Шинчилел ажылы: "К.К.Кудажынын "Степан Сарыг-оолдун плантациязы" деп чогаалында бойдус-экология темазы"
творческая работа учащихся (8 класс) по теме

Допчузу

Киирилде кезээ……………………………………………………………………3-4

Кол кезээ: 1. К.Кудажыныӊ «Степан Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чогаалында бойдус-экология темазыныӊ онзагайы……………………………………………4

1.1. Чогаалда бойдус-экология темазыныӊ онзагайы: Үш-Белдир курортунуӊ байлаа эм үнүштер, мөөгулер…………………………………………………..4-5

1.2. Чогаалда маадырныӊ чер байлаанга хамаарыштыр чагыг-сүмези, чалбарыы, алганыы……………………………………………………………………….......6-7

2.Ук чогаалга хамаарыштыр суурувус девискээринде дөмейлешкек чүүлдерни  деӊнеп, сайгарганывыс…………………………………………………………..7-8

Түӊнел кезээ…………………………………………………………………………9

Ажыглаан литература…………………………………………………………….10

Информантылар даӊзызы………………………………………………………….11

Капсырылгалар…………………………………………………………………….12

Киирилде

       Кайы-даа литературада бойдус-экология темазынга бижиттинген чогаалдар кайы хөй. Чер-чуртунуӊ бойдузунуӊ чараш-каазын, ооӊ онзагай байлаан алгап-мактап чырытпаан чогаалчыларны чок деп болур. Чогаал бүрүзү онзагай шынарларлыг, бижиттинген онзагай дылдыг. Тыва литературада ындыг чогаалдар  хөй. Шүлүктерде, проза чогаалдарында бойдус-экология темазы ыяап-ла кирип турар болур.

       Школа программазында кирип турар чогаалдарда бойдустуӊ онзагай  чаражын, ооӊ камгалалыныӊ дугайында чогаалдарга Олег Сувакпиттиӊ «Ногаан таӊныыл» деп чогаалы хамааржыр. Бичии школачы оол Сааяныӊ чодураа ыяжын сып турар кижилерге удур туржуп турары чогаалды чидиг болдуруп турар. Оол бодун «Ногаан таӊныылдар» штавыныӊ кежигүнү кижи мен деп дыка чоргааралдыг болгаш бүзүрелдиг чугаалап турар.

       База-ла бо-ла темага чырыттынган чогаал Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Степан Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чечен чугаазында онзагайлыы-биле көргүстүнген.  Чогаалда онзагайларны сайгарарын оралдаштывыс.

 Ажылдыӊ сорулгазы:

     Тыва литературада бойдус-экология темазынга бижиттинген чогаалдарныӊ онзагайын шинчилеп, ону чурттап турар девискээривисте амыдырал-биле холбаары.

Ажылдыӊ объектизи: бойдус-экология темазынга бижиттинген чогаалды шинчилээри.

Ажылдыӊ чаа чүүлү: Тыва чогаалда экология темазынга бижиттинген чогаалдар бар-даа болза, бистиӊ шинчилеп турар чогаалывыс таварышпаанын илереттивис.

Практиктиг ужур-дузазы:  ук ажылды тыва дыл, чогаал кичээлдеринге, биология, география эртемнеринге, өске-даа сонуургалдыглар ажыглап болур.

Ажылдыӊ үргүлчүлелдии:  чаа чүүлдерни дилеп тыварынга үе негеттинер болганда, ам-даа уш чылдыӊ дургузунда ажылды уламчылаар сорулгалыг бис.

1. К.Кудажыныӊ «Степан Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чогаалында бойдус-экология темазыныӊ онзагайы.

       Бойдус-экология темазынга бижиттинген чогаалдар кончуг кижизидиглиг, өөредиглиг чогаалдар болур. Оларныӊ бирээзинге Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Степан  Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чогаалы хамааржыр.

      Автор чогаалда тыва литератураныӊ үндезилекчилериниӊ бирээзи чогаалчывыс Степан Агбанович Сарыг-оол-биле кады Үш-Белдир курортунга дыштанып чорааныныӊ дугайында бижээн.

      Чечен чогаалдыӊ кол  маадыры кылдыр кирип турар чогаалчывыстыӊ юбилейлиг 105 чылын 2013 чылда  демдеглээн. Чогаал маадыры болуп кирип турар чогаалчылар ховар болгулаар. Ынчангаш шак бо  чогаалга даянып, чогаалчыныӊ дугайында кыска чүүлдү демдеглекседивис.

