«Баштайгы тыва либретто» (С.Сарыг-оол «Чечен биле Белекмаа») 8 класс
методическая разработка (8 класс)

Тема: «Баштайгы тыва либретто» (С.Сарыг-оол «Чечен биле Белекмаа»)

Сорулгазы:

• өөредиглиг - С.А. Сарыг-оолдуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы биле театр уран-чүүлүнүң сырый харылзаазы, ыры-хөгжүмге таарыштыр бижээн либретто дугайында билиин делемчидер, созуглел-биле ажылдан либреттонун тургузуун,  бижиттинген тоогузун ооренир;

•сайзырадыр – угаап-бодаашкын,  даап-бодаашкын аргалары-биле чуруттунган овур-хевирлерни каракка чуруп, чугаазынга уран-чечен аргалар дамчыштыр ажыглаары;

• кижизидилгелиг – культурага, чараш аажы-чаңга, ёзу-чаңчылдарга, ыры-хөгжүмге ынакшылын оттуруп кижизидер.  

Кичээлге ажыглаар дериг-херексел: С.А. Сарыг-оолдуң чуруу, үндүрген номнары чогаалчының 100 чыл оюнга тураскааткан эртем конференциязының материалдары, литература терминнериниң словары, презентация.

Кичээлдиң чорудуу:

Мендилежир.

• Уруглар, тыва литературада эң баштайгы роман-дилогияны бижээн чогаалчының адын сактыптыңарам (С.А.Сарыг-оол).

Роман-дилогияның ады: “Аңгыр-оолдуң тоожузу”.

Тываның улустуң чогаалчызы С.А. Сарыг-оол тыва литератураның төөгүзүнде билдингир шүлүкчү, прозачы, публицист боорундан аңгыда, ол драматург болуп кирген. Авторнуң драматург мергежили эрткен чүс чылдың 40-50 чылдарында көскүзү-биле бедип, илереп келген.

Онаалга хыналдазы: С.Сарыг-оолдуң бижээн шиилерин тып, номчуп алгаш келир турган силер?

• С.Сарыг-оолдуң шиилеринден сактыптыңарам, уруглар (Слайд № 1).

Слайд №2.  Чогаалчының шиичи болу бергениниң дугайында билдингир киритиктерниң үнелелдери (А.Калзан).

Авторнуң шиилериниң аразындан ыры-хөгжүмге таарыштыр бижээн шиизи кайызы деп бодап тур силер? (“Чечен биле Белекмаа”).

Слайд №3. Ынчап кээрге, бөгүнгү кичээливистиң темазы билдинип келди - “Баштайгы тыва либртетто” (С.Сарыг-оол “Чечен биле Белекмаа”).

Слайд №4. Критик Д.С. Кууларның «Чечен биле Белекмаа» дугайында үнелели.

Слайд №5. “Баштайгы тыва либретто (С.Сарыг-оол “Чечен биле Белекмаа”) деп теманы ажыдарда силерге баштай “Либретто” деп терминниң тайылбырын кылырын оралдажып көрейн.

Слайд №6. «Либретто» деп терминниң литература терминнериниң словарындан тайылбыр, Ожеговтуң орус дылдың тайылбырлыг словарындан алдынган тайылбырлардан аңгыда, Келдыш деп авторнуң тайылбыры биске чоок тодаргай бооп турар. «Либреттонуң сюжединиң кол үндезини – чечен чогаалда. Ооң үндезиннери колдуунда-ла мифтерден, тоолдардан үндезинин алырындан аңгыда литератураның шүлүглел, новелла, роман жанрларындан база ап болур. Литературлуг овур-хевир чок либретто чечен чогаалда эвээш таваржып турар. Либреттонуң үндезининге ыяп-ла кандыг-бир чогаал турар ужурлуг».

Италян либреттист, очулдурукчу Лоренцо да Понте болгаш опера чогаадыр талазы-биле шылгараңгай композитор Кристофа Виллибальда Глюканың чогаатканы опералар-биле таныжып болур, а орус дылга А.Серов “Юдифь” деп операны бижээн.  

