Башҡорт әҙәбиәтенән методик ҡулланмалар
занимательные факты на тему

Башҡорт әҙәбиәтенән методик ҡулланмалар

Йөкмәткеһе

1. Зәйнәп Биишеваның «Яҡтыға» трилогияһында халыҡ йырҙары,                

мәҡәлдәре, йолалары.

2. Зәйнәп Биишеваның «Яҡтыға» трилогияһы буйынса брейн-ринг  һорауҙары.

3. Һәҙиә Дәүләтшинаның «Ырғыҙ» романы буйынса тестар.

4. «Башҡорт совет әҙәбиәтенең формалашыуы» темаһы буйынса  викторина һорауҙары.                                                                           5.  Дауыт   Юлтыйҙың тормош юлы һәм ижады буйынса тестар.

6.  Зәки  Вәлидиҙең  тормош  юлы  һәм  ижады буйынса тестар

Зәйнәп Биишеваның «Яҡтыға» трилогияһында

халыҡ йырҙары, мәҡәлдәре, йолалары.

Халыҡ йырҙары.

«Кәмһетелгәндәр».

Ҡуҙғал, уян, ләғнәт ителгән

Ҡолдар һәм астар донъяһы

                                                 / Закир, 5-се бит/

Зимагор булдым йәштән-

Ҡулым туйманы эштән.

Йөҙөм ялтыр, өнөм ҡалтыр.

Туңып йәшәйем эстән...

                                                 / Закир, 10 – сы бит/

Бүҙәнәкәй тигән, һай, аҫыл ҡош

Юрғалайҙыр тура ла юл менән.

Маңлайҙарға яҙған хаҡ яҙмышын

Һыпырып ташлап булмай ҙа ҡул менән.

                                                 / Бибеш, 21 –се бит/

Умырзая ниңә үҫә икән,

Яҙҙан көҙгә саҡлы тормағас...

                                                 / Сәлимә, 27 – се бит/

Ҡәйнешкәйем, беләһеңме,

Беҙҙә ҡунаҡ ҡыҙы бар...

Ҡунаҡ ҡыҙын күргең килһә,

Ҡурай ал да беҙгә бар.

                                                  / Өммөгөлсөм, 60 – сы бит/

Их, алмағастың алина

Былбыл ҡунған талина.

Егете алһын, ҡыҙы барһын

Йәне һөйгән ярина,-

                                                     / Хөснөлхаҡ, 66 –сы бит/

Буйың зифа талдай, йөҙөң айҙай...

Һылыу, һаҡ бул, күҙ теймәһен, ай-һай!...

                                                      / Бибеш, 151 –се бит/  

– Үҫер был ҡыҙ, үҫер. Шәп булыр.

Тира-тира, тиратай,

Тиҙ кейәүгә бир, атай,

Аҡсалары булмаһа,

Көтәсәккә бир, атай, -

                                                     / Таиба әбей, 156 – сы бит /  

Аҡбуҙ атта, егет, елдеңме?

Мәхмүзәңде һағынып килдеңме?

Аждаһаның аран ауыҙынан

Имен ҡалырмын, тип белдеңме?

           Һай-й...

Илама ла, ҡурай, һай, илама.

Һандуғасҡай, тымсы, йырлама.

           Эй-й-й!

Арыҫландай егет үлеп ҡалғас,

Бәхет тере тиеп уйлама!...

                                                           / Шәүрә, 166 – сы бит /

Эйек кенә яры киртләс-киртләс,

       Киртләстәре бөтөр ҙә яҙ еткәс.

       Ир балалар ҡайта  хеҙмәт иткәс,

       Ҡыҙ балалар ҡайтмай ҙа бер киткәс, -

                                                                 / Емеш, 187 – се бит /    

«Оло Эйек буйында»

... Атты таң, нурлы таң илебеҙгә,

Хөрриәт ҡояшы балҡыны.

Яҡты байрам көнө килде беҙгә,

Яңы шатлыҡлы донъя тыуҙы...

                                                                  /Йәштәр, 30 –сы бит /

... Был булыр иң ахырғы,

Иң ҡаты, ҙур жиһат.

Булыр һәм бәйнәлмиләл

Бәни инсан азат!...

                                                                   / Емеш, 30 – сы бит /

Шәүрә килен кейгән еләнеңдең

Итәк осҡайҙары ла мунсаҡлы.

Айға ла ғына көнгә тиңләмәйем,

Һылыулығың, Шәүрәм, шул саҡлы!

                                                                   / Байрас, 33 –сө бит /

Туғандар, шаһиттар, ҡорбан булдығыҙ.

     Ғәзиз халыҡ өсөн тартышҡанда...

                                                                / Иштуған, 41 – се бит /

Батша, баяр иленән

Яу ебәреп ҡырҙырған.

Ҡатын- ҡыҙын ҡол итеп,

Баярҙарға һаттырған.

Дингеҙ булып беҙҙең ҡан

Башҡорт илен буяған.

Яндырып ауылдар,

Башҡорт илен ут алған.

Эй батырым, яуға бар.

Шуның үсен бөгөн ал.

Мировой пожар горит,

Буржуазия бежит,

Ай люли, ай люли,

Ай люли, ай люли ...

                                                                     / Иҙрис ҡарт, 42 – се бит /

7. Эй анам, моңло анам, зарлы анам,

    Был ҡәберҙе күрһә күҙем,

    Өҙөлә үҙәгем, янам...

                                                                       / Емеш, 43 – сө бит /

... Мин етем, моңло етемде,

Бар кеше хурлай, ҡаға.

Илай-көйләй моңланам,

Әсәм, йөрәктән ҡан тама !

                                                                       / Емеш, 44 – се бит /

Ҡуҙғал, уян, ләғнәт ителгән

Ҡолдар һәм астар донъяһы!

                                                                      / Хор, 45 – се бит /

... Ҡайҙа барһаң да бер ҡояш,

       Күбәләктәй йәнгә көс.

                                                                     / Ҡарасәс инәй, 61 – се бит/  

... Уйлап та ғына торһаң, иҫ китерлек,

       Уйламай ҙа ғүмер итерлек...

                                                                / Ҡарасәс инәй, 61 – се бит /

     12. Бер, ике, өс!

          Беҙҙә ҡыҙыл көс!

          Эшсе дошман буржуйҙан

          Беҙ алырбыҙ үс!

                                                                   / Емеш, 74- бит /

Билем –билем биртөнгән,

 Биртек ите һорайым,

Ҡайнам улы ҡартайған,

Ҡаты-ҡото һорайым, -

                                                    /Сәрбиямал, 102- се бит /

Шәл бәйләнем, шәл бәйләнем,

Шәлем түңәрәк түгел.

Осоп барып күрер инем,

Йәнем күбәләк түгел...

                                                       / Йәштәр, 108- се бит /

Урал ғына тип үк тә әйтәһегеҙ,

Уралығыҙ ҡыҙырым сауҡа икән

Күрмәгәндә генә , һай, зауыҡ икән,

Күрҙениһәң, зауҡың да ҡайта икән.

                                                      /  Ишбикә инәй, 119- сы бит /

16.Эй, Ырымбур ҡала, сәхрә дала,

Күккә тейеп тора манара...-

Иҫкелекте емереп, яңылыҡҡа,

Яңылыҡҡа бара замана,-

                                                      / Иштуған, 135- се бит /

17. Смело мы в бой пойдем

За власть Советов !

И, как один, умрем

В борьбе за это!

                                                     / Пионерҙар , 136- сы бит /

18. Наш паровоз, вперед лети,

В коммуне остановка .

Иного нет у нас пути,-

В руках у нас винтовка.

                                                    /Йәштәр , 136-сы бит /

19. Иҫәпләп тә торһаң , иҫ китерлек,

Иҫәпләмәй ғүмер итерлек...-

                                             / Ҡарттар , 153-сө бит /

20. Табаҡ та ғына табаҡ , һай , аҡ ҡағыҙ,

Буранбайҙың яҙған да хаттары.

Буранбайҙың яҙған хатын да уҡып ,

Зар илайҙар аулдың ҡарттары...

                                                 / Дәүериә, 193- сө бит /

     21. Один косит один воз.

Восемь косят один воз.

Ой, ли косари!

Вай ли косари!-

     22...Башҡорт тигән ир- батырҙар

Төйәк тигән ер бит был.

Зөлхизәләр , Сәлимәләр

Төйөрөм үҫкән  ер бит был.

Һай ли, гөл генә,

Йәмле Эйек буйҙары ,

Йәмле Эйек буйҙарында

Йәшәй Ленин уйҙары,

Эшләй Ленин улдары,

Алтын- көмөш , гәүһәр, яҡут,

Нағышлаған ер бит ул.

Арыҫлан ир , аҡ толпарҙар

Тыуып үҫер ер бит ул.

Һай ли, гөл генә,

Йәмле Эйек буйҙары,

Йәмле Эйек буйҙарында

Йәшәй Ленин уйҙары...                  / Иҙрис ҡарт , 195- се бит /

23 …Һәр сәхәр ваҡытында

Ҡалҡып кидәр ди.

Йә сәни , йә бәни

Сайран идәр, ди...-

                                           / Ульябай, 238- се бит /

    24. Ҡарайып та ята , тәрән күл,

          Өҫкәйендә үҫкән томбойоҡ.

           Һинең күңелкәйең шатмы, дуҫҡай,

           Минең күңелкәйем бик бойоҡ.

                                                        / Байрас , 249- сы бит /

    25. Бара ла ғына инем юл буйлап,

          Юлым алып китте һыу буйлап,

          Зиһенегеҙ ҙә егете түгел инем,

          Зиһендәрем бөттө һине уйлап.

                                                        / Байрас, 250- се бит /

    26. ...Ҡыуып та ғына етһәң , бер үберһең.

            Етә алмаһаң , шаһит үлерһең,-

                                                        / Байрас, 252- се бит /

27…Дуҫтарымдан минең дошманым күп,

Сер бирмәйек үлеп тә киткәнсе...

                                                / Ҡарасәс, 278-се бит /

28...Алға,иптәштәр,

Алға , бөйөк идеалға!

Иркенлек, тигеҙлек байрағы

Елберләһен алда!

                                              / Пионерҙар , 286- сы бит /

29...Таштуғайҡай , һинең ҡамышыңды

Еҙ ҡурайҡай итеп тартайым.

Ялан еркәй , һинең кәкүгең юҡ,

Үҙ Уралҡайыма ҡайтайым...                  / Емеш, 299-сы бит/

  Казарма бейек булһа ла,

Ҡоштар оя яһамай.

Ал булһа ла, гөл булһа ла,

Тыуған ергә оҡшамай, -

                                         / Һалдаттар , 368-се бит /

31…Никто пути пройденного у нас не отберет.