1. Чогаалда бойдус-экология темазыныӊ онзагайы: Үш-Белдир курортунуӊ байлаа эм үнүштер, мөөгулер

      Эм-таӊ үнүштер чыып, тайга-таӊды кезип чоруксаар аажызындан, сыын-оъду чыып алыр сорулгалыг чорааш, онзагай ужуралдарга таварышканы чогаалда улам тодаргай чырыткан. Ук чогаалда Степан Агбановичини хуулгаазын эмчи дээнинде ужур-ла бар. Мындыг одуруглар-биле ону бадыткап болур: «Мүн амданы киирер кулча-согуна, оът-сигенни черден алыр, шай чеми черле муӊзавас – янзы-бүрү каттар, шеӊне, черлик-шай. Мөөгүлер ылгап, чыып турда база кайгамчык. Кандыг үнүште кандыг витаминнер барын, ооӊ хоолулуун, чүү деп аарыгга удур ажыглаарын дөгерезин чугаалап кээр». Бо одуруглардан-на маадырныӊ чер байлаан билири тодаргай билдинип келир. Шаандан тура-ла бистиӊ ада-өгбелеривис чериниӊ байлааныӊ беримчезин аъш-чемге, эм-таӊга ажыглап чораан болгай.

     Чогаалчыныӊ оон ыӊай Үш-Белдирге тураскаал арттырып каанын дараазында домактарда киирген: «Чамдык шолук кижилер дег, чер-чуртунуӊ хая-дажын чудертедип, адын чуруп каан эвес…» деп одуругларны номчуптарга-ла, төөгулүг черлерде, хаяларда ат-сывын шокарлап каан чүүлдер каракка көстүп келир. Бойдустуӊ байлаан чүдередип, ону хумагалавайн турарывысты ында угааткан. Мындыг чүүл орнунга «Кижи – бойдустуӊ төлү»деп чечен чугаалар номун бижээнин айыткан.

     Чаваш хемни өрү чоктап оргаш, таварышкан эм оъттарыныӊ дугайында тайылбыры: «Дуу ийде кошкара  деп кончуг эмиӊ ол боор. Хан базыышкыны улуг кижи хайындырып ижер. Бо малгашта орар калбыыш бадан деп үнүш- сен, Хендерге унунда эӊдерик. Ооӊ хандызы нерви оожуктурар боор чүве».

    Чойган деп үнүш дугайында мынчаар тайылбырлап турар: «Мындыг эм чок. Ижин-баарга, өкпе-чүрекке. Хөрекке дегдиргенде, чөӊгүлгенде Тайгада шупту чүве эм – агаар, суг, оът-сиген, кат-чимис…Хөрзун безин үстүг ышкаш». Мөөгүлер аттары шуут онзагай: чигге-чиир, саржаг-хавы, хүргүлбейлер, дилгижектер, чиӊгиспейлер, өдек-туӊу…Оларны канчаар чиирин айытканы – хаарып, быдаалап, дузап, кургадып, үүжелеп…»^[1]           

«Пенициллин деп эмни быйыргын  мөөгүлерден кылыр, ол дээрге мөөгү дээн сөс-түр…»дээн чугаазын словарьдан дилеп көрдүвүс. Словарьда ооӊ тайылбыры: «Дүдүй берген мөөгүнүӊ чамдык хевирлеринден кылыр эм, антибиотик».^[2]

1.2 Чогаалда маадырныӊ чер байлаанга хамаарыштыр чагыг-сүмези, чалбарыы, алганыы.

          Бойдус биле кижиниӊ холбаазы үе-дүптен бээр туруп келген. Тывалар бойдусту амылыг дээр, ооӊ дугайында билиишкиннери кончуг ханы, делгем, харын-даа тодаргай системалыг. Бистиӊ өгбелеривис бойдуска хамаарышкан  хоойлуларны, дүрүмнерни, чаӊчылдарны, ёзулаладарны чогаадып, тургузуп, хоюглап келген. Ындыг карак кызыл чоруктуӊ ачызында чоннуӊ экологтуг медерели бедик деӊнелдиг апарган.^[3] 

         Маадырныӊ дараазында  чугаазындан хараадалы: «Черниӊ байлаан четче ажаап, ажыглап шыдавас-тыр бис. Чеже кат-чимис, чочагай-тоорук хар адаанга барып турар деп бодаар сен? Санаар арга чок. Ажырбас, бойдуста артык чүве чок. Кижи чивес-даа болза, аӊ-меӊге, балык-байлаӊга, курт-кушка чемиш болур, оон артканы–күзүрүм болур». Шак бо одуруглардан бойдустүӊ хоойлузун билип алыр аргалыг бис.

