Улегер домактар болгаш чечен состер
план-конспект урока (5 класс) на тему

Эртем

Торээн чогаал

Класс

5

Кичээлдиң темазы

Улегер домактар болгаш чечен состер.

Кичээлдиң хевири

Чаа материалды катаптаарынын кичээли

Педагогтуг технология

Медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының, оюннарлыг технология, өөреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар.

Ажыглаан арга, методтар

Индукция, анализ, синтез, деңнелге, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, көргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының, төлевилел  методу.

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Тыва дыл,  информатика, орус фольклор.

Дерилгези

Кичээлдиң презентациязы, ноутбук, мульмедиялыг проектор.

Канчаар ажылдаары

Шупту, бөлүктеп, эжи-биле, боду хуузунда

Ɵɵредиглиг курлавыры

1. Как построить урок в соответствии с ФГОС /А.В. Миронов. – Волгоград: Учитель, 2013.
2. Литература авт.-сост. Л. В. Перепелицына. – Волгорад: Учитель, 2008. – 132 ар.
3. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1982.- 70 ар.
4. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1884. – 78 ар.
5. Научно-методический журнал Русский язык и литература. Всё для учителя! М.: ООО Издательская группа «Основа», 2013, № 1-6.  
6. Нестандартные уроки авт.-сост. Реут О. М. – Волгоград: Учитель, 2006. – 130 ар.
7. http://festival. 1 september.ru
8. www.e-oshova.ru

Сорулгазы

Өөредиглиг:  Уругларны  кичээлче хаара тудуп, бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузар, боданыр аргазын идепкейжидер. Тыва улустун аас чогаалынын биче жанры – улегер домактарнын утказын сайгарып катаптаар.

Рефлексилиг: Улегер домактар болгаш чечен состерде  көдүрүп турар айтырыгларны сайгарып, ишти-хөңнү-биле хүлээп ап, айтырыгларга шын харыылап, түңнел үндүрүп билиринге идиг бээр;

Менеджерлиг: ажылдың үезин чөп ажыглаары;

Сайзырадыглыг: Уругларның логиктиг боданыышкынын, сайгарып, деңнеп, түңнеп билирин, сагынгыр, көрүнгүр чоруун сайзырадыр; бот-тывынгыр чоруун, бот-идепкейин көдүрер;

Кижизидилгелиг: Кижи бүрүзүн идепкейлиг ажылче хаара тудуп тургаш, кичээлге сонуургалын чедип алыр; Амыдырал тускай уткалыг, сорулгалыг болур деп чүүлдү медереп билир, бүгү талазы-биле белеткенген, чаа амыдыралды тургузар, келир үениң кижизин хевирлээр; өске кижиниң үзел-бодалын дыңнап,  үнелеп билир, ак сеткилдиг, шынчы, быжыг тура-соруктуг, кижизиг мөзү-бүдүштүг, кижилерге ынак, төлептиг, ёзулуг кижизиг кижини  кижизидер.

Бүгү талалыг өөредилгениң ажыл-чорудулгазын боттандырары (БӨА азы УУД)

Бот-хуузунуң БӨА: Өөреникчиниң бодунуң туружу, бодалы; өөредилгеге сонуургалы; бот-идепкейи, бот-медерели; бодунуң мурнуда салган сорулгазын, оон чүнү манап турарын медереп билири; өөредилгениң чедиишкинниг болуру деп негелдеге даянып алгаш, бот-үнелелди берип шыдаары, бүгү кичээнгейни кичээлче углаары; чедиишкинниг болганын азы болбаанын чогумчалыы-биле миннири. Башкарлырының БӨА: бодунуң болгаш эжиниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири, салдынган сорулгаларга даянып алгаш, бодунуң ажылын планнап билири, башкызының дузазы-биле кичээлдиң сорулгазын тодарадып билири; Шын шиитпир үндүрүп билири, шилип алган шиитпирин бадыткап билири.  Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири   Чугаа сайзырадырының БӨА: Өске кижилерни дыңнап билири,  бодунуң бодалын шын, тода, долу, четче илередип, туружун камгалап билири; Билип алырының БӨА: материалды системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап билири, кол чүүлдү (херектиг, чугула) тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаары, берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири. Бодунуң билир чүүлүн даянып, хыналда айтырыгларга харыылап  билири.

