«Кызыл-Бѳрттүг» деп чечен чугаада ат домактары
творческая работа учащихся по теме
Чечен чугаада ат домактарын чогаалчыныӊ кииргениниӊ онзагайы.
Ажылдыӊ чаа чүүлү: тыва дыл кичээлинге «Ат домактарын» ѳѳренип тургаш, чогаал-биле холбап, ону тывары. Кичээлге домактарныӊ сайгарылгазын кылып,бѳлүктеп кѳѳрү.
Скачать:
Вложение | Размер |
---|---|
![]() | 31.65 КБ |
Предварительный просмотр:
Тыва Республиканыӊ ѳѳредилге болгаш аныяктар яамызы
Чеди-Хѳл кожууннуӊ Хову-Аксы ниити билиг ортумак школазы
Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы
«Кызыл-Бѳрттүг» деп чечен чугаада ат домактары
Ажылды шинчилеп кылган кижи:
Монгуш Сайын-Белек 7 «б» класстыӊ ѳѳреникчизи
Ажылдыӊ удуртукчузу: тыва дыл болгаш
чогаал башкызы Кунгаа Д.К.
Хову-Аксы-2015чыл
Допчузу
Киирилде кезээ:
I.кезээ 1. Чогаалчыныӊ амыдыралы
II.кезээ 1.Чогаал ажылыныё сайгарылгазы
1.2.Ат домааныё т==г\з\
1.3.Ат домактарын чижектерге бадыткап к=рг\скени
Т\ёнел________________________________________________
Шинчилелге ажыглаан материалдар:
Приложения________________________________________
Киирилде кезээ
Чуге шилип алганыл?
Ажылдыӊ объектизи: Кызыл-Эник Кудажы «Кызыл-Бѳрттүг» деп чечен чугаазы.
Шинчилел ажылыныӊ чугулазы:
Чечен чугаада ат домактарын чогаалчыныӊ кииргениниӊ онзагайы.
Ажылдыӊ чаа чүүлү: тыва дыл кичээлинге «Ат домактарын» ѳѳренип тургаш, чогаал-биле холбап, ону тывары. Кичээлге домактарныӊ сайгарылгазын кылып,бѳлүктеп кѳѳрү.
Шинчилел ажылыныӊ сорулгазы: чечен чугаада ат домактарын тып, оларны бѳлүктеп тывар.
Сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:
- Бажыӊ-балгат иштин (интерьер) кѳргүскен ат домактары
- Бойдус чурумалын илереткен ат домактары
- Чылдыӊ үезиниӊ онзагайы
- Кызыл деп сѳстүӊ сайзыралы
- Инекке хамаарышкан ат домактары
- Оолдуӊ корткан сагыш-сеткилин илереткен ат домактары
- Улуг ужарга келгеш улустуӊ хѳлзээшкини
- Кызыл-Бѳрттүгнүӊ эртем чедип алгаш, Хүтке келгенин илереткен ат домактары
Шинчилел ажылыныӊ методу: дилеп тыварыныӊ
Шинчилелге ажыглаан материалдар:
- 7 класс «Тѳрээн чогаал» ному
- «Тыва дыл» 7 класс
- Тайылбыр словары 1-2 кезээ.
- К-Э.Кудажыныӊ «Чыынды чогаалдары»
- Ш.Ч.Сат «Амгы тыва литературлаг дыл». Синтаксис Кызыл,1983.
- Ш.Ч.Сат «Стилистика болгаш чугаа культуразыныё чамдык айтырыглары» Кызыл,1966.
- М.Д.Биче-оол «Тыва чугаа культуразы».Кызыл,1970.
- А.Ч.Кунаа «Простое предложение современного тувинского языка» Кызыл,1970.
- М.Д.Биче-оол,А.Ч.Кунаа «Тыва дылдыё ==редилге ному». 2 кезээ.Синтаксис.Кызыл,1964.
1)Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы кол маадырныӊ чурттап турар оран- савазын кээргенчиин кѳргүскен. Бо бүгү чүүлден оларныӊ амыдыралыныӊ кандыызы биске тодазы-биле кѳстүп турар. Автор маадырыныё бажыӊ-балгадын шак мындыг ат домактары-биле илереткен.
- Озалааш казанак.
- Соӊгалар чок, тар эжиктиг казанак бажыӊ.
