Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыванын улустун чогаалчызы. Оон уран-чечен бедик утка — шынарлыг чогаалдары тыва литературанын алдын курлавырын тургускан.
план-конспект урока (6 класс)

Опубликовано 03.02.2020 - 13:20 - Монгуш Анюта Чымбаевна

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыванын улустун чогаалчызы. Оон уран-чечен бедик утка — шынарлыг чогаалдары тыва литературанын алдын курлавырын тургускан.

Скачать:

Вложение	Размер
anyuta_chymbaevna.docx	174.07 КБ

Предварительный просмотр:

1. Киирилде

Аас чогаалы — чоннун эрткен амыдыралынын тоогулуг дуржулгазындан торуттунген алдын эртине. Ону чон чус-чус чылдарнын дургузунда чогааткан.

Аас чогаалы — тыва литературанын кол укталган дозу. Тыва литература аас чогаалынын ангы ангы жанырларынга даянгаш, тыптып сайзыраан.

К-Э.Кудажынын ооредиглиг болгаш кижизидилгелиг чогаалдарынга улустун аас-чогаалынын хевирлери хойу — биле ажыглаттынып, номчукчуларга чогаалдарнын утказын улам тода, чечен-мерген, каас-чараш болдуруп турар. Чогаалчынын авторлуг «Кым эн ажыктыгыл?» деп тоолунда, «Тараа», «Кызыл-Борттуг» деп тоожуларында, «Ыржым булун», «Ырлыг булак», «Ырак булут» деп чогаалдарында, «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романында аас чогаалынын кожамыктар болгаш улегер домактар, тывызыктар, алгыш-йорээлдер, алгаг –макталдар хевирлерин хойну киирген.

Аас чогаалы номчукчуларга чогаалдын утказын чедимчелиг билиндирер ужур-дузазы улуг болгаш чогаалдын дылын улам уран –чечен чараш болдурар.

Ынчангаш, К-Э. Кудажынын «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалында аас-чогаалынын хевирлерин тодарадырын оралдажып кылган.

Шинчилел ажылынын темазы:

Кызыл-Эник Кудажынын «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарында аас чогаалын кииргени.

Шинчилел ажылынын сорулгазы:

К-Э.Кудажынын «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарында аас чогаалынын хевирлерин кииргенин тодарадыры

Шинчилел ажылдын ажыы: К-Э.Кудажынын «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдардан чыгдынган аас чогаалынын хевирлерин класс шактарынга ажыглаары

Ажылдын чаа чуулу:

К-Э. Кудажынын «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарында аас чогаалын чыып тодараткан.

Ажылдын тургузуу:

Аннотация

I. Киирилде кезээ

II. Кол кезээ

1. «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарда кожамыктарны кииргени.

2 «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарда улегер-домактарны кииргени.

3. «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарда чалбарыг.

III. Туннел кезээ

IY.Ажыглаан литература

II. Кол кезээ:

Кызыл-Эник Кудажынын «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарында кожамыктарны кииргени