Моон алгаш көөрге, “Чечен биле Белекмаа” деп либреттонуң үндезининде Тываның улустуң чогаалчызы С.Токаның “Кодур-оол биле Биче-кыс дугайында тоолунга” үндезилээни таварылга эвес. Авторга чогаалчы бодунуң сүмелерин берип, ооң опера бижиир дугайында бодалын деткип турганы чугаажок.

Слайд №7. С.Сарыг-оол либреттонуң сөзүн тыва дыл кырынга, а шылгараңгай тюрколог эртемден А.А. Пальмбах орус дылче чергелештир очулдурбушаан, композитор Р.Г. Мироновичиге дамчыдып берген. Бир дугаар кезээн доозупкаш-ла, режиссер И.Я. Исполнев театр студиязының күжү-биле сценага салыр деп шиитпирлээннер. Ооң дугайында А.Н. Аксенов «Тувинская нардная музыка» деп ажылында «дыңнакчыларга-даа, күүседикчилерге-даа чаа хевирниң чогаалы – хөгжүмнүг шииниң шенелдези кылдыр операның бирги кезээн салганнар» [Аксенов 1978, а 67]. Харааданчыг чүүл, тургускан шенелдениң сөзүглелиниң ора-сомазы кайда-даа артпаан болур.

Бир дугаар тыва операны композитор Р.Кенденбильге ол үеде театрның директору Р.О. Далай-оол уламчылаар кылдыр сүмелээн. 1963 чылдың апрель 11-де шииниң хүлээткен сөзүглели театрның архивинде шыгжаттынып турар-даа бол, операның чүгле кезик чамдыызын хөгжүмнүг шии кылдыр сценага салып турган. Ооң төнчү вариантызы 1965 чылда доозулган.

Слайд №8. Чогаалчы-даа, композитор-даа операда тоолдуң кол өзээн өскертпейн, кайы-даа талазындан бедик чогаадыкчы кылдыр сайзыраткан. Ында мааадырлыг-даа, лириктиг-даа шугумнар бот-боттарынга немежип, катчып, сатира-сойгалаашкынныг элементилер кирип, хуулгаазын фантастика-биле амыдыралчы хөөннер операны каастап турар. Долузу-биле операны «амыдыралчы тоол – эпиктиг жанрлыг чогаал» деп тыва литератураның критиги А.Калзан тодараткан [Сарыг-оол 1988, а 27].

Опера – хөгжүмнүг шии чогаалы боорундан аңгыда, сценага шимчээшкиннер болгаш хөгжүмден тургустунган болур, а опереттада комедияның шынарларындан аңгыда, ыры болгаш хылдыг хөгжүм херекселдери-биле катай танцы-сам чугаа аразында аралажып турар. Оперетта эң баштай Парижке тывылган. Ооң баштайгы чогаалдары шоодуглуг болгаш хүннүң чидиг айтырыгларын көдүрген бол, сөөлзүредир ол лириктиг аянче шилчээн.

1. Эргим уруглар, шии чогаалының ыры-хөгжүмге таарыштыр бижээн бир хевири либретто деп чүүлдү билип алдывыс.
2. Чогаалчының бижээни шиилериниң аразындан ыры-хөгжүмге таарыштыр бижээн хевири либреттонуң туружун кичээнгейлиг эскерип көөр болзувусса, ол? – Эң баштайгы.

Слайд №9. Быжыглаашкын. Классты сөзүглел-биле ажылдаар 8 аңгы чогаадыкчы мастерскаялар кылдыр бөлүктерге чарар. “Шынзыдыкчылар”.