- Ооӊ ишти мат кара ыш, ортзуна часпак изиг-демир, дѳрде ийи кара аптара.
- Частан чаглак.
2)Бойдус чурумалын ат домактарыныӊ дузазы-биле автор дыка онзагай кылдыр бижээн. Оолдуӊ ѳѳрээн сагыш-сеткилин бойдус-биле холбап чураан.
- Кааӊ дээр.
- Сериин болгаш шык агаар.
- Эрик дургаар ногаан эзимнер, харлыг баштыг тайгалар, кадыр чалымнар.
- Бо-ла таваржыр кѳк ортулуктар.
3)Чылдыӊ үелерин автор кижиниӊ карактарынга кѳстүп турар кылдыр илереткен./е б\р\з\ бодунуё онзагай чажыт демдектерлиг деп ч\\л\н билир болгай бис.
- Чай.
- Чайныӊ адак айы.
- Чайлагларында аалдар.
- Шал кѳк оът-сиген.
- Шыӊгыыраан соок.
- Улгаткан хар.
4)Чогаалдыӊ эгезинде-ле «Кызыл» деп сѳстүӊ онзагайын, ол үениӊ тускай бурунгаар кѳрүштүг кижилерниӊ сонуургалы турган дээрзин билип алыр бис.
- Черле ынчаш, ол үеде «кызыл» деп сѳс кедергей ѳктерээн, кижи болганыныӊ аксынга баглап каан чүве дег, турган үе.
- Дѳвүн, хем куду Кызыл хоорай.
5) Тыва чон шаг-т==г\ден бээр мал ажыл-агыйлыг к=шк\н чон чораан.Кижилерниё малга ынаан,,ону камнап,карактап,=ст\р\п билирин б=г\нге дээр билир бис.Бо чогаалда Кызыл-Бѳрттүгнүӊ чүден эргим хайыралдыг чаӊгыс инээн автор сагыш-сеткилди =й\п турар кылдыр бижээн.Инектиӊ ѳлгенин дараазында ат домактар-биле илереткен.
- Чарлы берген шандыры.
- Кеш адаанче уштунуп келген шѳйүндүлер.
- Соккан инек.
- Инээвис, инээвис.
- Сүт болгаш карак чажы.
6)Оолдуӊ корткан сеткилин, шыдаптар мен деп чоруун дараазында домактар-биле бижээн.
- Хапта кажык.
- Ында ачазыныӊ эрги-каксы хеви.
- Аалда аза-бук.
- Аякта мүн.
- Ѳштүӊ тевии.
- Ам аӊаа чүү-даа коргунчуг эвес: аӊ-бѳрү-даа, адыг-мажаалай-даа, хүннүӊ изии-даа, Хүттүӊ ужары-даа.
7)Кызыл-Бѳрттүгнүӊ хеп-хенертен чаа үеже кѳрүжүн чогаалчы ёзулуг шынчы чорук-биле илереткен. Севиге келгени, улуг ужурга таварышканы, улустуӊ дүвүрелин чараш домактар-биле билдилиг ажыглап бижээн.
- Ынчан Севиге элээн каш аалдар, Бии-Хемниӊ эрик кырынга үш-дорт казанак бажыӊнар, чадырлар.
- Изиг картошка.
- Орус сугжу.
- Салчыларныӊ «лоцман» дээр даргазы.
- Хүт ужары.
- Хып турар улуг одаг.
- Улус чугаа солчуп четтикпээнде-ле база бир ужар.
- Улустуӊ хѳглүг чугаазы.
8)Кол маадырывыстыӊ эртем чедип алгаш, чаа үениӊ кижизи бооп чедип келгенин чоннуӊ сонуургааны.Хүттүӊ араттарынга ёзулуг дириг суртаал болганын автор дыка тоолзуг кылдыр бижээн.
- База катап Хүт.
- Аревэчи Маадыр Кызыл-Бѳрттүг.
- Таӊды дег бедик, далай дег улуг эртемниг оол.
- Чаа үениӊ, чаа салгалдыӊ кижизи.
- Кедилиг ажыл.
- Чажындан-на томаанныг оол.
- Дѳрт чыл ѳѳренгеш, дѳрт чүүл эртемниг келген оол.
- Хүттүӊ оглу-дур.
