Маадырлыг тоол "Танаа-Херел"
план-конспект урока (7 класс)

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөредир: Номчаан чогаалының утказын болгаш идеязын билиндирер.

Кижизидер: Уругларны чаагай мөзү-бүдүшке, бай-ядыы деп аңгылашпас чорукка, ээлдек аажы-чаңга чаңчыктырар.

Сайзырадыр: Өөреникчилерниң сөс курлавырын байыдар, харылзаалыг чугаазын, даап боданыышкынын, сагынгыр-тывынгырын сайзырадыр.

Кичээлдиң хевири

Түңнел

Чедип алыр түңнелдери

Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: «Танаа-Херел» деп маадырлыг тоолдуң утказын билип алыр; чараш мөзү-бүдүшке өөренип алыр.  

Эртем талазы-биле (чогаал): Уран-чечен аргаларны тып өөренип алыр; чогаалдың идеязын тодарадып билирин чедип алыр

Метапредметтиг: Чогаал дыл эртеми-биле сырый харылзаалыг болгаш Тываның төөгүзүнге хамаарышкан сөстер бар деп чүүлдү медереп билген турар.

Ажыглаар методтар, аргалар болгаш өөредилгениң хевири

1. Беседа
2. Анализ методу
3. Оюн аргазы
4. Дилеп-тывар арга
5. Деңнелге методу
6. Репродуктивтиг метод

Дерилгези

1. Тыва чогаал (7 класс)
2. Көргүзүг материалдары
3. Карточкалар
4. Дидактиктиг онаалгалар
5. Самбыра  

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер

1

2

3

4

Организастыг кезээ

Иштики сагыш-сеткил талазы-биле өөреникчини кичээлге белеткээр. Темаже уругларны хаара тудар.

- Экии, уруглар! Олуруп алыңар.

Үлегер домак дузазы-биле кичээлче сонуургалын оттурар. Кичээнгейин күштелдирер.

«Бай мен дээш бардамнава,

ядыы мен дээш муңгарава»,

«Даг дег караны довук дег ак базар»- деп, үлегер домактарның утказын канчаар билип тур силер, уруглар?

Кичээлдиң сорулгазын уругларга тыптырар.

- Эр-хейлер! Шын-дыр!

Ооң мурнунда өөренген темазын катаптаар. Карточкада бердинген овур-хевирни уругларга номчудар. Кымның дугайында чугаа чоруп турарын айтырар.

Кара торгу тоннуг, кара саар идиктиг, кара дордум курлуг, карактыг одагалыг бɵрттүг. Арга болган аргай-хоргай саадаан, карыш бистиг каң-хожуула огун азынган, кадыг кара чазын хоюндуруктаан эр.

-Үзүндүде кым деп маадырның овур-хевирин чуруп көргүскен-дир? Ол чүү деп чогаалдың кол маадыры ийик?   

      Школачыларның харыыларын кичээнгейлиг дыңнааш, оларны мактаар.

- Шын-дыр! Бөгүн кымның дугайында, чүү деп тоолду өөренир-дир бис, уруглар?Кым чүү деп бодап тур?

 Уругларны кичээлге харыылаарынче белеткээр.

- Бо кичээлде «Танаа-Херел» деп маадырлыг тоолга хамаарыштыр түңнел кичээл эрттирер бис. Кичээливистиң темазы «Танаа-Херел – езулуг маадыр». Кижи бүрүзү айтырыгларга идекпейлиг харыылаар.

Кичээлге херек чүүлдерин парта кырынче уштуп, белеткеп салыр. Башкы кирип кээрге, олудундан туруп, мендилежир.

Бердинген үлегер домактың утказын тайылбырлаар.

- Чеже-даа багай чүүлдерни, сагыжы кара кижилерни ак сеткилдиг кижи тиилээр дээн, башкы.

- Ядыы кижилер база амыдыралда чедиишкиннерлиг болур. А чеже-даа бай болза, ооң сагыш-сеткили караңгы, «ядыы» бооп болур дээн.

- Бай мен дээш кончуургавас, бɵдүүн улусту бастывас дээн.

- Ядыы чораан кижи бай апарып болур дээн, башкы.

- Бай болгаш ядыы улус дугайында.

- Эки, багай чорук дугайында.

Ында бердинген маадырның овур-хевири кым деп чогаал маадырынга хамааржырын тывар.

- Танаа-Херелдиң овур-хевири.

- «Танаа-Херел» деп маадырлыг тоолдуң кол маадыры.

- Танаа-Херел деп тоолдуң дугайында ɵɵренир бис, башкы.

