С.А.Сарыг-оол Чырык-Мерген Маадыр тоол 8 класс
опыты и эксперименты (8 класс) на тему

        8 класс        С.А.Сарыг-оол

Чырык-Мерген Маадыр

Тоол

         Шыяан ам! Хая-даштар хайлып-эстип, каӊ-демир болуп маӊнажып, чалгыны чок амытаннар дээрге ужуп, чакпазы чок амытаннар далайга шымнып, ак биле кара ийи арыннарын удур-дедир кѳржүп, ачыр-дачыр тулчуп келген шагда чүвеӊ ирги нам.

         Чаргылыг-Ѳртемчейни кезе тѳрээн чаӊгыс кара мыйызын бурунгаар үзейти үнген, шагбагар сѳѳк арынныг, шартагар тулуп ижинниг, аксындан хан дамдылаан, караандан чаш дамдылаан, хоранныӊ хорны сиӊниккен тозан тос бистиг хирээ диштиг, хылыштыӊ хылыжындан бүткен кызыраан-шыӊгыраан даван-даяктыг, каӊ-тен казырык-биле шыптынган, хүннүг оранга базарга, караӊгылап келир, кааӊ оранга базарга, бүргеп, чаап келир  -  Адыгыр кара Чылан-Маӊгыс тывылгаш, тѳре эптереп, тѳѳгү  аӊдарлып турган-даа чүвеӊ иргин ийин.

         Адыгыр кара Чылан-Маӊгыс Чаргылыг-Ѳртемчейниӊ амылыг амытаныныӊ бажыныӊ мээзин чигеш, бир хогланыр, баарыныӊ ханын соргаш, бир хогланыр, тодуп-ханып болбас, бастырып-туттурар чүвези чок, халаптыг, күчүтен кара маӊгыс чүвеӊ-даа иргин.

         Чаргылыг-Ѳртемчейниӊ ара-албатызыныӊ бажыныӊ мээзин, баарыныӊ ханын соолдур соруп, чүнү-даа канчаар харык чок кылдыр кезе хемдип, одура оъттап алгаш, ам сыырыптар чемиш дилеп, Чаргылыг-Ѳртемчейниӊ дагылгалыг, ыдык таӊдызыныӊ ээн бедик бажынга баскаш, тейинге тепкеш, дескиндир харап кѳрүп, эзеп, чылганып каап чыткан-дыр эвеспе. Адыгыр кара Чылан-Маӊгыс хүн үнер чүкче кѳрүп чыдарга, дүне-даа, хүндүс-даа караӊгы дүшпес: маӊгыстыӊ карактары чылчырыктап, хамык боду хайлыр чазып, бүткүр боду бустур чазып турар кайгамчыктыг, хавыяалыг чырыкты кѳргеш, хораны холужуп, кылыы кыптыгып, ажынып-хорадап, дүндүйүп-ле үнген чүвеӊ иргин.

          Чылан-Маӊгыс сес-тос чылдар карактарын ѳѳредип, шалыттынып, чидиттинип кѳрүп чыдарга, Чыргалдыг-Ѳртемчейге чаяаттынып тѳрүттүнген, чылбыга маӊгыстарга актажып тѳрүттүнген, чүдүг-сүзүү чүүлдежип каттышкан, чунү-ханындан тѳрелдежип каттышкан, чус-чүс сая оът-түмен аймак-сѳѳк ара-албатызынга даянган, оларныӊ түрүн тырттынган Чырык-Мерген  Маадыр дээрзи делгереӊгей чаагай кѳстүп турган чүвеӊ-даа иргин.

          Чырык-Мерген  Маадыр-даа чүзү боор:

   - Чигир-чимистиг, амданныг чаагай аъжыӊар-чемиӊерни ажаанзырап, савазырап турар кылдыр кылып чиӊер, черден үнген чечек-үнүш ышкаш каас-шиник идик-хепти, эт-эдилелди эгээртинмес-башкартынмас кылдыр кылып эдилеӊер – деп, оът-түмен ара-албатызын, хараачыгай дег хайымнадыр, кымыскаяк дег кыйбыӊнадыр ажылдадып, Чыргалдыг-Ѳртемчейни чырыткыландыр удуртуп-баштап, оожум чаагай саадап орган-даа чүвеӊ иргин ийин.

