Внеклассное мероприятие "Марий Талешке кече"
план-конспект занятия по теме

Литературно-музыкальный композиций

«Марий Талешке кече»

Эртарыме радам:

Сцене покшелне кÿслезе ансамбль шинча

Почеламутым лудшо лектеш. М.Казаковын «Кÿслем колыштын» почеламутшо йонга. Экраныште возымо: «26 апрель – Марий Талешке кече. День национального героя».

Ик тунемше

Ош лÿма пондашым шаралтен,

Кугыза кÿслежым шокталта.

Шонго, парнялажым модыктен,

Кÿсле кылым эркын пералта.

Пелешта, кÿслежым онарен:

- Эй, йонгалт-ян утыр сылнырак,

Рвезе-влакын чоным кандарен,

Эрык муро шергылтше адак!

Кÿслезе ансамбльын шоктымышт

1-ше вÿдышö:

Эртале шÿдö ий.

Эрталже кеч-кунар,

Алмаштыже ик курым весым, кумшым,

Кугезе патыр ончыко ÿжеш.

Ок мондо калык тудын лÿмжым.

2-шо вÿдышÿ:   Поро кече, пагалыме тунемше, туныктышо, уна-влак!  Апрельын 26-шо числаштыже шочмо калыкна Марий Талешке кечым пайремла. Талешке… Кö тиде тыгай? Тиде патыр, чолга, шке калыкше нерген шонен илыше, шочмо кундемжым аралаш эре ямде улшо айдеме.

1-ше вÿдышö: Талешке кече таче шочын огыл. Эше 1917 ийыштак тиде пайремым эртарыме нерген ойым пидыныт. Ий гыч ийыш тудым 26 апрельыште пайремленыт. Но тиде кужу жап шуйнен огыл.  Талешке кече пайремым эртарымым чареныт.

А 1990 ий гыч талешке-влакым шарныме  кече адакат шке вийжым налын. Тудым кажне ийын 26 апрельыште эртарат. Молан лач тиде кечын?

                 2-шо вÿдышö:   16-шо курымышто Малмыж кундемыште марий патыр, Болтуш, илен. Тудо шке мландыже, калыкше верч пенгыдын шоген. 1556 ийыште Иван Грозныйын виян войскаж дене вашпижмаште  Болтуш кугу кредалмашеш колен. Лийын тиде апрельын 26 числаштыже. Тудым курык вуеш тоеныт. Кызыт тудым Болтуш курык маныт.

Лач Болтуш оным шарныме лÿмеш 26 апрельыште Талешке кече эртаралтеш.

1-ше вÿдышö: Кызыт пайрем дене саламлыме мутым школын директоржылан - Вадим Александрович Хайбуллинлан - пуэна. (Вÿдышö-влак сцене гыч каят).

Школ директорын шомакше

1-ше вÿдышö: Кажне калыкын шкенжын талешкыже, геройжо. Рушын Илья Муромец, Дмитрий Донской, Александр Невский… Венгр-влак

Иштваным жаплат, Эстон-влак Лембит князьым, татар – Алыпым…

        Нуно тÿрлö курымышто, тÿрлö мландыште иленыт гынат, шонымашышт икгай лийын: шочмо мландым тушман деч аралаш, калыкын эрыкше верч тыршымаш.

        2-шо вÿдышö:   Марий калыкын ÿшаным пуэн шогышо патыр енже-влак ятыр лийын. Тиде Онар, Чоткар, Чумбылат, Болтуш, Акпатыр да шуко молат. Нунын нерген таче ме шарналтена…

Тошто марий куштымаш

Экраныште возымо: «Марий кундем – Онарын мландыже…», «Марийский край – земля Онара». Тыштак Онарын суретше.

Кокымшо тунемше

Эл мучко шолын, мÿгыралт,

Эртеныт курым-влак мыняре!

Но кызытат эре шарнат

Марий кундемыште Онарым.

Ик тукым дечын весе гоч

Шомак-влак толыт сугынь семын.

