Тыва улустуӊ оран дугайында билиишкини
методическая разработка по краеведению (5 класс) на тему

Темазы: Тыва улустуӊ оран дугайында билиишкини

Сорулгазы:

1. Оран деп терминниӊ хөй талалыг уткаларын өөреникчилерге сонуургадып билиндирер.

2. Оран деп билиишкинниӊ аӊгы-аӊгы уткаларын өоренип көрүп тургаш, чер-чуртунга ынак болурунга болгаш тыва чоннуӊ чүдулгезин билир болгаш хүндүлээр чорукка кижизидер.

3. Оран деп билиишкинге хамаарышкан айтырыгларга харыылап база оон-даа өске онаалгаларны күүсеттирип тургаш, өөреникчилерниӊ аас болгаш бижимел чугаазыныӊ сайзырадылгазын чедип алыр.

Кичээлге ажыглаар чүүлдер: улусчу ужурлар ному, оран деп билиишкинге хамаарышкан чалбарыглар бижээн карточка-саазыннар

Кичээлдиӊ планы

1. Организастыг кезээ.

2. Онаалга хыналдазы.

3. Чаа тема өөренир кезээ

4. Чаа теманы быжыглаарыныӊ кезээ

5. Түӊнел кезээ

6. Демдектер салыры.

7. Онаалга бээриниӊ кезээ.

Кичээлдиӊ чорудуу

1. Организастыг кезээ.

• Өөреникчилерниӊ кичээлге белеткенгенин хынап база белеткенир кылдыр сагындырыгны бээр.
• Өөреникчилер-биле мендилежир.
• Оларны даӊзы езугаар ончалаар.
• Кичээнгейни хаара тудар.

2. Онаалга хыналдазы.

3. Чаа тема өөренир кезээ

 - Силерниӊ ада-иелериӊер база кырган-ава, кырган-ачаларыӊар оран деп сөс ажыглап турда дыӊнаан силер бе? (холдарыӊар көдүрүп харыылаар силер)

 - Оран деп чүл?

Айтырыгга өөреникчилер боттарыныы-биле харыылап турар аразында оран дугайында номдан кылдынган тодарадылгаларны, уругларга үлеп бээр. Харыы соонда башкы:

Тыва улусчу философияда оран дугайында билиишкин кедергей делгем уткалыг. Ол кижиниӊ иштики сагыш-сеткилинден эгелээш, чурттап олурар черин депшилдир кешкеш, бүдүн делегейже, каптагайже, октаргайже, өртемчейже чаттылып чоруткан.

Оран дээрге бир-ле чүвениӊ чыдар азы турар чери дээн уткалыг. Оран бүрүзү ээлиг, тускай чагыргалыг, амыдыралдыг. Тыва улустуӊ чүдүлгезинде, философиязында, аас чогаалында мындыг ораннар бар. (өөреникчилерге үлеп берген карточкаларны номчудар)

Айтырыглар:

1. Оран деп сөстүӊ утказын канчаар билдиӊер? (тайылбыр манаар)

2. Тыва улустуӊ чүдүлгезинде, аас чогаалында кандыг-кандыг ораннар барыл?

3. Оран дээрге чүү болурул?

4. Чаа теманы быжыглаарыныӊ кезээ

Кедергей-ле байлак оран М. Эргептиӊ чогаалындан үзүндүнү база Үш оран дугайында сөзүглелди номчуп бээр. Ораннарны аразында деӊнээр. (бижимел-биле). Ону кылып олурар аразында демги карточкаларны чыып алгаш, оран дугайында чалбарыглар кирген карточкаларны үлеп бээр.

Карточкаларны номчудар база тайылбырын кылдырар.

5. Түӊнел кезээ

1. Оран деп билиишкинни канчаар билип алдыӊар. (Чүге?)

2. Кижиниӊ куът-сүнезининиӊ чедер чери чүү чүведен хамааржырыл?

6. Демдектер салыры. Идекпейлиг өөреникчилерге демдектерни салыр.

7. Онаалга бээриниӊ кезээ. Оран деп билиишкинниӊ шупту уткаларын бижип эккээр.

• Бирээде, кижиниӊ иштики ораны (сагыш, угаан, бодал, хей-аът, сүлде, сус, куът азы сүнезин) тус-тузунда боттуг чүүлдер кылдыр санаттынар. Олар «олурар-турар», «дезер», «чоруур» ораннарлыг.

• Ийиде, бойдуста үш кол улуг ораннар бар. Оларга Үстүү оран, Ортаа оран, Алдыы оран хамааржыр. Оларны Курбусту ораны, Чаибы-дип ораны, Эрлик ораны деп-даа адаар.

• Үште, база бир тускай амыдыралдыг оран – таӊды ораны. Ооӊ байлаа – аӊ-меӊ, тайга, арга-эзим, суг-суггат. Бо оранга кижилер чедимчелии таӊды кежиинден дорт хамааржып чораан.

• Дөртте, тывалар чурттап олурар девискээрин «оран-чуртум», «оран-савам», «аал-ораным» дээр. Оран деп билиишкин орун деп ске хамаарылгалыг болгу дег

• Беште, тыва тоолдарда болгаш тоолчургу чугааларда суг ораны азы үс ораны бар. Ында сг-далай дүвүнүӊ амыдыралы бодунуу-биле хайныккан.

• Алдыда, «кайгамчыктыг каптагай» ораны ээрге эртем дылы-биле Галактиканы ынча дээр. Ол оранга эӊме-тикчок сылдыстар болгаш Хүн хамааржыр. А улусчу  ужурда черниӊ кырында турар довурак-доозуну-биле девискээри-дир.

• Чедиде, делегей ораны дээрге янзы-бүрү диптерниӊ каттышканын ынча дээр. Ол чер бөмбүрзээниӊ чоок турар агаары-биле катай девискээринге хамааржыр.

• Сесте, октаргай – эӊ-не делгем оран. Ол дириг амытаннарныӊ угаан-медерелиниӊ, сагыжыныӊ эӊ ырак, эӊ ханы хемчээли-биле тудуш.
• Тоста, өртемчей ораны. Аӊаа өрт-куюм болу берги дег кенен девискээрлер хамааржыр.

Өршээ! –  дээрге,

Өршээп-ле бээр

Өөрүнчүг өртемчейим.

Чайла! – дээрге,

Чайлап-ла бээр

Чамбы-дивим.

Даш тоннуг,

Туман бөрттүг

Оран-таӊды хайырлаӊар!

Ажы-төлүм азырап

Өршээ, хайыракан!

Оран-чурттуӊ чечээ ышкаш

Онза-чараш төлдер,

Сайзанактап ойнап, хөглээр

Сай-ла даштан үре төлдер.

Кара-Доруг дерлиг турар,

Кандыг оран тепкеш келген?

Кара салбак хадып турар,

Кандыг хейниӊ белээ келген?

Эштеринге белектерлиг,

Эженинге албанныг,

Окпан-чикпен оолдуг,

Оранчаан чурттуг болзун!

Оран-делегейим, октаргай-делегейим,

Өршээ, хайыракан!

Оран-таӊдым, оът-ыяжым!

Оран-чуртумга, оваа-дагыырымга

Өргүп, мөгейип чор мен.