       Аӊчылар казанаанга келгеш, чем кылып, өрү-куду чажып тура, чогаалчыныӊ алганыы, чалбарыы: «Чаваш хемим – чараш хемим, бай одаг, байлак одаг! Ижип, чип ижээвээн мен, ап чип амдажываан мен. Бээриӊни бээр сен, берген шааӊ-биле алыр мен. Алырымны алыр мен, артык-дудуу албас мен. Катап база чедип кээр мен, хайыраӊны харамнанма, соонда база чедип кээр, чоруум чогуп чоруур болзун…». Шынап-ла, черниӊ беримчезин өйлүг-баштыг дилеп, колдап алыр деп угааткан. Мындыг хевирлиг угаадыгларга М.Кенин-Лопсанныӊ «Тыва чаӊчыл» деп номунда «Оран кежии» деп бешки эгеде угаадыгларын номчуп болур аргалыг бис. Ында чыып алыр чемиштиг үнүштер, эм үнүштер дээш шуптузун тайылбырлап бижээн.^[4]

     Сыын оъдунга таваржы бергени: «Ында көк чыраалар аразында тарамык мээстер адаанда ийлерде эӊдерик сыын оъду үнген болду.

- Улугларын казар, бичиилери ам-даа чедишсин – деп, Степан Агбанович чугаалай-дыр». Бичии өзүмнерни ам-даа кадагалаар, өстүрер дээн угаадыглыг чугаазындан  улугга-даа, бичииге-даа кижизидиглиг угаадыг болур. Чогаалдыӊ адын чүге ынчаар адааныныӊ ужурун тыва дылдыӊ тайылбыр словарындан тодаратканывыс:

1.Плантация дээрге-ле кандыг-бир үнүш тараан шөл азы көдээ ажыл-агый будурулгези.^[5]

2. Ук чогаалга хамаарыштыр Бай-Тал суурувустуӊ девискээринде дөмейлешкек чүүлдерни деӊнеп, сайгарганывыс.

    Ук чогаалдыӊ онзагайын сайгарып көрүп тура, бистиӊ чурттап турар девискээривистин база онзагайын деӊнээр аргалыг болдувус. Үш-Белдир курорту ышкаш дыштаныкчылары хөй аржаан Бай-Тал суурувустуӊ  чоогунда Шивилиг аржааны чонга, хөйге билдингир апарган күштүг родоннуг аржаанывыс. Ол чүгле аржаан боордан аӊгыда, турисчи бааза кылдыр база ажылдап турар. Ону аныяк өг-буле Саян, Артышмаа Маадырлар уштап-баштап, чонну хаара тудуп алганнар. Аржаанывысты курорт деӊнелинге чедирер дээш база ажылдар чоруттунуп, чаартынып турар.(слайдыларда чуруктар)

       Мындыг хевирлиг хөйге билдинмес артып турар эм аржааннарга Хемчик хемниӊ оӊ талазын өру өскээрге  Хемчик-Бажында Кара-Дыт аржааны чустер, нерви аарыгларынга, Алдыы-Ажыкта Кызыл-Одуруг аржааны хандроз, чүстер, Сүрбүзүннүӊ Пөш-Бажы тайгазында хая ийинде Кара-Төш аржааны карак, кулак эмнээр, Элезинниг-Ховуда ижин-баар,  гастритке кончуг тааржыр аржааннар  бар. Бо аржааннарны чүгле бистиӊ чурттап турар девискээривисте чон эки билир бооп турар.  Оларныӊ эм шынарын тодарадыры чугула.

   Үстунде чогаалдан алдынган «Чамдык шолук кижилер дег, чер-чуртунуӊ хая-дажын чудертедип, адын чуруп каан эвес…» деп одуругларга хамаарыштыр бистиӊ суурувустуӊ девискээрин алыр болза, Шындазын аржаанында хаяларда болгаш өске-даа девискээрлерде будук, дозу-биле улустуӊ бижип кааны аттарыныӊ эге үжүктерин хөйнү көрүп болур. Бо дээрге-ле бойдузувусту камнавайн турарывысты көргүзүп турары ол. Чараш хая-дыжывысты шокарлап алырывыска, келир салгалдар ону чүү деп бодаарыл? Төөгүге ады артып каар деп  бодаары шын эвес.