Конная Буденного дивизия, вперед.

                                        / Емеш, 436- сы бит /

 Һай, Ырымбур ҡала, сәхрә- дала,

Ҡом тауҙарын киҫкән юлдарың,

Сүллектәргә тормош, йән өҫтәргә

Таралалар һинең улдарың.

Һай, Ырымбур ҡала, сәхрә- дала,

Йәйелеп ята иркен ҡырҙарың.

Киң ҡырҙарҙы баҡса, гөл итергә

Таралалар еткән ҡыҙҙарың...

                                                / Хор, 437- се бит /

...Ун ике йәштән бирле һөйөшөп,

Күҙҙебеҙ күҙҙәрҙән китмәне,

Хоҙайым насип итмәне,-

                                               / Байрас, 491- се бит /

 «Емеш»

«Ямғыр, яу, яу!

Ашлыҡ, үҫ, үҫ !

Илгә бир, илгә бир!

Илдән куберәк беҙгә бир!»-

«Ямғырым, яу, яуып тор,

Мискә менән ташып тор,

Күнәк менән ҡойоп тор,

Игендәрҙе үҫтереп,

Илгә икмәк биреп тор!»-

                                                 / Балалар, 34 – се бит/

Ҡулағаҙан ҡайнайҙар,

Атай бысаҡ ҡайрайҙар.

Үгәй инәй «һуй». – тиҙер,

Үҙ апайым «ҡуй»- тиҙер, -

                                                / Малайҙар, 43-сө бит /

...Сәлимәкәй һыуға барған саҡта,

Ел бәхетле – һыйпай башынан.

Сәлимәкәй төндә йоҡлағанда,

Ай бәхетле – үбә ҡашынан...

                                                     / Егеттәр, 71 – се бит /

... Йәмән илләренән

Ҡалҡып кидәр ди

Йә сәни, йә бәни

Сайран идәр ди ...

                                                      / Ульябай, 88 – се бит /

... һәр сәхәр ваҡытында

Төшөмдә күрәм.

Бән сәни, бән сәни

Ләйләжән, сөям.                     / Ульябай, 89 – се бит /

Вы послушайте, ребята,

Что струна говорит.

Что струна говорит!

Да она жениться велит...

Ай Дунай, вай Дунай,

Дунай, веселый Дунай!...

Эх мои родители

Вы меня не любите.

Вы меня не любите,

Утром рано будите...

                                                         / Иҙрис ҡарт, 94 – се бит /

Етегән дә тигән ете йондоҙ,

Ете әйләнә таңдар атҡансы...

                                                                /Байгилде, 104 – се бит /

... Ерән ҡашҡа атҡайым да

Башын сайҡай малҡайым,

Алдарында һолоһо бөтһә,

Һыҙыла йөрәк майҡайым,

Ай-һай, һыҙыла йөрәк майҡайым...

                                   / Байгилде, 1!0 – се бит /

Ап-аҡ ҡарҙар яуһа ине,

Сана шыуып йөрөһә ине,

Ырымбур ҡалаһы янһа ине,

Һалдат аулаҡ ҡалһа ине.

                                                              / Рекруттар, 116 – сы бит /

Мендем тауҙың башына

Маяҡ һалдым ташына

Насип булһа, алып ҡайтыр

Алып киткән машина.                 / Ҡатын-ҡыҙҙар, 116 – сы бит/

Һатыбал бай, бай улы.

            Итәктәре ҡайыулы.

            Һатыбалдың маңлайына

            «Һатлыҡ был!» тип яҙыулы.

             Каштан улы Әхмәтша, ти,

             Ҡараҡлыҡҡа тотолған.

             Старшина; «Беҙ әшнә», тип,

             Хөҡөм итмәй ҡотҡарған!-        

                                                                      / Тимербай, 137-се бит /

Алмас менән һыҙып яҙалар, ти,

        Көмөш йөҙөктәрҙең ҡаштарын.

        Бинахаҡтан Себер ебәрәләр,

        Арыҫлан егеттәрҙең баштарын,-

                                                              /  Халыҡ , 137-се бит /

Ҡара ғына ыласын , һай, балаһын

        Аҫрайыҡ үҫеп тә еткәнсе.

        Дуҫтарын да бигерәк дошмандар күп,

         Һыр бирмәйек үлеп тә киткәнсе.

                                                              / Ҡарасәс инәй, 138-се бит /

Ултырсы әле, сәсең бер үрәйем,

                   Торсо, һары сәс, буйың күрәйем.

                   Ҡыйғас ҡашым, һары ла сәсем,

                   Һине йәндәй     күрәмен...-

                                                                         / Ғәйнулла, 140-сы бит /

...Дуҫтарҙан да бигерәк дошмандар күп,

         Һыр бирмәйек үлеп тә киткәнсе...

                                                                / Ҡарасәс , 144-се бит /

16.    Эйек буйҙары ҡалды инде,

         Һары сәскә алды инде.

         Һағынышып , һарғайышып,

         Хат яҙырға ҡалды инде,-

         Германдар туп аталыр,

         Төтөнө ергә яталыр ,

         Ҡайһы аяҡһыҙ , ҡайһы ҡулһыҙ,

         Тилмерешеп яталыр...

         Ҡояш сыҡһа , ялтырайҙыр

                   Өй башындағы ҡалай

                    Башыбыҙға етә инде

                   Ҡәһәр һуҡҡыр Николай,-

                                                                      / Хаммат , 147- се бит /

17.  Ағын һыуға таҫма һалһаң ,

 Батмай елберләп аға.

 Һине уйлап, һине һағынып,

 Йәшем мөлдөрләп аға...-

                                                       / Сәлимә, 147-се бит /

18.  Эйек кенә һыу татлы тиҙәр ,

 Татлынан да телем тәм татмай .

 Яна ла көйә моңһоу йәш йөрәгем,

 Ни эшләһәм дә һинһеҙ йәм тапмай.

                                                                     / Сәлимә , 149-сы бит /

19.  Галиция ерҙәрен дә һуғыш менән үттек беҙ.

Дошман ғәскәрҙәрен тапап, Карпатҡа еттек беҙ.

Рәсәй ере икһеҙ-сикһеҙ ,һалдаты батыр , етеҙ.

                 Батыр һалдаты булмаған илдәр , ҡаҡлалар ерһеҙ,-

                                                    / Закир , 153 –се бит /

20.  Германдарҙың туптары,

Онотоп ташлай таштарҙы.

Батша, байҙар йәшәһен тип,

Юғалтабыҙ баштарҙы...

                                                     / Әхәт , 154 –се бит /

21.  Ҡом бураны, ҡом бураны

 Ырымбурҙың урамы.

 Әлегә беҙҙең бәхетһеҙ баш

 Тағы ла күрә нужаны.

                                                     / Әхәт , 154-се бит /

22.  Ике тәгәс, бер тәгәс,

Атай, әпир бер кәләш.

Һинең киленең булыр ҙа

Минең күңелем булыр.

 Һа!.. Баҫ!..

Уйна , өҙҙөр гармуныңды,

              « Перовский » көйөнә.

               Һинең уйнағаныңды тыңлап,

               Ҡыҙҙар күңеле һөйөнә.

               Әй-ҙә ! .. Әйт шуны ! ..

                                                                      / Йәштәр, 155 –се бит /

23. Айһылыуым, айҙай балҡып,

Нур һибелә йөҙөңдән,

Алтын нурҙар ала йондоҙ

Һинең яҡты күҙеңдән.

                                                      / Егеттәр, 173 –сө бит /

Ҡуҙғал, уян, ләғнәт ителгән

Ҡолдар һәм астар донъяһы!...

                                                      / Тимербай, 201 –се  бит /

 Никто не даст нам избавления:

Ни царь, ни бог, и ни герой.

Добьемся мы все освобождения

Своей собственной рукой...

                                                      / Матвей, 210 –сы бит /

 Бутыр-бутыр бутҡа бешә,

Уртаһына май төшә,

Килгән ҡунаҡ беҙгә төшә,

Беҙгә төшмәй кемгә төшһөн,

Беҙҙә майлы бутҡа бешә.-                                    

                                                                     / Ҡыҙҙар, 227 –се бит /

 Беҙ, беҙ, беҙ инек,

Беҙ ун ике ҡыҙ инек,

Таҡталыҡҡа йәйелдек,

Таң атҡансы юҡ булдыҡ, һәп!-

                                                 / Сабира, 229 сы бит /

 Ай, Дунай, вай, Дунай,

Дунай, веселый Дунай!-

                                                 / Иҙрис ҡарт, 251 –се бит /

... Вы послушайте, ребята,

Что струна говорит.

Что струна говорит...

                                                  / Иҙрис ҡарт, 253 –се бит /

 Зимагор булды башҡайым,

Нисек өйгә ҡайтайым!...

                                                 / Усман бай, 274 – се бит /

Өс әхирәт пар килгән,

Күңелдәре тар килгән.

Һылыу ғына булыр ине,

Тик башына таҙ тейгән!...

                                                 / Емеш, 320 -се бит /

 Еләнеңнең төймәләрен

     Элә белми эләсең,

     Шәфәҡ батмый, кеше ятмый,

     Кил! Белми киләсең!...        /Сәрбиямал, 322 се бит /

 Алдыр Эйек буйҙары,

     Гөлдөр Эйек буйҙары,

     Ал булһа ла, гөл булһа ла,

     Ҡалды Эйек буйҙары.

                                                 / Емеш, 327- се бит /

 Ҡулъяулығым асылдыр,

Асыл түгел йәселдер,

Йәс басымды син аздырдың

Тәсә нисәп басылдыр...

                                                  / Шәүрә, 327 –се бит /

 Башыҡайым ауырый- баҫҡан юҡ,

Баш аҫтына яҫтыҡ һалған юҡ.

Үҙ әсәкәйгенәм, һай булмағас,

Үҙгәләнеп торған кеше юҡ...

                                                    / Емеш, 333- се бит /

 Эйек кенә буйы туғай-туғай,

Туғайында һайрай буҙ турғай.

Буҙ турғай ҙа булып һайрар инем,

Тел асҡысы бирһә бер хоҙай,-

                                                     / Баҙыян, 343 – сө бит/

  Йәмле генә Урал буйҙарында

Ҡымыҙлыҡтан йыуан йыуа бар.

Эскенәйең бошоп, йөрәгең янһа,

Йырлап илай торған йола бар...

                                                     / Баҙыян, 343 – сө бит/

Кешеләрҙән кеше лә, һай ким түгел,

   Тик бәхеткәйҙәре тиң түгел.