- Дириг суртаал.
Тыва дылдыӊ синтаксизиниӊ тѳѳг\з\нде эё эртеги домактарга ат домактары хамааржып турар.
Ат домактары дээрге кол кежиг\н\ адаарыныё болгаш онаарыныё падежинде ч\ве ады-биле илереттинген чаёгыс составтыг домак болур.
Ат домактары узун т==г\л\г,ылаёгыя с=глекчизи кылыг с=з\-биле илереттинген ийи составтыг домактарны мурнай тывылган.Ол дугайын тыва улустуё аас чогаалындан алган чижектерден к=р\п болур.Улустуё ырлары,тывызыктары,\легер домактар б\д\н-б\д\н\-биле ат домактары болуп турар:
Ырылар
Тывызык
Тыва тоолдарда домактарныё дыка х=й\ база ат домаа кылдыр тургустунган болгулаар, чижээлээрге:
Тоол
Ат домактарыныё х=гж\лдезинче ханылавайн,демдеглезе чогуур: ат домактары элээн =скерилген б\д\шт\г амгы литературлуг дылда-даа,улустуё аас-биле чугаазында-даа калбаа-биле хереглеттинип турар.
Чижек: сырый-сырый хараганнар.ээр орук.
Ат домаа янзы-б\р\ тургузуглуг,интонациялыг болгаш уткалыг.Чамдык ат домактары кыска, б=д\\н,а бир чамдыызы кол кежиг\н\нге хамаарышкан с=стерлиг-делгереёгей-даа болур.
Мен бо теманы шилип алганым ужуру болза, бис 2 чыл иштинде класстаан дашкаар ажылдарга «Чугаа культуразы,эвилен-ээлдек чорук» деп теманы ==ренип келдивис.Бо чогаалда шак ындыг эвилеё-ээлдек чорук ашак биле оглунуё аразында онзагай черде чоруп турар.
Ашак \рг\лч\ Кызыл-Б=ртт\гн\ оглум деп эвилеё-ээлдек адаар.Бо ийиниё аразында эптиг найыралдыг чорук улуг черни ээлеп турар.
Чечен чугаада кижилерниё аразында чугаа,харылзаа эптиг.
Бети дизе орус лоцман кижиниё Кызыл-Б=ртт\г-биле чугаазын кижи магадап ханмас.Чогаалда орус,тыва чоннуё аразында найыралды база делгереёгей к=рг\скен.Х\ттен сал-биле Хем-Белдиринче кижилер чоруп турган.Тыва кижиниё мал-маганынга ынаан,ону карактап,ажаап билирин бичии оолдан х=й\-биле билип ап болур.
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
![](/sites/default/files/pictures/2014/01/08/picture-375357-1389153186.jpg)
разработка урока на тувинском языке «Шангыр- оол Суваңның « Азыранды» деп чечен чугаазында кижи болгаш бойдус деп теманы көргүскени»
разработка урока...
![](/sites/default/files/pictures/2020/01/23/picture-612046-1579783846.jpg)
9 класска «Чечен чогаалдыӊ лингвистиктиг анализи» деп элективтиг курс программазы
Тайылбыр бижик Тыва аас чогаалы болгаш литература кижилерниӊ медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чаӊын хевирлээринге, чонну...
Б.Д.Ховенмейнин чечен чугааларында оолдарнын овур-хевири
конференция...
![](/sites/default/files/pictures/2020/02/03/picture-1214390-1580704427.png)
Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыванын улустун чогаалчызы. Оон уран-чечен бедик утка — шынарлыг чогаалдары тыва литературанын алдын курлавырын тургускан.
Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыванын улустун чогаалчызы. Оон уран-чечен бедик утка — шынарлыг чогаалдары тыва литературанын алдын курлавырын тургускан....
![](/sites/default/files/pictures/2020/03/02/picture-1224142-1583159376.jpg)
К-Э.К. Кудажыныӊ «Кызыл- Бѳрттүг»-деп чогаалынга түӊнел кичээл «Кызыл-Бѳрттүг-ёзулуг маадыр.»
К-Э.К. Кудажыныӊ «Кызыл- Бѳрттүг»-деп чогаалынга түӊнел кичээл «Кызыл-Бѳрттүг-ёзулуг маадыр»...