   Кичээлге эки демдек алыр дээш кызар. Айтырыгларга харыылаарынга белеткенир.

1.Медереп билир түңнел

Чаа билигни өөренип алыр сорулганы оттурар, кичээнгейин кичээлче угландырар.

2.Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнел

Кичээл дургузунда боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар мурнунга салыр.

Катаптаашкын

Бажыңга берген онаалгазын хынаар.

- Бажыңга кылыр кылдыр кандыг онаалга берген ийик мен? Кылып алдыңар бе? Онаалгавысты хынаптаалыңар.

        Сөзүглел-биле ажыл.

Айтырыглар дузазы-биле чогаалдың дугайында билиин быжыктырар.

-Дараазында айтырыглар салырымга, холун көдүргеш, дүрген харыылаар силер.

Өөреникчилерге оочур аайы-биле айтырыгларны салыр.

Тоолдуң дугайында билиин хынаар:

1. «Танаа-Херел» деп тоолдуң жанры кандыгыл?

2.Тоолдуң тема, идеязын канчаар билип тур силер?

3.Танаа-Херелдиң ачазы кандыг кижи чорааныл? Кайы домактар-биле бадыткап болур силер?

4.Шаң-Хаан Танаа-Херелди кайнаар, чүү дээш айбылаптарыл?

5.Кол маадыр аът кылдыр кымның аъдын мунуп алыр ийик?Чүге?

6.Танаа-Херелдиң эштериниң аттары кымнарыл?

7. Даңгынаны чаалап алгаш кээрге, Шаң-Хаан кол маадырны кайнаар айбылаптарыл?

8. Тоолда кандыг уран-чечен аргаларны хɵйү-биле ажыглааныл?

Амыдырал-биле холбаан айтырыглар:

9.Эр кижи-биле аъттың аразында хамаарылгазын канчаар кɵргүскен-дир? Кайы домактар-биле бадыткап болур силер?

10.Кыс айтырар езуну амгы үе-биле деңнээрге чүзү дɵмей, а чүзү аңгы-дыр?

11.Ядыы болгаш бай улустуң аразында харылзаазын канчаар кɵргүскенил?

Өөреникчилерниң кичээнгейин хынаары-биле дараазында айтырыгларны салыр:

12.Танаа-Херел болгаш ооң ɵɵрү Пат-Пат-Палчынның даңгыназын чаалап алыр дээш бар чорааш, орук ара кандыг бергелерге таваржырыл?

13.Бедик-Хүрең аъттыг Бели-Шынар Бег биле Даш-Хүрең аъттыг Дɵжү-Шынар Бег кым деп хааннарының даңгыналарын чаалап алырыл?

14.Алдын даңгынаны чаалап алгаш, Шаң-Хаанга чедире бээр. Ол шын бе?

Проблемниг айтырыгларны шиитпирлээри-биле:

15.Шулбус хаан-биле маргыжып орар үеде Танаа-Херелдиң иштики байдалы кандыг турганыл?

16.Эжишкилер Шулбус хаанның аъжы-чемин чүге чивейн чоруптар деп бодаар силер?

17.Пат-Пат-Палчын хаанның ɵдээнге келгеш, Танаа-Херел канчаар хуулуп алырыл? Чүге?

 18.Алдын даңгына ɵɵнүң ээзинге Эрлик-Ловуң хаанның аалынче бар чорааш таваржы бээр бергелерин чугаалап калбаан болза чүү болур турганыл? Танаа-Херел бергелерни эрте бээр турган деп бодаар силер бе?

19.Кол маадыр кандыг арга-биле 9 бергени ажып эрте бээр?

20.Алдын даңгынаны кандыг маадыр деп санаар силер? Чүге?

Быжыглаашкын кезээнче кирер.

- Эр-Хейлер!Шупту эки номчуп алган-дыр силер, уруглар. Ам кижи бүрүзүнге боду ажылдар үлеп бээр мен. Эжеш болгаш чааскаан кылыр онаалгаларны күүседир бис.

 Башкының айтырыгларынга долу болгаш шын харыыларны бээр. Бот-тывынгыр чоруун сайзырадыр.

1.Маадырлыг тоол

2. Тема: Даңгына дээш демисел. Мɵзү-шынар темазы. Идеязы: Чɵптүг чорук кезээде тиилээр.

4. Пат-Пат-Палчын хаанның алдын даңгыназын чаалап эккээр кылдыр айбылаптар.

5. Ачазының аъдын мунуп алыр. Чүге дизе хаанның чоруткан малдары оолду угбаан.

6. Бели-Шынар болгаш Дɵжү-Шынар.