Онар улмаш виян моткоч,

Незер енлан – ÿшан айдеме.

Кумшо тунемше

Нам повествуют старые былины,

Что в каждом уголке родной земли

Отважные Онары-исполины

Повыше вековых дубов росли.

А ведь тогда, густой листвой играя,

Деревья подпирали небосвод.

Теперь таких в марийском нашем крае

Никто и при желаний не найдёт.

С годами люди ниже ростом стали,

Да и леса постиг судьбы удар…

Лишь не познал тогда беды-печали,

Не изменился лишь один Онар.

1-шо вÿдышö: Марийын ойжо почеш, шукерте ожно мландÿмбалне  онар-влак иленыт. Нуно кугу капан, виян, патыр лийыныт. Капышт дене кава марте шуыныт, ержат нунылан пулвуй марте гына лийын. Ошкыл колтеныт гын, уло мланде чытырен. Малаш возыныт гын, вич кече поче маленыт, а кийыме верыштышт кугу келге корем лийын шинчын. Теве тыгай патыр-влак иленыт Марий мландыште.

2-шо вÿдышö: Чумбылат – тыгак марий-влакын кугу онышт, патырышт. Илен тудо 13-14 курымлаште. Пытыр шонен моштышо, но шыде лийын. Тудын войскаже-влак тушманлан нигунам сеналтын огытыл.

Чумбылатын ÿмыржö кужу лийын, но колаш жап шуын. Тудым Немда энер серысе курык вуеш тоеныт. Кажне гана, тушман лишемме годым, патыр шÿгарже гыч кынелын да тушманым кырен шалатен. Но икана йоча-влак сарла модыныт да тудым ондален кынелтеныт, кокымшо гана, кумшо гана тыгак ыштеныт. Тетла Чумбылат нигунам лектын огыл.

Но марий-влак тудын вийжылан ÿшанат. Тудым пагален шарнат. Кызытат пытырын курыкышкыжо миен, осал деч аралаш, илыш вийым пуаш йодын мият.

 1-ше вÿдышö:         Акрет годсек марий калык пÿртÿс лонгаште илен да Ош Кугу Юмым саклен, кугуракым пагален, йочам ончен-куштен. Тунам мемнан кундемыште пытыдымын сар каен шоген. Юл Энер дене то ханын войскаже Москошко каен, то руш кугыжан – Озан олашке. Сандене марий-влаклан илаш неле лийын.

        2-шо вÿдышö:   Моско ден Озан кокласе кредалме жапыште  Акпарс луман князь илен.  Тудо Иван Грозный кугыжалан Озан олам сенен налаш полшен.

Кÿсле сем почеш Акпарс нерген рвезе каласкала

Акпарс кÿслем пеш сайын шоктен мошта улмаш. Икана тудо кÿслем налешат, шÿешыже сакалта да шокталтен колта.

Игече сай, тымык лийын… Кÿсле йÿкым колын, татар-влак пикш дене лÿйкалымыштым чарненыт, пырдыж ÿмбаке кÿзен шинчын колыштыныт. Акпарс кÿслежым шокта да шокта. Руш ден марий-влакат кÿсле шоктымым колыштыт.

Кÿнчаш тÿналме верышке Акпарс толын шогалешат, кÿслем шоктен-шоктен, крепость деке эркын гына тарвана… Чыланат шулен каен колыштыт. Озан кугыжа шкежат кÿслем колышташ крепость ÿмбаке кÿзен. Акпарс шокта да шокта, крепость пырдыж марте мыняр ошкыл лиймым шке семынже шотла… Озан пырдыж деке миен шумеке, Акпарс мöнгö велыш савырна, кÿслежым эше шокташ тÿналеш.

 Кÿнчаш тÿналме вер гыч пырдыж марте мыняр ошкыл улмым Акпарс тыге пален налеш.

1-ше вÿдышö:       Марий талешкына-влак тÿрлö пагытыште да тÿрлö саманыште иленыт. Нунын коклаште ме марий просветитель-влакым, кугыжаныш, сылнымут да искусство пашаен-влакым каласен кертына.