Кичээлдиң

тургузуу ,

 кичээлди чорударының технологиязы. Үргүлчүлелдии

Башкының кылыр ажылы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

 (БѲА азы УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

(мотивация к учебной дечятельности и определение темы урока

- Каям, уруглар, шупту оожум олуруптунарам. Шимээнинер чидиринер. «Тенек кижи багай, Терек бурузу ажыг» -  дээр. Томаанныг кижини: «Чыткан хой тургуспас» дээр. «Эки чагыгны эдерерге, Эжик ажып берген-биле домей» дээр.

Мен чулерни чугаалап турар-дыр мен, уруглар? Чуге ынча деп чугаалап турарым ол?

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

Уругларның харыызы

(Чугаа сайзырадырының БӨА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

II. Целеполагание

Кичээлдиң  темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл

Эки эжин утпайн чор, Эки аъдын кагбайн чор. – чугаа чунун дугайында чоруп турар-дыр?

Арнын бодава, Адын бода.

-Ада созун ажырып болбас, Ие созун ижип болбас.

- Бо улегер домактарда чугаа чунун дугайында чоруп турар-дыр? Оларда кижини канчап турар-дыр? Силер чуу деп бодаар силер?

- Ынчангаш бо кичээлде бис чуге ооренип, чуну катаптап алыр ужурлуг бис?

Уругларның харыызы

Уругларнын харыылары.

Уругларнын харыылары.

- улегер доактарнын темалары

- улегер домактар кижини сургап, чагып  турар.

(Билип алырының БӨА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шингээдип алыры

(Бот-хуузунуң БӨА) Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары

 (Башкарарының БӨА) Эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

III. Актуализация знаний.

Этаптын сорулгазы: эрткен кичээлдерде ооренген темаларын катаптаары.

1. Тест.

1. Улустун аас чогаалынга чулер хамааржырыл?

А) тоолдар, тоолучргу чугаалар, тывызыктар.

Б) авторлуг тоолдар, чечен чугаалар.

2. Фольклор дээрге чуу дээнил?

А) чоннун чечени

Б) улустун ырлары

3. Тоолдар кандыг болуктерлигил?

А) анаа, чараш, оннуг

Б) хуулгаазын, кара, дириг амытаннар

4. Анаа тоолдарга чуу деп тоолдар хамааржырыл?

А) Балыкчы Багай-оол, Чангыс ой аъттыг 3 алышкы.

Б) Хадын-кыс, Угу биле кускун.

5.»Тос оолдуг Доктагана кадай» кандыг тоолдарга хамааржырыл?

А)

Анаа

Б) хуулгаазын.

Уругларнын бодун хынаары.

III.  Катаптаашкын

1.Сөзүглел-биле ажыл

Ам кижи бүрүзү оожум иштинде номчуур.

- Улегер домактар, чечен состер деп чул? Аас чогаалынын кандыг жанрынга хамааржырыл?

- Улегер домктар биле чечен состернин ылгалын чижектерге бадытканар.

- Тыва чоннун кандыг бодалдары улегер домактарда синген-дир?

- Оларнын тургузуу кандыг-дыр?

- Тыва улустун ёзу-чанчылдарын коргускен улегер домактардан тывынар.

Уруглар боттарының бодап турары-биле харыылаар. Уругларның чижек харыылары:

- Чоннун иштики сагыш-сеткилин, чуртталгага хамаарылгазын, өртемчейже көрүүшкүнүн улам ханы билип алыр.

- Номчуур.  

- Сайгарар, боданыр, дилээр, тывар, истээр, чогаадыр, шынзыдар…

 Теманы кыдыраашка бижиир.

Уруглар номнарын ажыдар.

Башкыны дыңнап, эдерти көөр.

Уругларның харыызы

(Чугаа сайзырадырының БӨА, башкарлырының БӨА) Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадып билири

(Башкарлырының БƟА) Уруглар боттары дилээр, тыварынга чаңчыгар.  Кижи карак кызыл күш-ажылы-биле шупту чүвени чедип алыр, бодунуң тып, кылып алганы ажыдыышкынынга уруг амырап, улам сеткил ханып ажылдаар арганы бээри.  

IV. Быжыглаашкын 1.Оюн «Илчирбе».

Кым хой улегер домак билиринге маргыжары.

Уруглар башкызы-биле кады күүседир. 

(Бот-хуузунуң БƟА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

2.Таблицаны долдурар.