   Ҡасан да ғына һайрай һандуғас?

    Апрель  үтеп, йәмле лә май тыуғас.    

                                                          / Ҡарт, 346 – сы  бит /

 Ерәнсәккәй атың елгән саҡта,

Ышлыяҡайҙары киң кәрәк.

Башҡорт халыҡ йырын йырлар өсөн,

Ал ебәктәй йомшаҡ тын кәрәк...

                                                        / Кемдер, 346 –  сы бит /

 Оло Эйеккә таҫма һалһаң,

Батмай, елберләп аға.

Уйлай күңелем, һөйләй телем,

Йәшем мөлдәрәп аға...-

                                                       / Ҡыҙҙар, 350 – се бит /

 Мәншәтауҙың башында

Мәншәмәрҙән илайҙар,

Таш имсәкле, ҡом һөтлө

Имеҙһә лә туймайҙыр,

Күкен килеп имеҙһен,    

Күкен килеп имеҙһен!...

                         / Әсә, 381 – се бит /

 Төйлөгән, атайың-әсәйең үлгән!...

Ер аҫтына күмелгән!

Бар ҡайт, бар ҡайт !...

                                                         / Емеш, 383 – сө бит /      

Мәҡәлдәр

«Кәмһетелгәндәр»

Атһыҙ ир –ҡанатһыҙ ҡош.

Байлыҡ аҡыл ятҡырмай, ярлылыҡ аҡыл таптырмай.

Былтыр ҡыҫҡанға быйыл ҡысҡырмайҙар.

Урау булһа ла юл яҡшы, һуҡыр булһа ла ҡыҙ яҡшы.

Ҡарт ағасҡа ышыҡланып, йәш ағас йөҙ йыл йәшәр.

Тимерҙе ҡыҙыуында һуҡҡан яҡшы.

Әсәйең үгәй булһа, атайың еҙнәй була.

Яман бисәнән дейеү пәрейе лә ҡасҡан.

Күрәсәкте күрмәйенсә, кереп булмай гүрҙәргә.

10.Ир кеше иллелә- ил ағаһы, алтмышта- аҡһаҡал, етмештә- ерән  

төлкө, һикһәндә һикереп атҡа менә алмаҫ, туҡһанда    туңҡайып китер.

11.Йәне теләгән- йылан ите ашаған.

12.Үҙе тапҡан мал түгел, кешенеке йәл түгел.

13.Етем быҙау аҫраһаң, ауыҙың тулы һый булыр

Етем бала аҫраһаң, алдың тулы ҡый булыр.

14.Ҡыҙы барҙың- наҙы бар.

     15. Ятып ҡалғансы- атып ҡал.

     16.Булмаҫты хоҙай һөймәҫ.

     17 Алма беш – ауыҙға төш.

     18. Иртә ҡысҡырған кәкүктең башы ауырта.

     19 Килен бейем осҡағынан ярала.

     20. Ҡарға ҡарғаның күҙен соҡомай.

     21. Күрмәгәндең күргеһе килә, күргәндең ҡоҫаһы килә.

     22. Уңмаған юлды ҡыума.

    23. Яҙмыштан уҙмыш юҡ.

    24. Иргә ышанма, Иҙелгә таянма.

    25. Кәкерене ҡәбер генә төҙәтә.

 «Оло Эйек буйында»

Бирәм тигән ҡолона- сығарып ҡуйыр юлына.

Айырылғанды айыу ашар, боролғанды бүре ашар.

Ҡасып китһәң дә сәсеп кит.

Сыҡмаған йәндә өмөт бар.

Ил өҫтөндә сәпсек үлмәҫ.

Йәйен туныңды ҡалдырма, ҡышын үҙең беләһең.

Ил яҙмышы – ир яҙмышы.

Кеше хәлен кеше белмәй, үҙ башыңа төшмәһә.

Урман кейекһеҙ булмаҫ.

Мулла ҡатаһыҙ булмаҫ, бәндә хатаһыҙ булмаҫ.

Ҡыҙҙы матурлыҡ, ирҙе батырлыҡ биҙәй.

Үҙ ҡайғыһы- үҙәктә, кеше ҡайғыһы кештәктә.

«Емеш»

Шайтан ғына өмөттән мәхрүм.

Етем йәне - ете ҡат.

Тырышҡан ташҡа ҡаҙаҡ ҡатҡан.

Бәлә - кеше башынан йөрөй.

Ир кеше иллелә ил ағаһы була, алтмышта аҡһаҡалға, етмештә ерән  

     төлкөгә әйләнә.

Айырылғанды айыу ашар, бүленгәнде бүре ашар.

Телеңдән ысҡындымы – ҡулың менән тотоп ала алмаҫһың.

Юлбарыҫ йылында барын сәс, һис юғында тары сәс.

Ҡоро һүҙ – ҡуңалтаҡ итек.

Сабан ат тәртә һындырыр.

Һауалағы торнанан ҡулдағы сәпсек яҡшы.

Көсһөҙ күҫәк күтәрер.

Атаһына ҡарап ат һайла, әсәһенә ҡарап ҡыҙ һайла.

Башланған эш – бөткән эш.

Атына күрә йөгөн һал.

Күпте күргән – шул белгән.

Йығылһаң да, тирәктең иң бейегенән йығыл.

Иртә торһаң, ит бешә, һуңға ҡалһаң, бит бешә.

Иҙелгә таянған – иҙелмәҫ.

Ашыҡҡан ашҡа бешкән.

Ҡырҡ кеше бер яры, ҡырын кеше бер яры.

Күмәкләгән  тау күсергән.

Һөйләр һүҙең  - көмөш булһа, тик тороуың – алтын.

Өйөңә килгән икән – дошманың булһа ла ҡунаҡ.

Ялғандың бото ҡыҫҡа.

Ҡара күңелде көмөшкә мансыһаң да аҡ яһап булмай.

Ил төкөрһә, күл була.

Түҙгән – түш ейәр.

Йән тартмаһа ла, ҡан тарта.

Яҙ ғүмере – ҡыҙ ғүмере.

Йәне теләгән – йылан ите ашаған.

Йәш ағас ҡарт ағасҡа һөйәлеп, йөҙ йыл йәшәр.

Ас тамағым – тыныс ҡолағым.

Кем эшләмәй – шул ашамай.

Теле юҡтың  - үҙе юҡ.

Уйлы уйлап ултырғансы, уйһыҙ эшен бөтөргән.

Иҫәр баш аяҡҡа ял бирмәй.

Әҙәм тиһәң юне юҡ, бүре тиһәң йөнө юҡ.

Күп һүҙ китапҡа ғына яҡшы.

Ҡырын эш ҡырҡ йылдан һуң булһа ла асыла.

Ирмен тигән кешенән ерҙә изге эш ҡала

Халыҡ йолалары

«Кәмһетелгәндәр»

       -Килен, һинең быуындарыңа яман ҡан ултырған. Алла бирһә, бына     хәҙер ҡан алғас та сихәтләнеп китерһең,-тине мулла.

  Бынан һуң ул Сәғүрә еңгәнең  беләген ҡыҫып тотоп, еңен   терһәгенән үргә төрөп ҡуйҙы ла, кеҫәһенән осо кәшкәйеп торған  ҡыҙыҡ ҡына бәке  сығарып, усына янып алды.Ҡорбанының ҡулынан тағы ла ҡатыраҡ ҡыҫып тотто, беләк бөгәрендәге ниндәйҙер тамырға бәке менән сапты.

Бәке менән сабылған урын башта аҙ ғына ағарынып, төҫө ҡасып торҙо ла аҙаҡ ҡап-ҡара ҡан күренде. Мулла Сәғүрә еңгәнең ҡулын терһәгенә хәтле тастағы йылы һыуға батырҙы...

        Һыу ҡан менән ҡатнашып ҡуйырған һайын Сәғүрә еңгәнең  

төҫө ағара, төҫө ҡаса барҙы.

- Бына күрәһегеҙме, ҡайһылай күп яман ҡан йыйылған. Иншалла,бынан һуң, сихәтләнеп, сәләмәтләнеп китерһең, килен. Яман ҡаның хәҙер сығып бөтә, - тип һөйләнде.Ҡан алыусы, ниҙер мығырлап, алама кейеҙ киҫәген шәмдә көйҙөрөп яраға япты.

                           / Ҡан алдырыу (яман ҡан ебәреү) 10,12, 13 –сө бит /

***

- Уның ғына, төптө уның ғына, күҙе тейгән, - тип ҡабатлай әбей.

- Шулайҙыр, шулайҙыр. Уның  күҙе харап үткер бит ул. Кешене үтәнән-үтә күрерҙәй булып, туп-тура тишеп ҡарай ҙа ҡуя бит ул, - тиештеләр башҡа әбейҙәр ҙә. Унан һис кисекмәҫтән, ҡарттың берәй аламаһын өҙөп алып өтәҫләп, Емешкә еҫкәтергә булдылар...

...Сыуаҡай әбей, иҫәнлек-һаулыҡ һорашып, мискәнең нисек ҡоршалыуын ҡараған кеше булып, ҡарттың тирәһенә әйләнгеләп йөрөнө лә уның ыштанынан бер алама өҙөп алды.

Ошо көндө үк был аламаны өтәҫләп, Емешкә еҫкәттеләр.

                                                                     / Күҙ тейеүҙән имләү, 23- сө бит /

***

- Хоҙай ҡушһа, ауырыуы һылап алған кеүек булыр, - тип    тәтелдәй-тәтелдәй ҡот ҡойорға тотондо Сыуаҡай әбей. Ул тәүҙә ҡалаҡ башындай аҡ ҡурғашты сүмескә һалып иретте. Унан (бер ниндәй доғалыҡ белмәһә лә), ауыҙ эсенән нимәләрҙер уҡый-уҡый, бер туҫтаҡ һалҡын һыуҙы Емештең түбә өҫтөндә әйләндерә-әйләндерә уға ирегән ҡурғашты шажлатып ҡойоп ебәрҙе.

- Ҡарайыҡ әле, ҡәйнеш. Нимәнән ҡото осҡанын беләйек. Ҡото төшмәһә, тағы ҡойорға тура килер,- тине. Унан һалҡын һыу эсендә төрлө яҡҡа сәсрәп, мәғәнәһеҙ шәкелдә ҡатып ҡалған ҡурғашты иғтибар менән әйләндереп-тулғандырып ҡарарға кереште. Ахыр:

     -Үрмәксе һүрәтенә оҡшап төшкән. Үрмәксенән ҡурҡҡан       икән, - тигән ҡарарға килде. - Инде ҡото ҡайтҡанса, йөрәк һүрәте төшкәнсә ҡойорға кәрәк, - тип раҫланы Сыуаҡай әбей.