          2-шо вÿдышö:       Тидын дене ме шкенан йылмынам – тÿн аралтышнам – саклен коденна. Ты радамыш Марий сылнымутын классикше С.Г.Чавайным, Я.П.Майоров-Шкетаным, И.С. Ключников-Палантайым, Йыван Кырлам да ятыр молымат ушена да мланде марте вуйнам савена.

Марий муро йонга

Почеламут йонга. Семён Вишневский «Мондаш ок лий»

Нылымше тунемше

Лÿнген мландем. Пушенге-влак тайненыт

Да мландыш йöрлыныт айдемылак тунам…

Чылт факелла волгалт ял-влак йÿленыт,

Илаш-колаш кредалын калыкна…

Тревого кызыт кеч огеш кынелте,

Пич йÿдым мый окопышто ом кий…

Но садыгак шÿм корштымо ок эрте,      

Торасе жапым ялт мондаш ок лий.

Лÿнген мландем. Пушенге-влак тайненыт

Да мландыш йöрлыныт айдемылак тунам…

Садлан каргем мый уло шыдем дене,

Кö тÿналаш шона уэш войнам.

1-ше вÿдышö:          Чынак, мондаш огеш лий тудо жапым, кö Кугу Отечественный сар жапыште  шочмо эллан шке илышыжым чаманыде пуэн. Марий кундемынат эрге-ÿдырышт моло калык ден пырля талын кредалыныт. Тиде З.Ф.Прохоров, Василий Архипов, Михаил Васильевич Лебедев да шуко-шуко молат.

2-шо вÿдышö: Ме кугешнена Совет Ушем Герой-влак дене. Нунын коклаште  Сергей Суворовын лÿмжö курымешлан калык шÿмыштö кодеш.

Фашист-влак ваштареш кредалмаште тудо шкетын кодын,  22 тушманым пытарен, шукым сусыртен, но шкежат нелын сусырген да ÿмыржо лугыч лийын. Чолга боецын подвигшым кÿкшын аклен, тудлан Совет Ушем Герой лÿмым пуэныт.

Визымше тунемше (рвезе) «Чолга шÿдыр» повесть гыч ужашым каласкала

        «Мом ышташ? Чакнаш? Уке! Мый тидым нигунамат ыштен ом керт! Тидлан приказ уке! Мине дене кидем кÿрылтеш гын, пелкида лÿйылташ тÿналам. Йолем кÿрлын возеш гын, мÿшкырем дене нушкам. Шинчам луктын налыт гын, шÿмем дене ужын луйылташ, гранатым кышкаш тÿналам. Патронем пыта гын, гранатем пыта гын, мыйын уло кидем. Мушкындым чумыртен, иктаж фашистын вуйжым шалатем. Пÿем пытымешке, пÿем дене пураш тÿналам.

Кеч-мо лиеш гынат, шочмо элемым, шочмо мландем тушманлан ик шечымат ом пу….»

Вÿдышö-влак сценыш лектыт

1-ше вÿдышö: Марий кундем…Тиде мутым колатат, ушышто, шинча ончылно гÿжлен шогышо кугу чодыра, пелед шогышо олык, теныз гай шурно пасу, ший ока гай энер, воктенысе ужар садер лонгаште шинчыше Марий ял сÿретлалтеш.

2-шо вÿдышö: Лач тыгай сöрал кундемыште кугезе калыкна илен да тукымвожым колтен, шке патыр да лÿмлö енже-влакым куштен.

1-ше вÿдышö: Эх, Марий калыкем, чон кумылем, тый илышыште ятыр нелылыкым ужынат, йушто-шокшым чытенат, но волгыдо ончыкылыклан ушаным йомдарен отыл.

2-шо вудышо: Тек тиде койыш-шоктышет умбакыжат ужар озым гай илана, илыш вийым пуа!

Иктешлымаш. Туныктышо-влакын мутышт. Пайрем дене саламлымаш.

Морко вел куштымаш