         Адыгыр Кара-Маӊгыс ол ырлыг-хѳглүг, каас-шиник, хостуг-шѳлээн чонну кѳргеш, чазыйы хайнып, сыырыпсаазы келгеш, шыдашпайн-на барган.

          Чыргалдыг-Ѳртемчейниӊ арыг-чаагай кыдыынга Чылан-Маӊгыс  оорлап-чылбыйтып чедип келген.

           Чурт кыдыынга кээп, хоралыг, кылыштыг бүткүр боду дүрлүп-дүрлүп, хеп-хенертен шурай-ла берген. Халаан түлүк-биле  Чыргалдыг-Ѳртемчейниӊ дээди күрүзүнүӊ девискээринче, элээн черни эжелей базып, хой-хѳй  чырыткылыг  чаагай балгазын суурларны ѳрттендир таварып, ара-албатыны эр-херээжен,улуг-биче чокка кырып-хыдып, ханга-чинге борап-ла эгелээн.

          Адыгыр Кара-Маӊгыстыӊ тавараан черинге амылыг-тынныг чүве-даа турбас, оран-делегейниӊ ѳл-чаш оът-сигенин, эзим-аргазын-даа базып эртерге, ыяш-дажы углуп-турлуп, саргара кадып калыр мындыг бооп-тур оо!

           Аастыг-диштиг араатаннар-биле актажып тѳрүттүнген Чырык-Мерген  Маадыр Чыргалдыг-Ѳртемчейниӊ улуг күрүзүнүӊ айлык-чылдык ырак кыдыг-кызыгаарында чүү болу бергенин карак чиве дээр аразында биле тыртып кааш:

            - Ага, сен кулугур Адыгыр Кара-Маӊгыс, келзиӊзе, келем! Канчап баар эвес сен! Кѳрүшкей-ле бис! – дээш, түме-сая маадырныӊ түрүн тыртынып, чаӊныктыг кудай дег, кызаӊнап-диӊмиреп, ажынмас боду ажынып, хорадавс боду хорадап-даа үнген чүвеӊ иргин.

            «Бачыдап дүүрээр болза, хора-күчүзү улуг, каш ѳртемчейни үрегдеп-талагдап, карарты баскан маӊгыс эвеспе» дээрзин ѳттүр билгеш, бүгү күрү иштинде ара-албаты, ажы-тѳлүнге:

            - Оваарнып-кичээниӊер, дагдынып-шүгдүнүӊер, каттыжып-хаглыӊар! – деп оожум хынамчалыг чарлык бооп чарлап, кыйгырып туруп-тур эвеспе.

           Чырык-Мерген Маадыр ам чүзү боор, кандыг-даа мези чепсек дыынмас каӊ-болат боттуг, хан-кызыл ѳӊнүг, ай-хүн херелдиг  дошкун кызыл хожуулазын туткаш, чаӊныктыг дээрден артык түрлүг, чалгаан далайдан артык күштүг, хартыганыӊ кашпагайы-биле, эзирниӊ шүүргези-биле баргаш, Адыгыр Кара-Маӊгыстыӊ азыг-диштеринче, даван-даяктарынче хап шенеп кѳрген. Бүткүр боду каӊ-шой, демир-дестен бүткен Адыгыр Кара-Маӊгыс улам дошкуурап, дошкун кызыл хожууланыӊ бизи эмирли-домурлу-даа бер часкылаар, эгли-шѳйлү-даа бер часкылап туруп-тур эвеспе.

           «Мээӊ дошкун кызыл хожуулам дыынмас болза, чырык ѳртемчейге дүн дүжер, чыргалдыг амыдырал човулаӊга дүжер» деп мерген бодалын боданып, оът-түмен аймак-сѳѳк ара-албатыныӊ ак сүттен арыг дери, күжү-биле, килеӊ-кылыы-биле дошкун кызыл селемезин каӊнап-кадырып алгаш: «Амыр-тайбыӊны, амы-тынны камгалаан мээӊ дошкун кызыл хожуулам ылаптыг болза, каккан санында кадалып, ширбээн санында чидигленип турзун!» - дээш, хартыганыӊ кашпагайы-биле, эзирниӊ шүүргези-биле барып каккылаарга, маӊгыстыӊ хоран хылыш азыг-дижи шаӊгырткайндыр хеглип дүжүп, дошкун кызыл хожуула улам кадыгланып, чидигленип турган иргин.