- Бына ҡото ҡайтты. Йөрәк һүрәте төштө. Инде һауығыр, иншалла,- тине лә, ҡурғаштың ослораҡ бер урынын тишеп, еп үткәреп, Емештең муйынына таҡты.

                                                                       / Ҡот ҡойоу, 24 – се бит /

***

Шәһит бабай яңы ғына һуйылған һарыҡтың тиреһен алып инеп, Емеште төрөп һалды. Емеш йылы тире эсендә, манма һыуға төшөп, ауырый башлағаны бирле тәү тапҡыр тирләп, рәхәтләнеп йоҡлап китте. Шәһит бабай үҙ эшенән бик ҡәнәғәт булып:

- Мин һеҙгә күптән әйттем. Балаға тир ауырыуы тейгән. Тирләтергә кәрәк тинем, ә һеҙ һаман тыңламайһығыҙ. Шуға бына әле, бесән ваҡытында ашарға тип бөгөн өлкән  һарығыбыҙҙы һуйғайныҡ та, тиреһен йылы көйө йүгертеп алып индем. Ҡыҙыма һурпаһын да инәһе алып килеп эсерер әле. Һауығыр, - тип һөйләнде.

                                       / Ауырыуҙы тирегә урау, 25 – се бит /

***

Тик Хисбулланың, кәртәгә бото ҡыҫылған кәзәләй  тазылдап:

            -Талаҡ! Талаҡ! Талаҡ! – тип ҡысҡырған тауышы ғына   уларҙы был татлы онотолоуҙан тартып сығарҙы. Мәсьәлә уйламағанса еңел хәл ителде. Хисбулла, ҡыҙыулыҡ менән өс тапҡыр «талаҡ» тип ҡысҡырғас, шәриғәт законы буйынса, Сәлимәкәйҙе ҡатынлыҡ вазифаһынан ҡотҡарғанын белмәй ҙә ҡалды. Уға хәҙер, ҡайтанан Сәлимәнең ире булыр өсөн, шул уҡ шәриғәт законы буйынса, уны бер кискә икенсе иргә никахлап биреп торорға ла, унан айыртып, үҙенә кире никахлап алырға кәрәк ине.

                                                                       / Ҡатын айырыу, 76-сы бит /

***

Ғәҙәттә, бында көҙ көнө, өйҙө тотош йыуҙырып алыр өсөн, ҡыҙҙарға, йәш килендәргә өмә итәләр. Улар уйнай-көлә, йырлай-бейей генә эшләп, өйҙө яңы ғына яһалған йәшник кеүек һап-һары итеп ҡырып йыуып, яңыртып сығып китәләр.

Бибеш шулай уйланып тора бирҙе лә яңғыҙ үҙе эшкә тотоноп та китте. Ҡаҙан-ҡаҙан һелтәле һыу эҫетеп, өҫтәл өҫтөнә ултырғыстар ҡуйып баҫып, иң элек түбә таҡтаһын йыуып төшөрҙө. Стеналарҙы, урындыҡ, иҙән таҡталарын бысаҡ менән ҡырып йыуҙы. Өй эсе яңырып, тын алырға иркен, рәхәт булып китте.

                                                                      / Өй йыуыу өмәһе, 79-80-се бит /

        ***

Гармунсы - әле мыйыҡ сығырғы ла өлгөрмәгән үҫмер  егет – ауыл көйөн һыҙҙырып ебәрҙе. Башҡа егеттәр гармунға ҡушылды. Йырҙы иң элек Хамматтың хатын уҡығанда отоп алған йыр менән яңғыратып Әхәт башланы:

                       Германдарҙың туптары,

                      Онтап ташлай таштарҙы.

                      Батша, байҙар, йәшәһен тип,

                      Юғалтабыҙ баштарҙы...

Уға икенселәр ҡушылды:

                      Ҡом бураны, ҡом бураны

                      Ырымбурҙың урамы,

                      Әлеге беҙҙең бәхетһеҙ баш

                      Тағы ла күрә нужаны.

Йырҙан һуң бейешеү китте. Егеттәр  ялындырмай-инәлтмәй, бер-бер артлы тупылдап төшөп кенә торҙо.

                                                                      / Уйын, 154-се бит /

***

«Моғайын, ағайыма был матур ҡулъяулыҡты Айһылыу апай биргәндер...» -тип ҡыуанып уйланды Емеш. Ул еткән  ҡыҙҙарҙың үҙҙәренең һөйгән егеттәренә ҡулъяулыҡ, янсыҡ сигеп биреүҙәрен, ә егеттәрҙең уларға көмөш йәки баҡыр аҡсанан һуғылған балдаҡ йәки хушбуй, көҙгө, еҫле  һабын бүләк  итеүҙәрен күптән ишетеп белә ине.

                                                                        / Бүләк бирешеү, 181-се бит /

                       ***

Аулаҡ өйгә саҡырылған ҡыҙҙарҙан иң элек, бер туҫтаҡ тары ярмаһы, ярты йомғаҡ аҡ май күтәреп, Баҙыян еңгәнең ике ҡыҙы Сабира менән Сәмиғә килде. Бынан һуң ҡайһы ярма, ҡайһы май, һөт, ҡайһы кәрәсин тотоп тағы бер нисә ҡыҙ килде.

Үҙҙәренә иркенләп күңел асыу мөмкинлеге тыуыуға ҡыуанып, кем уҙарҙан уйнарға, көлөргә, йүгерергә, бейергә тотондолар. Ҡаҙанда тотош һөттә генә ҡайнап, тары бутҡаһы бытылдай башланы. Бутҡа бешереүсе ҡыҙҙар;

                             Бутыр-бутыр бутҡа бешә,

                            Уртаһына май төшә,

                            Килгән ҡунаҡ беҙгә төшә,

                            Беҙгә төшмәй кемгә төшһөн,

                            Беҙҙә майлы бутҡа бешә,-

тип таҡмаҡлай-таҡмаҡлай, усаҡ тирәһендә бейешеп йөрөнөләр.

Оҙаҡламай бутҡа ла бешеп сыҡты.

- Тары ярмаһы һыуҙа икегә, һөттә иллегә ярылырмын, тип әйтә ти ул. Һөттә генә бешкәс, ҡалай тиҙ өлгөрҙө,- тип ҡыуана-һөйләнә, Йәнеш менән Сабира  уны ҙур ағас табаҡҡа  һоҫтолар. Унан бутҡа уртаһына ҡыҙҙар алып килгән бөтә майҙы  һалып, көскә күтәреп урындыҡҡа, ашъяулыҡ өҫтөнә алып килеп ултырттылар. Ҡыҙҙар һәр ҡайһыһы үҙе  алып килгән ағас ҡалаҡты тотоп, ашъяулыҡ янына ярым түңәрәк яһап йыйылыштылар.

                                                                          / Аулаҡ өй, 226-230-сы бит /

***

Туй дауам итте. Мискә-мискә буҙа эселде. Тотош бер йылҡы ите ашалып бөттө, иҫәпһеҙ-һанһыҙ ҡаҙыял һоғонолдо. Төн уртаһы етер алда, бөтәһе лә ялтырап, уйнаҡлап торған етеҙ аттарға атланып кейәү егеттәренең уртаһында бер үҙе күк юрғаға менеп, эт өрҙөрөп, ат уйнатып, Һатыбал килеп төштө.

     Еңгәләр кейәүҙе, аттан аҡ кейеҙ өҫтөнә төшөрөп, ҡыҙ өйөнә оҙаттылар. Ә кейәү егеттәре, кейәү бүләге һалынған дүрт тотҡалы, төрлө мөһөрҙәр менән семәкәйләп эшләнгән ағас һандыҡты көскә күтәреп, туй барған өйгә инделәр. Һандыҡ ҙур тантана менән табын түренә ҡуйылды.Ғәҙәт буйынса, һандыҡты асыу, кейәү бүләген алыу хоҡуғы өсөн ярыш башланды. Кем күберәк мал, аҡса һала, һандыҡты шул аса. Бүләкте шул ала.  

                         / Туйҙа һандыҡ асыу, 257-се бит /

***

Төн уртаһы ауғас, ҡоҙалар, ҡоҙағыйҙар йоҡо урындарына таралғас, ҡыҙ эҙләү башланды. Урам ҡатын-ҡыҙ, йәштәр, бала-саға менән тулды. Еңгәләр өйҙән өйгә йөрөп ҡыҙҙы эҙләнеләр. Ғәҙәт буйынса, еңгәләр кейәүҙән бүләк алмайынса ҡыҙҙы «тапмайҙар». Ҡыҙҙы таба  алмағас, кейәүҙе лә алып сығып, үҙҙәре менән эйәртеп йөрөтәләр, унан бер нисә тапҡыр бүләк алғас ҡына ҡыҙҙы «табалар».

                                                                            / Ҡыҙ эҙләү, 258-се бит /

***

        Бына төн уртаһы яҡынлаша. Әхәттәрҙең өйө яғындағы ҡойма янында ғына кәкүк тауышы яңғырап китә.

Кә-күк! Кәкүк!..

        Был Иҙрис ҡарттың, ваҡыт етте, тигән һүҙе. Баянан бирле ошоно түҙемһеҙләнеп көтөп торған Әхәт менән Иштуған, ҡойма аша үрмәләп, Собхан старшиналар ишек алдына төшәләр...

        Юрғалар бикле торған һарайҙың йоҙағын ҡайырып алыу, аттарҙы тотоу, йүгәнләү, эйәрләү, арт ҡапҡаны көрәп асыу бөтәһе лә  зыйлап һыҙғырған әсе ел тауышы аҫтында тыныс ҡына эшләнә.

Иштуған, күңел йомшартырҙай уйҙарҙан алыҫ булырға тырышып, ҡыйыу баҫып тәҙрә янына килә. Алдан һөйләшеү буйынса нәҙек кенә тауыш менән бала әтәс булып ҡысҡыра.

Ки-ки-кү-үк!

 Ҡулына кескәй генә төйөнсөк тотоп, Айһылыу килеп сыҡты. Улар етәкләшеп, арт ҡапҡаға йүгерҙеләр.

                      /Ҡыҙ  урлау, 261, 262-се бит /

***

Баҙыян еңгә уларҙы, ғәҙәт буйынса:

Һөйөнсө, улығыҙ бар! – тип ҡаршы алды.

Һөйөнсөһөнә бер һарыҡ, - тине Таиба әбей.- Бер оло һарыҡ!

Минән бер күлдәк. Сатин күлдәк, еңгә!- тине Хисбулла, ҡысҡырып, килбәтһеҙ шарҡылдап көлөп.- Бая, албырғап, әйтмәй киткәнмен, еңгә!...