1. Ада-иеге хамаарышкан у.д. (4)

2. Найыралга хамаарышкан у.д. (4).

Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

V. Кадыкшыл минутазы (2 мин)

 Физминутка.

Уруглар башкызы-биле кады күүседир. 

VI. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары, дедир харылзаа.

Оюн-тест  «Та бүзүре, та бүзүреве». (2 мин)

Бɵгүн кичээлге кɵрген айтырыгларывыска хамаарыштыр шын болгаш шын эвес тодарадыглар чугаалаарымга, силер меңээ бир эвес бүзүрээр болзуңарза «+», а бүзүревес болзуңарза «-» деп демдеглеп алыр силер.

1. Фольклор деп сос англи дылда: чоннун чечени дээн.

2. Улегер домактар дорт, доора уткаларлыг.

3. Улегер домак 2 одуругдан тургустунар.

4. Чечен сос кижини кыжырар аянныг.

5. Аас чогаалы аастан аас дамчып келген болур.

Ук ажылга  бижимел-биле харыылаар, бодун боду хынаар.

Харыызы: (Слайд 5)

1. +
2. +
3. +
4. -
5. +

Демдээ:

5 – «Эрес хей!»

4 – «Часпаан-дыр сен!»

3 – «Ажырбас, даарта..»

2 – «Эртен, шиңме…»

1 – «Хомудава, хүн ийис» деп ѳѳреникчилер бодун боду  хынааш, кыдырааштарынга канчаар харыылаан-дыр, ынчаар бижип алыр.

(Билип алырының БѲА) Бодунуң билир чүүлүн харыылап, тест-биле ажылдап билири.

VII.  Кичээлдиң түңнели. (2 мин)

1. Айтырыглар.

2. Түңнел демдектер

Айтырыглар:

- Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

- Теманы эки хандыр билип алдывыс бе?

–Кичээлге чүнү кылдывыс?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чаа чүнү билип алдывыс?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

Мен мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен, кымнарга бээр бис?

Уругларга бодунуң кичээлге харыылааны-биле демдектерни салыр)

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

VIII. Бажыңга онаалга (2 мин)

Уругларга онаалганы бээр, тайылбырлаар.

 Слайдыларда чуруктарны сонуургап кɵрүңерем, уруглар. Бо чурукта бичии кадарчы уруг-дур, чаражын, онзагай чараш чурумалдыг черде малын харап турар, а бо чурукта чүнү канчап олурар-дыр? (Малын кадарбышаан угаан ажылы кылып олурар). А бо пɵсте кадарчы уругну дɵрт-азыглап янзы-бүрү ɵңнүг хендирлер-биле даарап кааны ол-дур. База ол ышкаш орус литературада,  түрк чоннарың литературазында кадарчы уруг дугайында чогаал бар бе, интернеттен сонуургап кɵɵр. Мындыг хевирлиг чогаадыкчы ажылдарның кайы бирээзин кылып алгаш келир силер.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.

1. Таблицаны долдурар.

2. Тоолчуларнын аттарын бижиир.

3Орус литературада,  түрк чоннарың аас чогаалында кадарчы дугайында улустун чогаалдарын номчуур, деңнээр.  

(Билип алырының БѲА) Шын шиитпир үндүрүп,  ону  чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири.(Башкарлырының БƟА)  Чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап билири (Чугаа сайзырадырының БѲА) 

IX. Рефлексия (3 мин)

1. Арга «Микрофон»

Кижи бүрүзүнде микрофон бар деп бодап алыр, чүнү чугаалаксаарыл хостуг. Эжин үзе кирбес, оске кижилерни дыңнап ооренир херек.   Мээң айтырыгларымга болгаш боттарыңарның чугаалаксаан чүүлдериңерни хол кɵдүргеш, чугаалап болур.

Кичээл сагыш-сеткилиңерге таарышты бе?  

Аас чогаалы бисти чүү чүвеге, кандыг болурунга  ѳѳредип турарыл?

Фольклорнун автору кандыг кижи-дир деп чуул биске билдинер бе?

Кандыг бергедээшкиннерге таварыштыңар, чүге, бергелерни ажып эртип шыдадыңар бе?

Дараазында бодалдарны уламчылаңар:

- Меңээ солун болган чүүл…

- Мен моон сонгаар...

Кичээл тɵнген. Четтирдим, байырлыг, уруглар!

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.