, кандыг-даа берге уелерни ажып эрте бээринге чангыс коллективте ажылдап чоруур эштери билир, анаа бузурээр. Ону эргелекчи Владимир Петровичинин сөстери бадыткап турар:  «Демги оолду силер шуут-ла холунарга алзынарза эки боор. Силерге бузурээр-дир мен.Чээрби чыл кады ажылдап келдивис. Силер-ле шыдаар боор силер». «Караан чажын чажырба, Вера Матвеевна. Шак ындыг карак чажы турда, чангыс чаш кижи өскус калбас».

  Ол бичии кижилер-биле ажылдап өөренген, бичии-ле чувени эскерип кааптар. Оон уржуундан Булатка чаа коллективке кирип, анаа ижигип алыры белен болган.

 Булаттын авазын Вера Матвеевнага чуруп, чугаалааны бирде мунгаранчыг-даа, бирде өөрунчуг-даа:

- Кымнарны чуруп каанын ол, Булат?

- Авамны..Оон соонда… бодумну..

- Аванны корген сен бе?

- Ийе?

--Кымга дөмей?

--Силерге.

  Вера Матвеевнанын шагдан тура тыва чоннун ыдык чанчылы--өскенин–даа төлун бодуну-биле дөмей болур деп чуулду сагып, сеткилинге шыгжап чораанын херечилеп турар.  Олар харын-даа бот-боттарын бирээзи «авай», өскези «оглум» деп адап турарлар.

  Амыдыралдын кадыг-берге, дески эвес оруктарынга бза-ла башкызы өөредип,  ону ажып эрттеринге өөреткен.Оолдун бичии-ле чедиишкининге өөруп, ону хей-аът киирип, амыдыралга хонну калбас кылдыр кижизидип чоруурун номчааш, анаа чоргаарланмас аргавыс чок.  Чогаалды номчуп орарга Бутаттын кайы хире кээргенчиг чаш чуртталганы эрткени чайгаар-ла каракка чуруттунуп келир. Чеже-даа интернатта бугу чуве таарымчалыг, тодуг-тогаа болза, ие кижинин эриг сеткили чокка өзерге,  бичии кижиге кайы хире берге деп чувен  чугле ава чок өскен кижилер  билир. Амыдырал ынакшылда туттунуп турар дижир. Иезинин ынакшылын чедир албаан төл азы өскус кижи канчаарга-даа донгун, каржы-хажагай болурун амыдырал көргузуп турар. Улус «Өскус кижинин зу кара» деп анаа эвес чугаалаан.  Ынчалза-даа Булат бодунун берге байдалынга чааскаан артпаан. Оон иезин башкызы Вера Матвеевна солуп, кайгамчыктыг талантылыг оолду   кижизидип остургенин магадаар бис.  Чогаалчы Вера Матвеевнанын овур-хевири-биле кижизидикчи башкы кижи  бичии уругларнын өөредир башкызы болурундан ангыда, чуртталгада сумелекчизи, иези дег кижи болур деп чувени угаадып турар. Вера Матвеевнаны критиктер «алдын чуректиг кижи» деп унелээн.

      Бо-ла тоожуга бир уннеш чогаалга Көк-оол Чамыяннын «Ханы дазыл» деп тоожузу хамааржыр. Чугле башкылаашкын болгаш кижизидилге ажылынга хамаарыштыр  бижиттингени-биле бо чогаал өске чогаалдардан онзагай бооп турар.  Автор школанын амыдыралынга, башкылаашкын ажалынга таваржы бээр айтырыглар болгаш бергедээшкиннер дугайында тоожуп бижээн. Чангыс коллективте ажылдап турар ийи башкынын өөредилге-кижизидилге айтырыынче көружунун   дөмей эвезин тодаргайы –биле көргускен. Алексей Тоорукович улуг дуржулгалыг, сорунзалыг башкылар. Берге кижизидилгелиг өөреникчи Пар-оолду кижизидип алыр дээш, ол улуг дуржулгазынга даянып,  дурген шиитпир кылбас.

Алексей Тоорукович  чугле Пар-оолдун өг-булезинге кижизидикчи салдарны чедирер эвес, а оске уругларнын өг-булелеринге улуг салдарны чедирер. Анаа удурланышкак башкы Шевер Чудай-оолович Пар-оолду эде кижизидер дээш кандыг-даа ажыл кылбаан, чугле  «ийи» деп демдек-биле көргудар башкы.

  Амгы уеде бо чогаалдарда кол маадырлар дег  шыдамык, өөреникчилерге ажы-төлу дег ынак, оларнын келир уези дээш сагыжы аарып чоруур башкылар хөй.  Чуртталганын деннели экижээн-даа бол, ажы-төлунун өөредилге-кижизидилгезинге тоомча чок ада-иелер көвудээн  шак бо уеде ие сеткилдиг, сагыш човаачал башкыларнын улуг-хуузу өөреникчилерге  кончуг чугула.  Ылангыя аныяк башкыларга тыва чогаалчыларнын башкы кижинин овур-хевирин чуруп коргускен чогаалдары улегер-чижек болуру чугаажок.

            Монгуш Долаана.

Ак-Довурактын ажык хевирнин ниити (ээлчеглиг) билиг школазынын тыва дал болгаш чогаал башкызы.