Рәхмәт,- тине Баҙыян еңгә.- Улды ҡыуанып, тигеҙлек менән үҫтерергә яҙһын.

Шулай булһын, шулай булһын. Амин.  

                                                                         / Һөйөнсө    һорау, 286-сы бит /

           ***

 Борон заманда , ата-бабалар яҙҙан алып көҙгә тиклем йәйләүҙә йөрөгән саҡта, атта сабышып барған ҡыҙҙар, егеттәр, һәр йыл ошо Оҙонғол буйында туҡтап, Йөрәктау түбәһендәге Суҡ ҡайынға төрлө таҫмалар тағып, биҙәп китә торған булғандар. Был суҡтар яҙғы-йәйге ямғырҙарҙа йыуылып, уңып бөткәс, ҡыҙҙар көҙ көнө, йәйләүҙән ыҙмаға ҡайтышлай, уға тағы таҫма тағып, ҡайһы берәүҙәре уға хатта суҡлы беләҙектәр, йөҙөктәр ҙә кейҙереп китә торған булған.

                                 / Ҡайынға суҡ  бәйләү, 325-се бит /

        ***

- Ҡар һыуына барайыҡ,- тине Сабира.- Оҙонғол башында йүгерешеп уйнарбыҙ. Ҡыҙҙар, аллы-артлы эйәртенешеп, Оҙонғол яғына киттеләр. Емеш, Шәүрә, Сәмиғәләр, көйәнтәһеҙ булғас, алдан йүгерҙеләр...

...Ҡыҙҙар өйҙәренә ҡайтырға йыйынды. Көмөштәй саф, йылтыр ҡар һыуҙарын күнәктәренә мөлдөрәмә тултырып, берәм-берәм, төркөм-төркөм булып ауылға табан атлай башланылар. Емеш, Сәмиғәләр ҙә билдәлеренән ҡосаҡлашып, йырлаша-йырлаша, улар артынан эйәрҙеләр.

                    / Ҡар  һыуына  барыу, 321,324,327-се бит /

        ***

Бала-саға, ҡыҙ-ҡырҡын, кейенеп, төҙәнеп, сәс тәңкәләрен, сулпыларын сылтыратып аллы-гөллө сәскәләр шикелле сыбар, матур булып, бер өйҙән икенсеһенә йүгерешеп йөрөй башланылар.Тора-бара урамда ҡыҙҙарҙан, йәш килендәрҙән ҙур ғына төркөм барлыҡҡа килде. Икенсе бер урында малайҙарҙан, үҫмер егеттәрҙән дә бер төркөм йыйылғайны.Ауылдан ике саҡрым самаһы алыҫлыҡтағы түбәһе яланғас тәпәш тауҙы бында «Ҡыҙҙар тауы» тип йөрөтәләр. Һәр яҙ ҡыҙ-ҡырҡын ошо тауға йыйылып, уйнап-көлөп, бейеп-йырлап, күңел асып ҡайта. Ҡайһы йылда унда бер нисә ауыл йәштәре йыйыла. Ул саҡта уйын һабан туйындағы кеүек күңелле була.

                                                        / Ҡыҙҙар  тауына  сығыу, 377-378-се бит /

«Оло  Эйек буйында»

«Таң да һыҙыла. Тағы алланың бирмеш көнө килә. Хәйере менән генә килһен, илгә-именлек, әҙәмгә еңеллек килһен ине был көндә...» тигән изге теләк менән таңдың алһыу нурҙарын ҡаршыланы.

                                                                      / Таң  теләге, 45-се бит /

***

Бына  ҡарттар йәстү намаҙынан сыҡты. Ауыҙ асыр саҡ  етте. Был көндө Таибә әбей Бибисара абыстайҙы, Бибекәй әбейҙе, Зөбәржәт еңгәйҙе, Өммөкәй киленен ауыҙ асырға саҡырғайны. Ҡунаҡ өйөнә табын әҙерләнде.Ҡаҡлаған йылҡы итенән  бешерелгән бишбармаҡ та, майлы сөсө ҡоймаҡ та, ҡаҡ, ҡорот та, хатта Емеш алып ҡайтҡан ҡарағат та табынға ҡуйылды. Ҡунаҡтар башта берәр бөртөкләп кенә ҡарағат ҡабып ауыҙ астылар, һыуһынға берәр сүгәтә айран эсеп алдылар, унан, ғәҙәттәгесә, әкрен-һалмаҡ ҡына һөйләшә-һөйләшә ашыҡмай-ҡабаланмай ғына ашҡа тотондолар.

                            / Ураҙала  ауыҙ асыу, 114-се бит /

        ***

Уландарымдың һаулығы өсөн аҡ ҡорбан салырмын тигән әйтеүем бар ине... Аҡ ҡорбан салырмын тип нәҙер әйткәйнем, - тине Таибә әбей... Бибеш менән Хисбулла, ялан кәртәлә кәзәләр араһында йөрөгән аҡ һарыҡты көскә тотоп алдылар, һөйрәкләп ишек алдына алып сыҡтылар. Аяҡтарын бәйләп, ҡиблаға ҡаратып йығып һалдылар.

Йә, балдыҙ,ҡорбанға тотон,- тип бойорҙо.- Ҡылдан нәҙек, ҡылыстан үткер сират күперенән ошо һарыҡтың елкәһенә ултырып, ожмахтың түренә бергәлеп елдереп үтербеҙ...

Тәүәккәлләнек, - тине Хисбулла, үҙенә ҡеүәт бирергә тырышып. Унан күҙҙәрен йома биреп, «бисмилла-а» тип, ниҙер уҡынып, бысаҡты ҡапыл ышҡып ебәрҙе.

                             / Ҡорбан  салыу, 157,158-се бит /

        ***

- Аллаға шөкөр, тере улдарымдың һаулығы, тере булмағандарының рухы өсөн, аҡ ҡорбан салырмын, тигән әйтеүемде үтәнем. Инде янымдағы бөтә бала-сағамды йыйып,үҙебеҙ генә байрам итеп, ҡыуанышып ултырайыҡ, балалар. Шулай һәйбәт булыр,- тип аңлатты ул. Бына ҡаҙан тултырып ит һалынды, биш-алты йәймә һалма йәйелде, тултырма, йыуаса, ләүәш, күмәс – береһе лә  ҡалмай бешерелде.

- Мин һалма ҡайнатайым, һин, һылыу, тоҙ, борос, һуған әҙерлә. Ҡорот иҙергә онотма... Оҙаҡламай аш әҙер булды. Һәр кем үҙенең йәшенә, ғаиләлә тотҡан урынына ҡарап тейешле урынға ултырҙы. Яурынына сигелгән һөлгө һалып, йышып ағартылған еҙ тас,еҙ ҡомған тотоп Байрас эҫе һыу менән ҡунаҡтарҙың ҡулдарын йыуҙырып сыҡты. Емеш шаҡмаҡлап төрлө ептән һуғылған ҙур ашъяулыҡты уртаға түшәне. Ҡалаҡ-тәрилкәләр алып килде. Таибә әбей һәр кемдең тәрилкәһенә ҙур-ҙур киҫәктәрҙән торған ит өлөштәре бүлеп һалды. Бибеш ашъяулыҡ уртаһына бик ҙур ағас табаҡ менән һалма алып килеп ҡуйҙы.                              / Ҡорбан  ашы, 173-179-сы бит /

***

Бибеш бик матур ҡурсаҡ яһап, өйсөкләп, ете юл сатлығына сығарып  ташлап та ҡараны. Был ырым буйынса, йәнәһе, ҡурсаҡты табып алған кешегә  ауырыу эйәреп китергә лә Емеш  һауығырға тейеш ине. Йәнәһе, ауырыуҙы  ҡурҡытып ҡасырыу өсөн, тапма тота башлаған саҡта аңғармаҫтан уның өҫтөнә ауҙарылған бер күнәк һыу ҙа ярҙам итмәне.Күк әремде ҡайнатып, сүмесләп эсеү ҙә файҙа бирмәне.

                          / Ауырыуҙы  дауалау, 230-сы бит /

        ***

Ямғыр теләп урамдарға сыҡтылар, аҡ ҡорбандар салдылар, Ғаббас мулланан өшкөртөп, Оло Эйеккә һуйырташтар ырғыттылар.

                          / Ямғыр  теләү, 230-сы бит /

«Емеш»

Серле итеп Емешкә төбәп ҡарай Айһылыу.- Байрас йәштәрҙе, комсомолдарҙы шулай уйнап үҙ янына йыйып ала ул, шаян!... Киске уйынға тим...Оло Эйек буйында, Ҡыҙылъярҙың иң текә  ҡабағында, бәхетле, ярһыу йәшлек урғыла. Йәштәрҙең ҡайһылары әкрен генә гармунға ҡушылып йырлаһа, ҡайһылары гармунсы янына, ергә һуҙылып төшөп ятҡан да, уйсан, тын ҡалып, йыр тыңлай, ҡайһылары тыйнаҡ ҡына шаярып  ҡыҙҙар менән һүҙ көрәштерә. Ҡыҙҙар ҙа уларҙан ҡалышмай. Егеттәрҙең бер һүҙенә биш һүҙ менән ҡарыулашырға әҙер торалар, шыңғыратып көлөшәләр, ҡайһы саҡта йыр  һуҙып та ҡуялар. Егеттәр, ҡыҙҙар, шул бойороҡто көтөп кенә торғандай, дәррәү түңәрәккә теҙелделәр. Таҡмаҡ артынан таҡмаҡ яңғырай, ярһыу дәрт менән ҡанатланған күмәк бейеү дауам итә.