7. Кол маадырны Эрлик-Ловуң хаанче мегелеп айбылаптар.

8. Гиперболаларны хɵйү-биле ажыглаан. Оон аңгыда эпитеттер бар.

9. Бот-боттарын камнажып турар. Эки ээ болур чадавас дээш. А бирээзи эки аът болр чадавас деп турар.

10. Хүндүткел езулалы черле турган. Белек-селектиг келгеш, улуг улузун хүндүлеп тургаш, келин кысты алыр.

11. Бай улус бɵдүүн чонну айбылаар, дора кɵɵр турган.

12. Шулбус хаанга таваржыр, Кускун-Куюрам, Сааскан-Сайырам алышкыларга дужар, Хоран далайга чедер. Аңаа баарга, Даш-Хүрең будун дегзипкеш ɵлүп каар. А эжишкилер диргизип алырлар.

13. Ай-Хаан болгаш Хүн-Хаанның уругларын чаалап алыр.

14. Шаң-Хаанга чедирбейн, Танаа-Херел боду чурттай бээр.

15.Танаа-Херел аажок хорадап олурар. Иштики делегейи дойлуп, оожургавайн турар. Харын-даа бодунуң аксынга боду ɵртенип кал чазар.

16. Чүге дизе Шулбус хаан хораннап кааптар деп турган.

17. Танаа-Херел арган хүрең богбалыг, ыт кежи кɵвүнчүктүг ыңгыржак эзерлиг чудаңгы оол кылдыр хуулуп алыр. Чүге дизе даңгынаны шылгаар деп шиитпирлеп аллган.

18.  Чугаалап калбаан болза база-ла оруккка таварышкан 9 бергезин ажып эрттип шыдавас турган. Чүге дизе ол чɵптүг, эвилең-ээлдек чоруу-биле болгаш даңгынаның берген чүъгүн октап берип тургаш, эрте берген. А олар чок турган болза, Эрлик-Ловуң хаанның ɵдээнче эрттирипсе-даа, дедир чоруп олурда хаанның айбычыларынга тудуп бериптер турган чадавас. А ооң кадайын Шаң-Хаан чаалап апаар турган.

19. Эки чүүлдерни чугаалап тургаш, биче сеткилин кɵргүзүп, оларны хүндүлеп тургаш эрте бээр.

20. Алдын даңгына аажок мɵзү-бүдүштүг, чарт угаанныг, сагынгыр-тывынгыр, езулуг чɵлнгииш. Ынчангаш ол мɵзүлүг маадыр болур.

Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнелдер

Номчаан чогаалының утказын билип алыр. Ооң ужур-утказын, тема болгаш идеязын тодарадып өөренир.

Медереп билип тургаш чедип алыр түңнелдер

Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан чаа, билбээн айтырыгларынга харыыларны тып билип алыр

Быжыглаашкын

Номчаан чогаалынга хамаарыштыр бижимел болгаш аас-биле ажылдарны кылдыртыр. Шыырак ɵɵренир болгаш кичээлде харыылавас кошкак уругларга билииниң деңнелиниң аайы-биле онаалгаларны бээр.

ϴɵренири кошкак оолдарга демдек ажылдап алыры-биле таблица болгаш лабиринт (дузак)-биле ажылды кылдырар.

№1. Таблицаны долдуруңар. Мɵзүлүг болгаш мɵзү чок маадырларныкиир бижиңер.

№2. Танаа-Херелдиң Эрлик-Ловуң хаанче ар чорааш таварышкан бергелерин дес-дараалаштыр (чурум аайы-биле) салыңар.

                    Тана-Херелге алдын даңгыназынга чедеринге дузалаш.

А эки ɵɵренир уругларга угаан-медерелин сайзырадыр болгаш, сагынгыр чоруур быжыктырары-биле онаалганы бээр.

№3. Танаа-Херел мурнунга таварышкан бергелерни ажар дээш, кымга, чүге чүнү бергенил? Чуруктарны дужааштыр шыйыңар.

Арткан уругларга эжеш-эжеш кылдыр ажылдаары-биле чуруктарны үлеп бээр.

№4. Танаа-Херелдиң Эрлик-Ловуң Хаанче бар чорааш, орукка таварышкан бергелерин чурум езугаар салыңар.

Өөреникчилериниң харыыларын хынаарр. Чогаалдан уруглар чүнү өөренип билип алганын айтырар.

- «Танаа-Херел» деп тоолдуң идеяазын чүү деп бодаар силер, уруглар?

Өөреникчилерниң харыыларын чаңгыс домак-биле түңнеп чугаалап бээр.