            Адыгыр  кара Чылан-Маӊгыс шак ынчаар балыглангаш, дерзиидеп, дендеп, калчаарап хайтап, кызыртынып-туткуланып, тейлер болуп овааланып турган-даа чүвеӊ иргин.

           Ийи күчүтен тулчуп турда, даглыг черлер оораргаш, далай болуп, далай черлер соолгаш, сайы шаарарып, чамбы дип чайлыӊайнып шимчеп, кѳк дээр хѳлбеӊейнип турган-даа чүвеӊ иргин.

             Чер-Ѳртемчейниӊ кырында ара-амытанныӊ чүдүг-сүзүү кара чаӊгыс Чырык-Мерген Маадырже мѳгейген, алдын делегейниӊ кырында Чылан-Маӊгыстыӊ кайыже, канчаар аӊдарлып дүжерин түмен чүректиӊ ханы дестелгиже четтикпейн манап турган чүвеӊ иргин.

              Үш чылды үзе тулчуп, дѳрт чылды тѳндүр тулчуп турда, Адыгыр Кара-Маӊгыста элээр-кадык эът-сѳѳк чок, кара-кѳк суглаӊгы, хаваӊ-тулуп, ыжык болу бергеш, дедир-ле оюжаӊайнып-шоюжаӊайнып  дезипте-ле берип-тир оо!

               Маӊгыстыӊ маӊнап бээри – чылдык черни айлык, айлык черни хүннүк кылдыр ыдып олуруп-тур эвеспе.

               Чырык-Мерген Маадыр чүзү боор, маӊгысты чер-даа алыспайн, чыпшыр четкеш-ле: бир кагарга, бир күрү, ийи кагарга, ийи күрү маӊгыстыӊ иштинден бүдүнге уштунуп, хосталып, ѳрттенип-хуюкталган кара черже ѳӊгүр чараш чечек-чимис база катап чырык хүнче уткуй кѳрүп, шымырарты үнүп чыдар мындыг бооп-тур.

               Адактыӊ сѳѳлүнде Адыгыр Кара-Маӊгысты ооӊ бодунуӊ каӊ-шой, ханныг каралыг ижээн үӊгүрүнче киир сывыргаш, ѳрттендир-хуюктандыр чуура шаап баскаш, ол оранныӊ арткан-калган ара-албатызын амыржыдып-тамчыткаш, чанып келген.

                Чыргалдыг-Ѳртемчейинге чанып кээп, тозан хонуктуӊ доюн-доорамчызын дѳгерип, алдан хонуктуӊ адаан-чарыш найыр-наадымын бүгү күрү иштинге чарлап, байырлап-даа турган чүвеӊ иргин.

                Чылан-Маӊгыска удур актажып тѳрээн Чыргалдыг-Ѳртемчейге чаяаттынып тѳрээн Чырык-Мерген Маадыр оран-чуртунуӊ балыын – хостуг, найыралдыг түмен чоннуӊ эм-сагаан, дом-сагаан күш-аржааны-биле чуп эмнеп, ара-албатызыныӊ элег-түрег, когарал-шүүдел балыын ак сеткил, мерген угааны-биле эмнеп, Чыргалдыг-Ѳртемчейни кажан-даа турбаан алдарлыг, күчүлүү-биле тудуп, оюн оя, чигин чире чурттай  берип-тир оо!

1946ч.

Сайгарар онаалгазы:

1. Чогаалдыӊ тургузуунда, дылында улустуӊ тоолдарынга чоок уран-чечен аргаларны тывар.
2. Чаргылыг-Ѳртемчей биле Чыргалдыг-Ѳртемчейниӊ ылгалдыг талалары чүл?
3. Чылан-Маӊгыстыӊ күчүзү чудел?
4. Чырык-Мергенниӊ күчу-күжү чүдел?
5. Ийи күчүтен кайы хире үр тулчуп кээрил, түӊнелинде чүү болганыл?
6. Тоол аянныг аллегория аргазы-биле автор чүнү илереткенин башкыныӊ дузазы-биле тайылбырлаӊар.
7. Сѳзүглелден нарын тургузуглуг чүве аттарын, кылыг сѳстерин  ушта бижээш, утказын билир шааӊар-биле тайылбырлаарын оралдажыӊар.