                                                                      / Киске  уйын, 105,108-се бит /

***

Емештәрҙең алдынан ғына башына ҡаракүл бүрек, өҫтөнә аҡ елән кейгән кәзә һаҡаллы бер ҡарт бара. Уға оҙон суҡлы аҡ ебәк шәл ябынған, һары сатин күлдәк, йәшел камзул кейгән, ҡарттың үҙе кеүек үк арыҡ, еңел һөйәкле ҡарсыҡ эйәргән. Ҡарсыҡтың ҡыҙыл сәмсәле ситек менән резина калуш кейгән ҡамыт аяҡтары баҫҡан һайын кәлт-көлт итеп, мәҙәк йәлпелдәп ҡала. Мосолман ире, ҡатынын эйәртеп, һис шикһеҙ, ҡунаҡҡа бара. Ҡатын йәнәш барырға хаҡһыҙ. Ул кәмендә өс аҙым арттан эйәрергә тейеш.                    / Ҡунаҡҡа  йөрөү, 319-сы бит /

         ***

Яҙғы сәсеүҙе тамамлаған иң шатлыҡлы көндәрҙең береһе ине. Бөтә кешенең, бигерәктә берҙәм хужалыҡ ағзаларының, күңелдәре күтәренке, йөҙҙәре яҡты ине был көндә. Яңғыҙ- ярым ыҙаланыуға ҡарағанда, бергәләп эшләүҙең күңеллерәк тә, еңелерәк тә булыуы, бығаса бер кем ҡулы теймәгән сиҙәм күтәреп бойҙай сәсеү, бик ваҡытлы ҡойоп яуған йәшенле ямғыр ҡыуанысы – бөтәһе бергә ҡушылып, уларҙың йөҙөнә сыҡҡайны. Шул ҡыуаныстан бөгөн бөтә ауыл, сыр-сыу килеп, һабан һыуы һалыша, урамда бер туҡтауһыҙ көлөү, шаярыу тауыштары яңғырап тора ине. Ғәҙәттә, йыл һайын яҙғы һабан эше бөткәс  уйнала торған был һыу һалышыу йолаһы быйыл айырата күңелле, уйынсаҡ үтте. Иртәнән кискә тиклем ауыл өҫтөнән көлөшөү, шаулашыу туҡтаманы. Айырата ҡыҙҙар, егеттәр урамда күренгән берәүҙе  һыу менән ҡойондороп кинәнде, хатта Иштуған менән Әхәтте лә ҡоро ҡалдырманылар.

                                                                 / Һыу  һалышыу, 354, 355-се бит /

                ***

Килененең  хәлен белергә килгән Ғәйшә әбейгә:

- Мейем ҡуҙғалғандыр, кесе йәштән шунда өйәнәгем бар ине,- тип зарланды.- Мейемде ҡағыр инең. Ғәйшә әбей былай им-том менән маташҡан кеше булмаһа ла, мейе ҡағыуҙы ғына белә ине.- Ҡана һуң,- тине. Таҫма кеүек яҫы, таҙа шәлкем йүкәһе лә табылды. Ғәйшә әбей, бик белдекле төҫ алып, аһ-уһ килгән Сәрбиямалдың башын шуның менән ҡоршаулап бәйләп ҡуйҙы. Унан һис тә ашыҡмай, эшләгән эшенең көлкөлөгөн башына ла  килтермәгән етдилек менән йүкәгә күмер менән дүрт һыҙыҡ яһаны. Һыҙыҡтарҙың береһе ике ҡаш араһына, береһе елкә соҡорона, ҡалған ике ҡолаҡ осона тура килә ине. Ғәйшә әбей һыҙыҡтарҙың дөрөҫ тура килеүен ҡат-ҡат тикшергәс, йүкәне сисмәй генә баштан һурып алып, тәүҙә ике ҡолаҡ тәңгәлендәге, унан сикә менән маңлай тәңгәлендәге  һыҙыҡтарҙы тотоп тартып, тиңләштереп ҡараны. - Мейең арт яҡҡа төшкән, килен,-тип билдәләне Ғәйшә әбей.- Башыңдың арт яғы ҙур булып сыҡты.

Инде былай булғас, ҡағиҙә буйынса, башты таҫтамал менән ҡыҫып бәйләргә лә уның маңлай яғында ҡалдырылған оҙон осона йоҙроҡ менән ныҡ итеп бер нисә һуғырға кәрәк ине.

                                       / Мейе  ҡағыу, 423, 424-се бит /

Зәйнәп Биишеваның «Яҡтыға» трилогияһы

буйынса брейн-ринг һорауҙары.

«Кәмһетелгәндәр»

I.

Байгилденең балаларының тулы исеме.

Балаларының йәше.

Байгилденең һөнәрҙәре.

Сәғүрәне имләүселәр.

Ауыл йылғаһы.

Емештең тыуған ауылы.

Ауылда таралған афәт.

Хәл- ваҡиғалар башланған осор.

Сәғүрәнең йәше Байгилденең йәше.

Үгәй әсәнең исем ҡушаматы.

Бибеште яусылаусы.

Бибеш килен булып төшкән ауыл.

Ғаиләнең ауылдан күсеп китеү сәбәбе.

Байгилденең олатаһы атаһы.

Байгилденең алыҫ туғандары.

Байгилденең яҡын дуҫы.

Емештәрҙең тыуған өйөнөң юҡҡа сығыу сәбәбе.

II.

Тайба әбей улдары.

Хисбулланың тәүге кәләше.

Оло улдың ҡатыны.

«Йосоп менән Зөләйха» кеүек бәхетле кешеләр.

Хаммат балалары.

Емештең әхирәте.

Балалайкала уйнаусы.

Ауыл старшинаһы, уның улдары.

Шымбай ҡарттың улы, уның һөнәре.

Ауылға килгән ҡара ҡайғы.

Сергей Хитровтың улы.

Байгилденең эш урыны.

Ғаббас мулланың ҡустыһының фажиғәһе.

Собхан старшиналыҡ дәрәжәһенә ирешкән ваҡиға.

Ҡарасәс әбей улының нахаҡ эше, йөрөгән ере.

Баҙыяндың ҡыҙҙары.

Фронттағы Хамматҡа хат яҙыусы.

Етемлекте көсәйткән миҙгел.

Кәзә мәзин, Бибисара абыстай ҡыҙы.

Иштуған һөйгәненең яратҡан шөғөлө. Иштуғандың дуҫы.

Ҡарасәс әбейҙең Сәрбиямалға йомошо.

Ҡарасәс әбейҙең шатлығы.

Тимербайҙың яңы һөнәре.

Шымбай ҡарт шымсыһы.

Тимербай «Әкиәттәре».

Байгилденең фронтта ҡулға алыныу сәбәбе.

Сәрбиямал баҙарҙа саҡта үткәрелгән йола.

Шул йола ашы, уйындары.

Баҙарҙа сығыш яһаусылар.

Баҙарҙан Иштуған алып ҡайтҡан яңылыҡ.

Әкиәттең яңылығы.

Айһылыуҙы алып ҡасырға ярҙамлашыусылар.

Багилдене төрмәнән ҡотҡарыусы.

Сергей Хитровтың улдары.

Тимербайҙы ҡотҡарыусы.

«Батыр, ғорур әсә, бөркөт йөрәкле, ысын кеше».

III.

Тайба әбей ҡыуанысы, Сәлимәнең көйөнөсө.

Никитаның ауылы.

Дружина командиры.

Закирҙы яңылыш юлдан ҡотҡарыусы.

Сәлимә фажиғәһе.

Емештең Сәрбиямалды тәүге еңеүе.

Емештең яңы кәсебе.

Емештең бәләгә тарыуы.

Иштуғандың Айһылыуҙың яңы йәшәү урындары.

Иштуғандың яңы вазифаһы.

Емештең әхирәтенә, уның Емешкә биргән дуҫлыҡ бүләге.

Байгилденең үлеү сәбәбе.

Байгилденең йәше, үлгән йылы.

Ҡыҙҙарға аталарының үлем хәбәрен еткергән кеше.

Хаммат больнистан ҡайтып ингән йорт.

Йәнештең һәләк булыуы.

Роман тамамланған күренеш.

Роман яҙылған йылдар.

                «Оло Эйек буйында»        

I.

Роман башындағы һүрәтләнгән миҙгел.

Ҡаты һуғыштар алып барған отряд.

Закирҙың бошоноуҙарының сәбәбе.

Закирҙың яратҡан шөғөлө.

Закирҙың отрядта юғалыу сәбәбе.

Емеш йәшәгән яңы йорт.

Хамматҡа аҡтар килеүен хәбәр итеүсе.

Хамматтың Өммөгөлсөмгә сәләмен еткереүсе.

Закирҙы яратҡан ҡыҙ.

Закирға ҡотҡо һалыусы.

Сәғиттең ҡушаматы.

Бибекәй әбей фажиғәһе.

Собхан старшинаны дөмөктөрөүсе.

Ҡорос ҡойоусылар үҙәге.

Партизандар армияһы главкомы.

Блюхерҙың ординарецы.

Тимербайҙың яратҡан шөғөлө.

Партизандар отряды командиры.

Хисбулланы ҡотҡарыусы.

Тимербайҙың һәләк булыуы.

Закирҙы атып йығыусы.

Разведчик Сәғиттең фажиғәһе.

Закирҙың ҡараштары үҙгәреүе.

II.

Байрастың яҡын дуҫы.

Яҡуп күперен яндырыусылар.

Тайба әбейҙең күңел йыуатҡысы.

Емеш тормошондағы яңылыҡ.

Илсеғол мөғәллимәһе.

Хаммат яраланған ҡала.

Емештең ауырыу осоро.

Илгә килгән афәт.

Закирҙың ҡомартҡылары.

Айһылыуҙың һөнәре.

Шаһиморат аманаты.

Арыҫландың Иштуғанға яҙған хат эстәлеге.

Закирҙы бошондорған хәбәр.

Закирҙың һуңғы өмөтөнөң юҡҡа сығыуы.

Закирҙың фажиғәһе.

Роман яҙылған йылдар.

«Емеш»

I.

Роман башындағы миҙгел.

Иштуғандың яңы һөнәре.

Емештең яңы йорто.

Емешкә мөхәббәт хаты яҙыусы.

Мәктәпкә бүләк ителгән Ленин портреты эшләүсе.

Ауылдағы яңылыҡ.

Емештең мәктәпкә йөрөмәү сөбөбе.

Емештең яңы йәшәү урыны.

Балалар йортоноң өлкән тәрбиәсеһе.

10. Емештең иптәштәре.

11. Хәбир тирәгенең яңырыуы.

12. Емеште ҡотҡарыусы.

     13. Байрастың яңы һөнәре.

     14. Мөхәббәт утында яныусылар.

     15. Емештең ауылдан китеү сәбәбе.

II.

Емешкә кескәйҙән таныш һәм яҡын ҡала.

Ырымбур ҡалаһындағы Урал ҡомартҡыһы.

Емештең фамилияһы.

Байрас уҡыған ҡала.

Байрастың Өфөлә осратҡан яҡташтары.

Хамматтың яңы эш урыны.

Емештең яңы дуҫы.

Хаммат менән Өммөгөлсөмдең араһын яҡынайтыусылар.

Емештең яңы шөғөлө.

Баҙыяндың эшмәкәрлеге.

Емештең иптәштәре.

Емештең яратҡан шөғөлө.

Уның тәүге хикәйәһе

Шәүрә уҡыған ҡала.

Мәктәпте үртәүселөр

Байрас менөн Емештең осрашып та һөйләшә алмау сәбәбе.

III.

Емештең яратмаған кешеһе.