    Чогаалда кирип турар эм үнүштер, мөөгүлер бистиӊ черивисте база өзүп турар болганындан чонувус, ылаӊгыя аныяктар, улуг улустар чыып, ажыглап турарын айтырыглар дузазы-биле тодараттывыс. Эӊ-не нептереӊгейи кылбыш-кулааны, чойган картын чыып, эм кылдыр ажыглап турар улустуӊ аразындан колуунда-ла улуг назылыг улустар болду.

     Мөөгүнүӊ янзы-бүрү хевирлерин чыып, дузап, кадырып, чем кылдыр ажыглап турар улус суурувустуӊ чонунуӊ барык хөй кезии  деп болур. Чүге дизе чайын чаъс соонда аргага чоруурга бичии-даа, аныяк-даа, улуг-даа назылыглар таваржыр. Ооӊ эм шынарын билир силер бе деп айтырыгга шоолуг-ла билбезин айтыр болдулар. А херек кырында бистиӊ кандыг-даа аарыгга ажыглаар пенициллин деп эмивисте мөөгүнүӊ составы бар.

Түӊнел.

      К.К. Кудажыныӊ школа программазында кирип турар бо чогаалыныӊ онзагайын сайгарып көөрге, дыка солун бижиттинген. Чогаалда бойдус-экология темазы тодаргайы-биле чырыттынып, номчукчунуӊ сонуургалын хаара тудуп кээр. Төрээн черинге хумагалыг болур, ооӊ үнүш-бойдузун камгалаар, кадагалаар дээн угаадыгларны чогаалдан номчукчу кижи билип алыр.  

      Чогаалда онзагайларга дөмейлежип турар чүүлдер бар боорга, суурувус девискээринде онзагайларны тодараттывыс. Моон алгаш көөрге чер-девискээр аайы-биле бойдустуӊ чараш-каас черлери, эм үнүштери Тыва чуртувустуӊ кайы-даа булуӊнарында бар. Ону карактап, кадагалаары, шын ажыглап билири бистиӊ боттарывыстан хамааржыр деп түӊнелге келдивис.

Ажыглаан литература

1.Г.Д.Сундуй Улусчу ужурлар. 5-6 класстарга шенелделиг өөредилге-номчулга  ному. Кызыл – 2005.

2.К.Х. Оргу,  В.С.Кызыл-оол Төрээн чогаал, 5 класс. Кызыл – 2004.

3.К.Х. Оргу,  Х.М.Ойдан-оол Тыва чогаал, 7  класс. Кызыл – 2005.

4.М.Б-Х.Кенин-Лопсан Тыва чаӊчыл. Кызыл – 2010.

5.Толковый словарь  тувинского языка. Том I. Новосибирск «Наука» 2003.

6. Толковый словарь  тувинского языка. Том II. Новосибирск «Наука» 2011.

Информантылар даӊзызы:

1.Делег-оол Бараат Иргитович, 1942 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, Бай-Тал ортумак школазынга төөгү, общество башкылап 40 ажыг чыл башкылаан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада.

2.Иргит Полина Карыӊ-ооловна, 1955 чылда Бай-Тал суурга төруттүнген, школага техниктиг ажылчын болуп ажыдаан, амгы үеде пенсионер.

3.Чамбый Виктор Салчакович, 1951 чылда Бай-Талга төрүттүнген, хууда мал ажыл-агыйын удуртуп чоруур.

4.Чүлдүм-оол Борис Салчакович, 1954 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, тудуг ажылынга ажылдаан, ам пенсионер.

5.Очур-оол Шолбанмаа Маскаевна, 1967 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, школада музей эргелекчизи.

6. Эрелчин Олимпиада Борисовна, 1979 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, «Бай-Тал» аттыг күрүнениӊ унитарлыг бүдүрүлгезиниӊ малчыны.

7.Салчак Алёна Николаевна, 1979 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, садыгжылап ажылдап чоруур.

8.Салчак Айдыӊ Каӊович, 1977чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, демир-дес-биле дарганнап чоруур.

9.Салчак Көшкендей Хертековна, 1949 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, пенсионер.

10.Маадыр-оол Анай-Хаак Николаевна, 1985 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, сумунуӊ социал ажылдакчызы.

Капсырылга: №1

Слайдылар, чуруктар

Капсырылга: №2

таблицалар