1. Шииниң киржикчилериниң аразында ылгавырлыг онзагай талаларын сөзүглелден тыпкаш, шынзыдар. (Киржикчилер социал байдалының аайы-биле бай болгаш ядыы, аңнаар ус-тывыш талазы-биле мергежээн, уран талантызы-биле мергежээн, эрес-кежээзи-биле, кажар-оптуу-биле мергежээн дээш оон-даа өске талалары-биле ылгалып турар)
2. Шииниң сөзүглелинден тургустунган чөрүлдээге даянып алгаш, киржикчилерниң хөделиишкиннерин тывар. (Чечен, ачазы, Белекмаа сугнуң Буура-Баштыгның дарлалындан адырлып алыксаан сеткили, Чеченниң кожайның уруу Чиңгиспейниң, таңды ээзи Даңгынаның аспаандан адырлып алыксаан сеткили. Чечен биле Белекмааның аразында оттуп келген ынакшыл харылзааларында шаптараазыннар).
3. Шииниң сюжеттиг шугумун тодарадыр.

Дүүшкүн – Чеченниң ачазының кожай-биле бактажыпканындан сюжет эгелээр.

Өөскүдүлге – адашкыларның тайгаже аңнап чорупканы.

Дыңзыгыышкын – тайга ээзи Даңгынаның Чеченге мөөрейин алзыпканын билингени, Чиңгиспейниң элзедиинге “Оол эшти хараадай бээр, отчугашты көргүспедиң...” деп Чеченниң харыызы.

Чештиниишкин – Чечен биле Белекмааның бот-боттарынга шынчы сеткилин көргүскен ачазынга бады-даңгыраа.

4. Шииниң композициялыг тургузуун тодарадыр. (Шии 3 көжегелиг: 1-ги көжеге, 2-ги көжеге 5 көргүзүглүг, 3-кү көжеге 2 көргүзүглүг. Бирги көжегениң эпилогунда кончуг чараш хем ооруу күзегниң чурумалы, ийиги көжегениң бирги көргүзүүнде ийи таладан ак-ак шорааннар-биле аралашкан чадырлыг одагның чурумалы, ийиги көргүзүгде тайга ээзи Даңгынаның өргээзиниң турар черин чурааны, үшкү көргүзүгде чайлагның чурумалы, дөрткү көргүзүгде өргээниң чурумалы, бешки көргүзүгде адашкыларның одааның чурумалы, үшкү көжегениң бирги көргүзүүнде хар чаггалак күзегниң чурумалы, ийиги көргүзүг адашкыларның өлүк-кештиг өөн чураан ).
5. Драмалыг характерлерниң хөделиишкиннериниң сюжет-биле харылзаазы. (Бурунгу грек мифтиң маадыры, ыраажы, хөгжүмчү Орфей биле Чеченниң характерлеринден дөмей болгаш ылгавырлыг талалары-биле деңнелге ажылын чорудар. Чеченниң аажы-чаңының драмалыг хөделиишкининге чедиишкинниг болган талазы – ооң бызаанчылап ойнаарын, ырлаарын таңды ээзи чараш Даңгына-даа, байның уруу Чиңгиспей-даа магадап ханмайн аңаа ынакшып турары болур. Бо кезектиң сайгарылгазынга деңнелге ажылы кылдыр тыва тоолдар, тоолчургу чугаалар таңды ээзи Даңгынаны Павел Бажовтуң “Чес дагның даңгыназы” (“Хозяйка Медной горы”) деп тоолунда даг ээзи хуулгаазын кысты кижи ышкаш мөзү-шынарлыг кылдыр чуруп турары, С.Токаның “Араттың сөзү” деп романының бирги номунуң ийиги кезээнде кирген “Кодур-оол биле Биче-кыс дугайында тоолдан” үндезилеп алган овур-хевирлер-биле деңнелгелиг сайгарылга).
6. Персонажтарның чугаазында онзагайларын сайгарар. Улустуң аас чогаалы-биле харылзаазын (ырлар, үлегер домактар, чечен сөстер, йөрээлдер), уран-чечен аргалардан делгереңгей, турум эпитеттерниң хевирлерин, метафоралар, деңнелгелер, диригжидилгелерни тыптыргаш, оларның либреттога ролюн тодарадыр. Үлегер домактар, чечен сөстерниң кижизидикчи утказы. Чоннуң үлегер домактарының, ыр, кожамыктарының аянын мерген ажыглаанының ачызында маадырларның иштики делегейи тода ажыттынып турар.
7. Либреттода диалог болгаш монологтарның ролюн сайгарар. (Чеченниң ачазы, Белекмаа, Чиңгиспей-биле диалогтары, тайга ээзи Даңгына-биле Чеченниң диалогтары, ачазының Буура-Баштыг-биле диалогтары, Буура-Баштыг биле Чиңгиспейниң аразында диалогтардан чүнү билип алганын сайгартыр. Ук сайгарылгадан кижизидикчи сорулганы чедип аары-биле башкы өөреникчилерге ада кижиниң оглунга хамаарылгазы, ынакшаан кижиниң хамаарылгазы, мөзү-бүдүш, чараш аажы-чаң, хүндүлежир чорук, сөзүнге ээ болуру дээн ышкаш айтырыгларны дамчыштыр чедип алыр. Чеченниң чааскаан арткаш бызаанчылап ырлап орарындан (монологу) ооң сагыш сеткилиниң чымчаа, чаражы, эр кижиниң дорт, сөглээн сөзүнге ээ болурунга уругларны кижизидер.
8. Авторнуң чогаадыкчы тывыжын тодарадыр. Шииде ремаркаларның ролю. (С.Сарыг-оолодуң бижээни либреттонуң дыл-домааның чечен-мергениниң байын үстүнде көргенивис кезек херечилеп турар, эге болгаш төнчү аллитерацияларның сагыттынганы –либреттонуң бижиттинген дүрүмнеринге долузу-биле сагыттынып турарын эскерертир). Көргүзүглер болгаш көжегелер аразында авторнуң кииргени ремаркалары ол үениң төөгүлүг байдалын, оран-сава болгаш бойдус чурумалының киржикчилерниң хөделиишкиннеринге, иштики сагыш-сеткилинге дээштиг болганы оларның ыр-хөгжүмге үдеттирген чугаа-домааның тода, чиге болганы-биле бир янзы.
9. Слайд№ 10. Чогаалдың темазы  - хосталга дугайында тема. Идеязы - бай идегеттерни ядыы араттарның тиилээни, оларның хостуг амыдырап чурттаарын магадылааны.

