Антон Уержаанын бойдус дугайында шулуктери
план-конспект урока на тему

Тыва республиканын эртем болгаш ооредилге яамызы

Ажы Ч. В.

Тыва дыл, чогаал башкызы

Шагаан-Арыг

Антон Уержааньщ бойдус дугайында шулуктери (кичээд — илеткел)

Сорулгазы: Уругларга аныяк чогаалчыларны таныштырары.

Поэзия чогаалынын сайзыралы номнар, чогаалчынын чуруу.

Дерии: номнар, чогаалчынын чуруу.

Чорудуу: I. Организастыг кезээ.

                             II. Катаптаашкын.

1)Тывага соолгу чылдарда поэзия чогаалынын сайзыралы.

Соолгу он беш чылдарнын иштинде тыва литературага дорт дугааргы салгалдын тускайлан аян-хооннуг аныяк чогаалчылары тодаргай илереп келген. Жанрлар аайы-биле шулук чогаалында Игорь Иргит, Николай Куулар, Антон Уержаа, Артык Ховалыг, Сайлыкмаа Комбу; калбак чогаалда Шангыр-оол Суван, Маадыр-оол Ховалыг, Михаил Дуюнгар, Василий Хомушку; шии чогаалында Чылгычы Ондар, Владимир Серен-оол дээш оон-даа оскелер бар.

Бо чогаалчыларньщ баштайгы сонун ап танышкан бис. Аныяк чогаалчылар боттарынын чогаалдарында амгы уенин чидиг айтырыгларын дидими-биле кодуруп турар. Ындыг шиитпирленмейн турар айтырыгларнын бирээзи - бойдус камгалалы.

Кижинин хайыра чок аажыылалындан Тыванын девискээринде барык чылдын-на мун-мун гектар черлерде орттер болуп турар. Шын эвес ажыглалдан урелген, ундур бижиттинген хову, шолдер (шаандагы одарлар) мырынай энмежок. Тотчеглекчилер дыка хой ан-менни, куштарны, балык- байланны ой-хемчээл чок олуруп, кырып, пош, чыжыргана болгаш оон-даа ангы чемиштиг чимисти унуштерни кырып-хыдып урегдээн.

Бойдус камгалалынга чугула айтырыгны кодуреринге чечен- чогаалдын ужур-дузазы улуг. Ылангыя чаа салгалдын шулукчулеринин хамаарылгазы, амгы уенин аныяк кижилеринин бодалы, коружу, туружу солун.

Аныяк чогаалчыларнын аразындан Антон Уержаа бойдус чурумалы база оон камгалалынын дугайында тода, чиге делгем бижип турар шулукчулернин бирээзи.

Ынчангаш А. Уержаа бойдус дугыйында шулуктеринде — бо ажылдын кол сорулгазы.        

2. Допчу намдары. 

Антон Уержааевич Кужугет (А. Уержаа) 1957 чылдын декабрь 2-де Баруум-Хемчик кожууннун Алаш хем унунда Чоргал-Аксында кыштагга торуттунген.

Бичиизинден-не малчын ада-иезинге дузалажып оскен, келир уенин шулукчузунун угаан-бодалынга торээн черинин каас чараш боидузу уттундурбас бооп мындыг одуруглар бадыткап турар.

Кадыг бергээ торулбайн чорзун дээнзиг

Кара  чаштан оглу мени хараганнын

Тени-биле остуруп каан

Тенниг-Кыйыг, торээн черим буянныг сен.

А. Уержаа школачы чылдарында шулук бижииринге  сундулуг. Оон баштайгы шулуктери 1975 чылда «Тувинская правда», «Молодежь Тувы», база «Улуг-Хем» чечен чогаал сеткуулунге унуп турган. Кызылдын башкы институдунун  филология факультедин дооскан. Студент чылдарында чогаал ажылын сонуургай берген. Салим Сурун-оолдун сумезин ап турган.

Уержаа теория талазы-биле боду чепсегденип, бодунун аянын дилеп эгелээн.

А. Уержаа чаш чылдарында-ла амыдыралчы торээн черинин бойдузунун чурумалы база чону-биле сырый холбашкан. Оон чогаалдарында бойдус лириказы кол черни ээлээн. Аныяк чогаалчынын бойдус дугайында бижиттинген шулуктерин темазынын аайы-биле дараазында болуктерге хуваар:

1. Унуштер болгаш амылыг бойдус дугайында: «Хараган», «Чаштан», «Кызыл чечек», «Дошка кадым», «Кадыргылар», «Ыяш тарыыр»
2. Уе-шаг, чылдын дорт эргилдезин дугайында: «Час», «Частып келген мочургалар», «Куске орт», «Агар чадып каан ышкаш»
3. Бойдустун янзы-буру илерээшкининин дугайында: «Челээш», «Эртен», «Ыржым ыры», «Сарыг ыры»
4. Торээн черинге алгаг-йорээл, тураскаалдыглар: «Алажымга», «Тенниг Кыйыг», «Ынакшааннар оргээзи»

Баштайгы ному «Хээлер»- торээн черин алгап, мактаан шулуктерни, оон каас чараш бойдузунга эргеленгинин опейлеткенин таалап магадаанын коргускен.

«Саарыг ыры»- бойдус камгалалынын айтырыы-биле холбашкан оон езулуг бышкан чогаалдары- авторнун чогаадыкчы озулдезинин бадыткалы.

«Чагырткан хем», «Кызыл хунде», «Боолаткан ыр», «Кызыл-даван».

Сериин кустун тыныжындан

Шыырныккан ыяш-унуш

Чылыксын дээш сектин эриин

Сентябрь ай ортедипти

(куску орт)

Куску бойдустун онзагай овур-хевирин тургузарынга диригжидилге, деннелге уран аргалары улам куштуу-биле илерээн

V 1.Антон Уержаа деп кымыл?

    2. Шулуктеринин аян-хоонун чугаалаар

VI Онаалга. Шулуктерин доктаадыр.