Емештең хаҡһыҙ рәнйелетеүе.

Йыйылышта Емештең беренсе сығышы.

Ғаббас мулланы үлтереүсе.

Колхозға беренсе булып яҙылыусы.

Иштуғандарға Кәзә мәзиндең килеү сәбәбе.

Емештеү ҡасыу сәбәбе.

Уның оло шатлығы.

Әхәттең һөнәре.

Иштуғанды волосҡа саҡырыу сәбәбе.

IV.

Байрас, Алешаның яңы уҡыу ҡалаһы, уҡыу йорттары.

Иштуғандың улдары.

Әхәттең кәләше.

Емештең тәүге хикәйәһе баҫылған журнал.

Мөслим ауылындағы табын сәбәбе.

Ирлән ауылының дәү кәүҙәле кешеһе.

Сәрбиямал үлеменең сәбәбе.

Активистарға ярҙамға килеүсе.

Шәмсиәнең яратҡан егете.

Емештең Байрасҡа һөйөүен белдереүсе.

Хөрмәттең пландары.

Иштуғандың яңы эш урыны.

Байрастың хатҡа яҙылған яңылығы.

Хамматтың үлеү сәбәбе.

Хамматтың ғүмерен сағыштырыу.

Әбделғасиндың эҙенә төшөүселәр.

Колхоз йөрөткән исем.

Емештең колхозда ярҙамы.

Байрасты уҡыуға китергә димләүсе.

Емештең хыялындағы уҡыу йорто.

Йәштәрҙе ҡалаға алып барыусы.

Роман тамамланған күренеш.

Роман яҙылған йылдар.

Башҡортостан Республикаһы

Мәғариф Министрлығы

Урта махсус һөнәри белем биреү дәүләт мәғариф учреждениеһы

Баймаҡ ауыл хужалығы техникумы

Һәҙиә Дәүләтшинаның «Ырғыҙ» романы

буйынса тестар.

«Көтөүселәр»

Дөйә көтөүсе.

          1. Айбулат

          2. Истебай

          3. Асатай

          4. Сәйетҡол

Ниязғолдоң йәйләүе.

Байсура тауында

Баланлы үҙәктә

Ырғыҙ буйында

Ҡырморон тауында

III. Иң уҫал байбисә

        1. Миңлекәй

        2. Ғәзимә

Рәхимә

IV. Уртансы бисә Ғәзимә балалары

Хаят

Фатиха

Имай

Балалары юҡ

V. Төп хәл – ваҡиғалар барған ауыл

Ташкүстән

Имеләй

Айҙаҡай

Самар

«Эш  эҙләгәндә»

Айбулаттың ырыуы, тыуған ауылы

Үҫәргән. Хөсәйен

Бөрйән. Айҙаҡай

Түңгәүер. Имеләй

Ҡыпсаҡ. Ташкүстән.

II. Ситкә көтөү эшенә киткәндә уға

14 йәш

16 йәш

17 йәш

18 йәш

III. Ялланып көтөү көтә

Расторгуев утарында

Кузьмин утарында

Үҙ ауылында

Ҡаҙаҡ далаларында

 IV. Тетя Даша әсәһе

Гришаның

Васяның

Марусяның

Бер кемдең дә түгел

  V. Айбулаттың тәүге уҡытыусыһы

1. Маруся

2. Даша

3. Вася

4. Истебай

 VI. Тәүге революцион аң-белем ала

Гришанан

Михаилдан

Васянан

Үҙ аллы өйрәнә.

 VII. Гриша тәүҙә эшләй

Заводта

Воскресный мәктәптә

Фабрикала

Эшләмәй

«Йән  дуҫтар»

I. Вася Сергеев Самарға китә

1. Баяр балаларын тәрбиәләү өсөн

2. Революцион эш өсөн

3. Һөргөнгә ебәрелә

4. Тыуған ере шунда

 II. Йән дуҫтар

Вася

Маруся

Айбулат

Исхаҡ

 III. Баяр балалары

Нина

Виктор

Филипп

Михаил

«Дядя  Гриша»

Гриша

Дашаның ҡустыһы

Марусяның ағаһы

Васяның туғаны

Михаилдың ҡустыһы

Гриша Айбулатҡа ярҙам итә

Уҡырға-яҙырға

Революцион эштә

Аҡсаһын алыуҙа

Көтөү көткәндә

Гриша йәшәй

Самарҙа

Кузьмин утарында

Златоуста

Петроградта

Баярҙар

Ниязғол

Расторгуев

Фролов

Кузьмин

                        «Гөлйөҙөм»        

Әхмәҙи

Тимерғәле ҡарт улы

Ситтән килгән Ниязғол ялсыһы

Үмәр ҡарт улы

Гөлйөҙөмдөң ағаһы

Гөлйөҙөмдөң ата-әсәһе

Үмәр, Муйылбикә

Тимерғәле, Сәғиҙә

Ҡотлояр, Мәғфүрә

Әхмәҙи, Хәмдиә

Гөлйөҙөмдө улына әйттерергә йыйынған бай

Йыһангир бай

Моратша старшин

Имаметдин бай

Ниязғол бай

 Шәһиҙә әбей ҡатнашҡан халыҡ йолаһы

Өй һылау өмәһе

Бәпәй туйы

Һабантуй

Ҡыҙ биреү

«Урал  әбей»

Шәһиҙә әбейҙең ырыуы

Ҡыпсаҡ

Түнгәүер

Тамьян

Бөрйән

Урал әбейҙең улы

Асҡар

Батырйән

Ғәзиз

Айбулат

Шәһиҙә әбейҙең Айҙаҡайҙағы туғандары

Ҡустыһы Үмәр

Атаһы Ғәзим

Ире Батырйән

Юҡ

Революцион хәл-ваҡиғалар бара

Самарҙа

Өфөлә

Златоуста

Ырымбурҙа

«Тыуған   ауылда»

      I. Айбулат ауылға ҡайтҡанда Ҡотлояр

Өйҙә булмай

Көтөү көтә

Кәрт уйнай

Самарҙа була

Өсәүләшеп бер ҡарарға киләләр

Гөлйөҙөмгә яусы ебәрергә

Йәһәтләп эшкә төшөргә

Баҙарға барырға

Айбулаттың өйөн рәтләргә

«Таныш  булмаған  дуҫтың  бүләктәре»

Урал инәй бүләге

Асҡарҙың китаптары

«Искра» ның тәүге номерҙары

Бороңғо  ҡомартҡылар

«Что делать?» китабы

«Яусы»

Үмәр ҡарт баҙарҙа

Бойҙай һата

Туй кәрәк-ярағы ала

Кейем-һалым, аҙыҡ-түлек ала

Бесән һата

Гөлйөҙөмгә яусы булып бара

Әпләс ҡарт

Әхмәҙи

Ҡотлояр

Тимерғәле

III. Яусылау һөҙөмтәһендә

Гөлйөҙөмдө бирергә ризалар

Йәше етмәгәнгә һылтаналар

Бөтөнләй риза булмайҙар

Туй көнө билдәләнә

«Һуғым  һуйғас»

Һуғым ашына Мәғфүрә

Ҡунаҡҡа саҡырыла

Аш-һыуҙа ярҙамлашыуға саҡырыла

Бөтөнләй бармай

Саҡырылмайынса үҙ йомошо менән бара

Мәғфүрәнең йомошо

Айбулатҡа эш белешә

Башлы-күҙле итеүгә ярҙам һорай

Хәл-әхүәл белешергә килә

Йомошһоҙ ярҙам итергә бара

«Иҫтәлектәр»

Ниязғол менән Айбулат аралары боҙола

Ер өсөн талашып

Аралары боҙолмай

Хәйер-саҙаҡа өсөн

Имаметдин ҡул күтәргәнгө

Айбулат менән Гөлйөҙөм вәғәҙә бирешәләр

Өй һылау  өмәһендә

Ҡар һыуына барғанда

Һуғым ашында

Йәйләүҙә

«Ҡайнар  сәләм»

Гөлйөҙөмдө алып ҡасырға ҡоторта

Исхаҡ

Ниязғол

Ҡотлояр

Айбулат үҙе  ниәтләй

«Сатин  күлдәк»

Гөлйөҙөмдөң яҡын әхирәте

Сафура

Яланбикә

Фатиха

Хәмдиә

Ғүмерлек вәғәҙәләр нығытыла

Гөлйөҙөмдөң         өйҙәрендә

Киске уйында

Йомран тотҡанда

Хат аша

«Баш  эйгәндә»

Имай ҡатыны Фариза

Бай старшина ҡыҙы

Ҡала ҡыҙы

Ярлы ҡыҙы

Етем ҡыҙ

Ниязғол ярҙам һорап барғанда

Айбулатҡа ярҙам итергә риза

Һөйләшеп өлгөрмәйҙәр

Ярҙам итергә риза түгел

Ниязғол өйҙә булмай

«Әхмәҙи»

Гөлйөҙөмдө кейәүгә бирергә ҡаршы

Йәше етмәй тип иҫәпләй

Буласаҡ кейәүҙе оҡшатмай

Мәһәрҙең әҙлеге оҡшамай

Айбулатҡа биргеһе килә

«Ҡайғылы  хәбәр»

Кейәүгә биреүҙәре тураһында Гөлйөҙөм

Атаһынан ишетә

Айбулат әйтә

Яланбикә һөйләй

Хәмдиә еңгәһе сер сисә

«Барыбер  яттарға  ҡалдырмам»

Айбулат менән Гөлйөҙөм ҡасырға һүҙ ҡуйышалар

Киске уйында

Хат аша

Мәке янында

Һабантуйҙа

«Ҡыҙың  сихырланған»

Гөллйөҙөмдө кейәүгә бирергә ҡаршы

Инәһе Ғәззә әбей

Муйылбикә

Барсын әбей

Хәмдиә

«Ҡанат  ҡаҡҡанда»

Ниязғол Айбулатҡа ярҙам итергә була

Туғаны булған өсөн

Ир намыҫы өсөн

Дошманынан үс алыу тойғоһо еңә

Моратша абруйын төшөрөү өсөн

Гөллйөҙөмгә ҡасырға ярҙам итә

Әхмәҙи

Хәмдиә

Исхаҡ

Ҡотлояр

Үмәр ҡартҡа ярҙамға килә

Тимерғәле ҡарт

Моратша бай

Дәүләт

Ярҙам итеүсе юҡ

«Нужа  килһә , тартып  ала»

Айбулаттар ауылға кире ҡайтып йәшәйҙәр

Ике йыл үткәс                                          1. Ниязғолда

Һуғыш башланғанда                               2. Ҡотлоярҙа

Бер йыл үткәс                                          3. Үҙ өйҙәрендә

Балалары күбәйгәс                                4. Үмәр ҡарттарҙа  

Айбулат ауыл халҡына һөйләй

Япон һуғышы тураһында

Эшселәр тормошо тураһында

Эшселәр стачкалары тураһында

Үҙ тормошо хаҡында

«Самарканы  үткәндә»

Иген ташығанда осрашалар

Зөфәр Мурзин

Айбулат

Ҡотлояр

Гриша Волгин

Дядя Гришаның приказын үтәйҙәр

Ашлыҡ ташыу

Ҡорал ташыу

Ауылда прокламация таратыу

Отрядҡа һыбайлылар йыйыу.