Түңнел.

Чүге С.Сарыг-оолдуң «Чечен биле Белекмаа» деп чогаалы баштайгы тыва либретто болганыл?

- Либреттонуң им-демдектери: шии чогаалының онзагайланып хевирлеттинер дүрүмнеринге чагыртып бижиттинген, сюжеди чогаадыкчы бодалдардан төрүттүнген, амыдыралчы дөстерден укталган.

Ынчангаш «Чечен биле Белекмаа» деп либретто пролог, эпилог-биле катай 3 көжегеден тургустунган. Шииде киржикчилерниң мөзү-бүдүш шынарларының бедик болганы-биле чаалап алган тиилелгези – бөдүүн араттарның хосталга дугайында символу болур.

Түңнел. Тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи С.Сарыг-оолдуң «Чечен биле Белекмаа» деп либреттозу тыва литератураның төөгүзүнде чаа жанрның эгезин салган баштайгы чогаал болур деп түңнеп болур.

Онаалга:

1. «Школаның ном саңы» деп төлевилелдиң «С.К. Тока. Проза чогаалдары. Шии» деп сериязындан арын 98-112 номчуур (Чедиги эге «Кодур-оол биле Биче-кыс дугайында тоол»).

2. Согааш, бала, эдирээ,хол дээрбези, далгыг деп сөстерниң уткаларын словарьдан көрүп тайылбырлааар.

3. «Эң-не сонуургаан көжегем» деп темага чогаадыг.

4. Тайга ээзи Даңгынага / Чиңгиспейге/ Буура-Баштыгга мону сөглексээн ийик мен.

Рефлексия.

Слайд 12.

- Бөгүнгү кичээлге мени деткип, эки ажылдааныңарга четтирдим, уруглар.

Слайд

Демдектер салыр.