Кожамыктар

Торээнчериналгап - мактаан	Ынакшыл дугайында	Мозу-шынар дугайында	Куш-ажыл дугайында
Бажы-ла бедик Баян-Олзей Дуглап алган-кайыын костур Машиналыг колхоз шерии Баглап алган-кайыын салыр Дурту-ла узун Баян-Олзей Дуглап алган-кайыын костур Туразында колхоз шерии Тудуп алган кайыын салыр. Иви мунган Тожу кызы Ий-ле суурже арлы-ла бээр ИнекмунганХемчикоглу Ийдекоруптуруп-ла каар. Чары мунганТожукызы Чазыларже арлы-ла бээр Шары мунганХемчик оглу Шатта коруп туруп-ла каар	Ойнун, чиктин оъдун оъттаан оюун бар бе, сарыын бар бе? Оолдун, кыстын ойнун ойнаан Оглун бар бе, кызын бар бе? Сарыымкыстысактырымга Сарыымхайныркандаайчувел? Кудамкыстыкуспактаарга Кускумкелиркандаайчувел?	Чангысданзатаакпыны Айдыс бодай берген сен бе? Чангысдашкаараганы Аржаан бодай берген сен бе?	Иш-ле кылып чоруур болгаш, ийи-ле холдар куштуг болбайн. Ишти ынак чоруур болгаш, Ийи-ле боттар эптиг болбайн.
Шивилигнин сыразы дег, Чинге сыра корген сен бе? Шивилигнин кыстары дег , Чинге кыстар корген сен бе? Холчуктугнун сыразы дег, Хону сыра корген сен бе? Холчуктугнун сыразы дег, Хоглуг кыстар корген сен бе?	Ырак черге чорзумза-даа Ырлыг-Булаам кагбас-ла мен Ыргай биле кагарга-даа Ынак сарыым кагбас-ла мен	Боданганыботкахерек боткаболчурчуве-лечок Боткаболчурборбак- карам Боданыпчордигенчуве! Кичээнгени кижээ херек Кижээ болчур чуве-лечок Кижээ болчур кижи толу Кичээнип чор диген чуве!	Тараан тараам дазыр шолде Сагланайнып туру-ла боор Танышканым таан ырак, Сактып, бодап чору-ла боор!
Ирбитейде, Хоолуда иштимынакчуве-лечок Инекоъттаароъттугбоорга чурттаксай-ла берген-не мен Хоолуда, Ирбитейде Кончугынакчувем-не чок Хойлароъттаароъттугбоорга Чурттаксай-ла берген-не мен.	Чайырай бер, хувурай бер Чааскан-даа бол чораай-ла мен Сайлык ышкаш кужур боттун Салымы-даа туру-ла ыйнаан Ыры бажы каткан эвес, Ыргай бажы каты-ла ыйнан Ыргай бажы катса-даа-ла, Ылап унер улам чараш. Каткы бажы каткан эвес, Хаак бажы каты –ла ыйнан. Хаак бажы катса-даа-ла, Катап унер харын чараш.		Ажылкылыпчоруурболгаш, Адыр холдар куштуг болбайн. Алыс ынак чоруур болгаш, Ал-ла боттар эптиг болбайн.
Шинээм биле харыым-на чок Шилги-Дайгаушкарынар Ширнен дарга колхозунче Шилчип аарын чошпээренер Харыым биле шинээм-не чок Кара-Дайга ушкарынар Калын дарга колхозунче Катчып аарын чошпээренер	Колхоз оглукулугурга Холумбергендангыраам бар. Холумбергендангыраамдан Хоорлурдепманаванар. Артель оглукулугурга Аксымбергендангыраам бар Аксымбергендангыраамдан Адырлырдепманаванар.
Ооргазы бедик боорга, Мунуксай-ла берген-не мен. Онгажазы делгем боорга, Чурттаксай-ла берген-не мен Хендирбези бедик боорга Мунуксай-ла берген-не мен, Хендергезиделгембоорга, Чурттаксай-ла берген-не мен.	Саанчы кыстын сагыжы ак, Сагган суттен сагыжы ак. Садыглажып тургаш чоор сен, Чангыс состен беривиттен. Эрес кыстын сагыжыак, Ээрем суттен сагыжы ак. Ээрежип тургаш чоор сен, Эчис состен беривиттен.
Куспак челдиг кула- дойну Баглаажынга шинчиленер. Хува сарыг кундаганы Ширээзинге хундуленер. Чугуруктен мунуп алгаш, Четтирбейин барза-даа чул Чуулдештир кедип алгаш Таныттырбайн барза-даа чул.	Шивилигнин шынаазынга Чинге-тараа тараан болза. Чинге кара кулугурнун Шиитпирин дыннаан болза. Холчуктугнун шынаазынга кок-ле тара таран болза Холчун кара кулугурнун Хоорээнин дыннаан болза.
	Дуруяанын эткен черин Турлагзына берген-не мен. Дунда карам дунмаларын Чуржаатсына берген-не мен. Ангыр куштун эткен черин Аалзына берген-не мен. Анай-карам акыларын Катаатсына берген-не мен.
	Хендергенин кежиин тыппайн, кежээледим, дунеледим. Хеймеримнин орнун тыппайн, Кезек суйбап, хоолендим.

Ниитизи-биле 29 кожамыктар чогаалдарда кирген.

Кожамыктарда ынакшыл, торээн черинге ынакшыл, куш- ажыл, мозу-шынар темаларынга бижиттингени хой. Аас чогаалынын хевирлеринге чогаалчы деннелгелерни, эпитеттерни ажыглап турар.

«Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарда улегер-домактарны кииргени.

Улегер домактар

Кылыр иштин деги херек

Чиир эъттин чаглыы херек.

Сагыжын бар болза соглевит

Сарыын бар болза кузувут.

Шаг шаа-биле турбас

Чавылдак хону-биле турбас

Эртежик кижи эзерлиг

Аътка таваржыр

Кежээнин мурнунда хунду

Чалгаанын мурнунда кочу

Эки кылган ажыл

Элеп читпес алдар

Шын соске чон ынак

Шык черге унуш ынак

Эттин чаазы эки

Эштин эргизи эки

Аът болуру кулундан

Кижи болуру чажындан

«Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарда чалбарыг:

Шинчилел ажылды кылып тура, бир чалбарыгны база киирип турар бис:

«…Когээржиин арай деп ажыткаш, дашка ортуже кылдыр арагазын кудуп алган. Оон черге олургаш кыйыында ак терезин сый соп алгаш, арагаже суккаш, дорт чукче оргуй чашкылаан: - Оорлап албадым, орукка чытты, оран бай тандым…»

Ниититуннел

«Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп чогаалдарындан 29 кожамыктарны тып, чыып бижээн, уткаларынын аайы-биле болуун кылган. Кожамыктарда деннелгелерни, эпититтерни хой ажыглап турар.

Чогаалдарында 9 улегер домактар кирип, мозу-шынар темазынга дууштур бижиттингени хой болган.

Шинчилел ажыл кылып тура, бир чалбарыгны ооренип корген. Чалбарыг чугаалап турар туружу, шаанда чоннун чудулгелиг турганын бадыткап турар.

$C:\Users\2019\AppData\Local\Microsoft\Windows\Temporary Internet Files\Content.Word\тыва дыл.jpg$