- Шын-дыр, эр-хейлер!

«Танаа-Херел» дээрге душтук дээш демиселди кɵргүскен эпос (маадырлыг тоол). Ооң кол идеязы: эр кижи кандыг болур ужурлугул дээн кижизидикчи уткалыг болганда, эр кижини дидим, эрес, арга-мегелиг, кандыг-даа бергелерни ажып эрте бээр мерген угаанныг болгаш камгалакчылар болур дээрзин кɵргүскен. Оон аңгыда бурунгу үеден тура, байларга бɵдүүн чоннуң удур демиселин бижээн. Чогаалдан алгаш кɵɵр болза, шаанда эр кижи биле ооң аъдының ады кезээде тудуш чораан деп чүүл кɵстүп турар. Чижээ: Даш-Хүрең аъттыг Танаа-Херел, Бедик-Хүрең аъттыг Бели-Шынар, Дɵжү-Шынар аъттыг Дɵжү-Шынар. База-ла херээжен кижиниң мерген угаанныын болгаш алган эжинге чɵленгииш болуп,үргүлчү деткип чоруур деп чүүлдү  даңгынаның овур-хевирин дамчыштыр билип ап болур бис. Ынчангаш силер база эки аъттыг езулуг эрлер болуп, чоннуң тɵлептиг оолдары болуп ɵзериңерни кыйгырып тур мен, оолдар. А кыс улус база мерген угаанныг, холу чемзиг, ɵг-бүлезинге бердинген болуру чугула.

Онаалганы бижимел кылыр. Частырыг чокка чараш бижиирин чедип алыр.

№1. Мɵзүлүг маадырлар: Танаа-Херел, Бели-Шынар Бег, Дɵжү-Шынар Бег, Пат-Пат-Палчын, алдын Даңгына, кол маадырның ачазы.

Мɵзү чок маадырлар: 108 кадынныг Шаң-Хаан, Шулбус хаан, Эрлик-Ловуң хаан.

Лабиринтини эрттер.

№3. 2 кодур кара тевеге 2 ɵртең тɵш бээр

Даш кажыктаан оолдарга кажык бээр.

Сиген каткан уругларга сиир бээр.

Шалбаа далайга баргаш саңын салып, чажыын чажар.

Шыргай аргага баргаш, чаламазын шарыыр, саңын салыр.

№4. Эң-не баштай Челбиге кадай ------ 2 кодур теве-------2 ала-сааскан--------2 кускун--------даш кажыктаан оолдар-------сиген каткан уруглар------ɵртеп каан ɵле бе-----шалбаа далай------шыргай арыг------Эрлик-Ловуң хаанның ɵдээ.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнели

Өөреникчилер чаа чүүлдү өөренип, сактып алыр; боттарының аажы-чаңын шүгдүнүп, эттинер.

Харылзажылга талазы-биле түңнели

Бөлүк-бөлүк кылдыр ажылдап өөренир, бодунуң бодалдарын эштери-биле үлежип билирин чедип алыр, өскелерниң харыызынга хамаарыштыр чөпшээрежип, чөпшээрешпейн турарын илередип билирин өөредир.

Түңнел

Эрткен темавысты шупту сактып, катаптап алдывыс, уруглар.

Эки ажылдаан уругларга демдектерни салыр. 

- Бөгүн кичээлге шупту эки харыыладыңар,уруглар. Эр-хейлер! Ынчангаш демдектерни салыптаалыңар.

Каш кижи «5» , каш кижи «4» демдек алганын түңнеп, дамчыдар. Онаалганы бээр.

- Онаалга 1. Тоолга хамаарыштыр кроссворд тургузар азы «Даңгынаның овур-хевири» деп чогаадыгдан бижип эккээр.

2. Номнарыңарның 30 дугаар арнында «ООн күжүр Танаа-Херел…» деп турар абзацтан эгелээш, тоолдуң тɵнчүзүнге чедир шээжилээр.  Онаалганы билген, билбээнин ылавылаар. Класс-биле байырлажыр.

- Кичээлге келгениңер дээш четтирдим, байырлыг!

Кичээлдиң канчаар эрткенин аразында сайгарып, чугаалажыр. Демдектерин дневниктеринче киир салдырар. Дараазында кичээлге белеткенири-биле онаалгазын демдеглеп бижиир. Башкы-биле байырлажыр.

- Байырлыг, башкы!

Медереп билип тургаш чедип алыр түңнелдер

Кичээлге катаптаан чүүлдерин бажынга арттырар. Бодунуң болгаш эштериниң частырыгларын эдер.