«Ялҡын  йәйелә»

Зөфәр менән Айбулат булалар

Бөрйәндә

Айҙаҡайҙа

Таллыла

Покровкала

Айҙаҡайҙағы сход

Бик тыныс үтә

Ниязғолдо еңәләр

Ҙур үҙгәрештәр башы була

Ауылда тыныслыҡ бөтә

Сходта сығыш яһайҙар

Айбулат

Зөфәр

Әпләс

Әхмәҙи

«Әсе   бурандар»

Айбулат һалдатҡа ебәрелә

Йәше еткән

Ниязғолдың үслеге арҡаһында

Үҙ теләге менән

Һалдатҡа бармаҫ өсөн ситкә китә

«Яңынан   байҙар  тупһаһында»

Ниязғолдоң старшиналығын һөйөнсөләй

Ҡотлояр

Имаметдин

Ҡотлобай

Байсура түрә улы

Ниязғол старшина була

Халыҡ теләге буйынса

Кәрәк кешеләрҙе алдан һыйлап

Һайланырға срогы еткән

Юғарынан һайлап ҡуялар

... атаһына ҡарағанда күпкә уҫал...

Әхмәҙи

Исхаҡ

Имай

Тимербулат

Имай йәшәй һәм эшләй

Самарҙа                                               1. Приказчик

Ырымбурҙа                                          2. Управляющий

Айҙаҡайҙа                                            3. Атаһына ярҙамлаша

Кузьмин утарында                             4. Эшләмәй, ул-хужа.

Ҡотлобай Айбулаттан еңелә.  

Бейеүҙә

Көрәштә

Ат сабышында

Йырлап ҡурай уйнауҙа

«Йөҙәк  ашы»

Йөҙәк ашы ул

Хәйер ашы

Йола ашы

Аслыҡ йылдарында таратылған йәмғиәт ашы

«Ҡыҙыл крест»ашханаһы ашы

Юлия

Һөргөндәге революционер

«Ҡыҙыл крест» медсестраһы

Гришаның һеңлеһе

Кузьмин баярҙың ҡыҙы

«Япон», «Самсыпал»

Ҡотлояр

Сәғди

Янғол

Йәнйегет

Юлия кире Самарға ҡайта

Үҙ теләге буйынса

Революцион комитет ҡушыуы буйынса

Ауылда ҡала

Мөгәзәй ваҡиғаларынан һуң

«Ураҡ  өҫтө»

I.Айбулаттар үҙаллы донъя көтә башлайҙар

1. Имай менән бәрелешеүҙән һуң

2. Ниязғол ризалығынан һуң

3. Ниязғолдоң ризалығынан тыш

4. Ғаиләһе ҙурайғас

«Ут  арбаһы»

I. Зәйнәп

Хаяттың уҡытыусыһы

Ауыл уҡытыусыһы

Имаметдиндың ҡатыны

Ялсы ҡыҙ

«Һуғыш»

Һуғыш сығыуы тураһында ишетәләр

Ауылда саҡта

Ураҡ өҫтөндә

Айбулат көтөүе көткәндә

Ауыл йыйылышы

«Баструк»

Ниязғол төрмәлә ултыра

Үҙе теләп

Банкрот булғаны өсөн

Банкка бурыс түләмәҫ өсөн

Ярлыларҙың ерен тартып алған өсөн

«Ерән  ҡашҡа»

Сафураның ата-әсәһе

Үмәр, Муйылбикә

 Тимерғәле, Сәғиҙә

Әхмәҙи, Хәмдиә

Ҡотлояр, Мәғәфүрә

Сафураның туғандары

Яланбикә

Исхаҡ

Исмәғил

Заһит

Сафураны ҡасырып алып киткәндә ярҙамлаша

Хәмдиә

Гөлйөҙөм

Сәғиҙә

Мәғәфүрә

«Һыу  башлағанда»

Сафураға һыу башлай

Сафыя

Зәлифә

Хәҙисә

Тутыя

«Көҙгө  кис»

Тимерғәле, Сәғиҙә ҡыҙҙарына ҡунаҡҡа баралар

Заһитты һалдатҡа оҙатҡанда

Ҡыраулы, һалҡын көҙҙә

Бер йыл үткәс

Үпкәләп, саҡырыуҙы кире ҡағалар

«Һалдаткалар»

Сәғиҙә әбейҙең ҡара ҡайғыһы

Сафураның ҡасып ҡайны йортона китеүе

Яланбикәнең фажиғәһе

Улы Исмәғилдең һаман юнәлмәүе

Исхаҡтың ут эсендә йөрөүе

«Ҙур  шатлыҡ»

Гөлйөҙөмдөң һөйөнсөһө

Айбулат ҡайта

Һуғыш бөткән

Батшаны төшөргәндәр

Айбулаттан хат-хәбәр ала

«Алыҫтан  хат»

Алыҫтан хат

Әхмәҙиҙән

Айбулаттан

Ленин хаты

Григорий Волгиндан

«Октябрь  таңы»

Смольныйҙа Ленинды тыңлаған делегат

Исхаҡ

Айбулат

Ҡотлояр

Әхмәҙи

                «Совет  өйөндә»        

Айҙаҡайҙың тәүге председателе

Ҡотлояр

Әхмәҙи

Сәйетҡол

Сәғди

«Шанлы  ҡыҙыл   ғәскәрҙәр»

Юлия менән ауылдыҡылар осраша

Доброволецтар составында булғанда

Медкомиссия үткәндә

Дөйөм мобилизация осоронда

Осрашыуҙар булмай

«Алыш  кәрәкме, атыш  кәрәкме?»

Ниязғолдың быуаһы йырылыуы ишара

Яңы тормоштоң ташҡыны етеүенә

Ниязғолдың тормошо емерелеүенә

Ырғыҙҙың ҡотороп ташыуына

Ниязғолдың яҡшы өмөттәренең юҡҡа сығыуына

Ниязғол граждандар һуғышы башланғас

Бер нәмәгә ҡыҫылмай өйҙә ята

Аҡтарға ярҙамлаша

Аҡтар отрядында йөрөй

Аҡтар менән сит илгә китә

Ниязғол «Атыш кәрәкме, алыш кәрәкме?» тип әйтеүсе

Әхмәҙи

Асатай

Айбулат

Ҡотлояр

Ниязғол ҡаушап ҡала, тыны быуыла

Айбулаттың ҡайтыуы хәбәренән һуң

Айбулаттың комиссар булыуын ишеткәс

Ауылға ҡыҙылдар килгәс

Асатай менән бәрелешкәндә

«Өйҙә»

Айбулаттың балалары

Тимер

Әлфиә

Ғәйшә

Зәлифә

Ауылда таралған

Тиф

Аслыҡ

Һуғыш

Ер өсөн талаш

Волком секретаре

Зөфәр Мурзин

Айбулат

Григорий Волгин

Уҡытыусы Баҡый

Айбулат ғаиләһенә әйләнеп ҡайта

1 йылдан һуң

4 йыл үткәс

Бер нисә айҙан

5-6 йылдан һуң

Айбулат хәҙер

Комиссар

Ревком председателе

Волком секретаре

Ҡыҙыл командир

Волоста башҡорт ҡыҙҙарынан беренсе уҡытыусы

Зәйнәп

Диләфрүз

Хаят

Йәмилә

Исхаҡ кәләше

Сафура

Зәлифә

Диләфрүз

Хәҙисә

«Буранлы  көндәрҙә»

Айбулат волостән үҙҙәренә ҡайта

Ҡәйнәһенең үлемен ишеткәс

Ниязғол менән Имайҙы ҡулға алыр өсөн

Йыйылыш үткәреүе өсөн

Хәл белешергә тип

«Партизандар»

Айбулатты аҡ бандиттарға тоттора

Миңлекәй

Хаят

Ҡаҙанҡап Абдулла

Ниязғол

Ете көн үткәс

Айбулатты ҡотҡаралар

Үҙе ҡасып ҡотола

Язалап үлтерәләр

Эҙләп тә тапмайҙар

III. Айбулатты ҡулға алалар

Гөлйөҙөмдө эҙләп ҡайтҡанда

Ниязғолдарҙы ҡулға алғанда

Аҡтар менән алыш ваҡытында

Ҡыҙылдар отрядын ҡыйратҡанда

IV. Тимербулат ҡыҙыл партизан булғанда

15 йәше тула

18 йәшлек егет

14 йәше тулған

17 йәштә була

«Алға,  иптәштәр!»

Гөлйөҙөм аҡ бандиттар ҡулында

Самарҙа

Кузьмин утарында

Баяр ауылында

Айҙаҡайҙа

Гөлйөҙөмдө үҙенә йәш кәләшлеккә димләй
1. Филипп Степанович

2. Ҡотлобай

3. Әмиров

4. Ғилман

Айҙаҡайға разведкаға бара

Ҡотлояр

Диләкәй

Тимербулат

Асатай

Гөлйөҙөмдөң артабанғы яҙмышы

Бандиттар язалап үлтерәләр

Үлгән, тип ташлап китәләр

Бандиттар үҙҙәре менән алып китәләр

Тетя Даша ярҙам итә

Ҡыҙылдарға ҙур ярҙам күрһәтә

Истебай

Миңлекәй

Макаров

Хаят

«Еңеү»

Ҡыҙыл партизандар төйәге

Алмағаслы утары

Тряпин утары

Кузьмин утары

Ырғыҙ буйы

Партизандар отряды командиры

Айбулат

Зөфәр Мурзин

Ҡотлояр

Тимербулат

Уҡыу тураһында хыяллана

Тимербулат

Диләфрүз

Мурзин

Хөсәйен

IV. Роман тамамлана

Партизандарҙың еңеүе  менән

Һуғыш картинаһы менән

Партизандарҙың һөжүме менән

Ил тыныс тормошҡа аяҡ баҫты.

«Башҡорт совет әҙәбиәтенең формалашыуы»

темаһы буйынса викторина һорауҙары.

Башҡорт  совет  әҙәбиәтенең  формалашыуы

( 1917-1932)