Унчо талешке-влак
методическая разработка

Унчо талешке-влак

1 вӱдышӧ:  Сай илет-кутырет,  марий калык,
                 Да перкан мо киндет,  кочкышет?
                 Улат патыр,0нар гае тале?
                 Шоҥыеҥым жапла мо шочшет?..
                 Ожсо семын шуктет мо йӱлатым

                       Да поян вургемет ош тӱсан?

                       Тудо тӱр дене мучко тӱрлалтын?

                       Кумалат мо тыгак пӱртӱслан?

2 вӱдышӧ:  Аралет мо шочмо йылметым?
                 Тукымет марий мутым акла?
                 Пайремлет веселан пайреметым?
                 Акылет кочо вӱд деч сакла?

                       Сай илет-кутырет, марий калык?

                       Мыняр йодыш, ужат, погынен?

                       Чыла тидым айста ваш ушналын

                       Колтена паша ден волгалтен!

1 вӱдышӧ:  XI   курымышто марий калык  шке   кугыжаныш   нерген азапланен. Тудо умылен: ик еш семын илыман да пеҥыде, тале оза воктен чумыргыман.

2 вӱдышӧ: XII курымышто тыгай ушем Виче эҥер воктене, кызытсе Киров ола деч тораште огыл, шочын. Рӱдерлан Кокшар илем шотлалтын. Вес марий ушем Уржум ола велне чумырген.

1 вӱдышӧ: Тыгерак шочмо калыкна оргажан пӱрымашыжым тӱҥалын, Юмын темлыме пашам ыштен, икте-весе дене келшен, шочмо мландым моктен илаш шонымыже шукталтын огыл.

2 вӱдышӧ:  1181  ийыште йот мланде гыч толшо осал салтак-влак, Вичын  ӱлыл йогынжо деке толын, пошкудо одо-влакын илемыштым йӱлалтеныт. Тиде тӱшка калык эҥер йогын дене кӱшкыла   кӱзен  да   марий   илемыш толын лектын.

1 вӱдышӧ: Нунын ваштареш Чумбылат он шогалын. Шке сар вийже дене тушман ваштареш лектын. Сӧй пасуэш  талешке колен.

С.Чавайнын «Чоткар патыр» легендыже. Николаева Диана.

1 вӱдышӧ: Кажне калыкын уло шке талешкыже. Руш калык шарна Минин ден Пожарскийым, Александр Невский ден Дмитрий Донскойым.

2 вӱдышӧ: Башкир калык - Салават Юлаевым!

1 вӱдышӧ: Татар калык - Муса Джалильым.

2 вӱдышӧ: Венгр калык - Иштван кугыжам.

1 вӱдышӧ: Нуно чолга лийыныт!

2 вӱдышӧ: Нуно лӱддымӧ  койыш дене чапланеныт!

1 вӱдышӧ: Нуно шочмо мландым йӧратеныт!

2 вӱдышӧ: Нуно шочмо калыкын эрыкше верч коленыт!

1 вӱдышӧ: Курым-влак эртеныт, ой, мыняр!

                  Йогын семын эркын-эркын ийын.

                  Курымла вошт ошкылын Онар,

                  Эн кугезе патырже марийын!

2 вӱдышӧ: Сугыньленыт мыланна илаш арун,

                  Поро ден илаш ты тӱнямбалне.

                  Тушманлан пуаш виян карум,

                  Родылан почаш шӱм-чоным, алым!

С.Чавайнын «Онар» почеламутшо. Николаева Марина лудеш.

1 вӱдышӧ: А кӧ тугай Талешке?

2 вӱдышӧ: Талешке - тиде поро чонан, куатле кӧргӧ виян, чын ден шоям ойыркален моштышо, шочмо калыкын пиалже верч тыршыше айдеме.

1 вӱдышӧ: Талешкым вес семынже чулым,кожмак,чолга,полмезе манына. Талешке лÿмым поро паша дене веле сулаш лиеш. Эше пеш ожнак кугезына-влак мыланна тыгай ойым ойлен коденыт: «Поро паша туртшо чоным куандара. Шкан мо порым шонет, весыланат тугак. Еҥ кÿм кудалта гын, тый поро мутым кудалте. Поро ой поро дене пöртылеш…»

2 вӱдышӧ: Садлан поро пашатым аклен, марий калыкна талешке радамыш элым, шочмо калыкым аралыше, шке суапле пашашт дене тÿвырам, туныктымо пашам, мер да кугыжаныш илышым ворандараш тыршыше чыла тале еҥ-влакым пурта.

1 вӱдышӧ: А таче Талешке-влак улыт мо?

2 вӱдышӧ: Улыт!

1 вӱдышӧ: Улыт мутмастар Талешке!

2 вӱдышӧ: Сем Талешке!

1 вӱдышӧ: Радына Талешке!

2 вӱдышӧ: Кидмастар Талешке!

1 вӱдышӧ: Нуным таче мер Талешкылан шотлена. Шке кӧргӧ чонышт дене шочмо калыкнан тӱвыра да сымыктыш аланжым сылнештарат.

2 вӱдышӧ: Марий сылнымутын талешкыже-влак: Сергей Чавайн, Майоров-Шкетан, Олык Ипай, Йыван Кырла...

1 вӱдышӧ: А Йыван Кырла тыгак - тӱнямбалне чапланыше икымше марий артист. Тудо 1931 ийыште «Путёвка в жизнь» киношто модын.

2 вӱдышӧ: Сем тӱням Яков Эшпай, Иван Палантай, Эрик Сапаев волгалтареныт.

1 вӱдышӧ: Шочмо йылмын куатшым Валериан Васильев, Гурий Кармазин гай йылмызе-влак шымленыт.

2 вӱдышӧ: А таче нунын радамыштак Марий Элын калык писательже-влак Семён Николаев, Иван Горный, Василий Регеж-Горохов да молат улыт.

1 вӱдышӧ:Сем тӱнянам композмтор-влак Вениамин Захаров, Сергей Маков,      Виталий Алексеев, Иван Егоров тӱзландарат.

2 вӱдышӧ: Калыкна уста сӱретче Зосим Лаврентьевым, Георгий Тайгильдиным, Ямберде Йываным, Юрий ден Сергей Таныгинмытым йӧратен мокта.

1 вӱдышӧ: Ме,Унчо кундемысе марий-шамыч, шкенан кугезына-влакым шÿмыштына ашнена, нунын дене кугешнена, кумылнам нöлтена. Акрет

    годсо пагалыме кочана-влак кызытат мыланна куатым пуэн шогат. Кеч  ожнысо тале марий – влак легендеш кодыныт, садак нуным шкенан коклаште шижына.

2 вӱдышӧ: Таче ме, шочмо калыкнан ончыл шонымашан эргыж ден ÿдыржö - влак, шке Унчо кундемысе талешкына-влакым порын шарналтена. 

1 вӱдышӧ:  Унчо кундемын шочшыжо, Тимофей Ефремович Ефремов 1868 ий 12 майыште шочын. Пÿсö ушан лийын, вич ияшак школыш кошташ тÿҥалын. Ялысе школ деч вара Озаҥ оласе семинарийыште тунемын. Туныктышо лÿмым налмек,  Морко кундемысе да вара Озаҥысе школлаште пашам ыштен, а 1890 ийыште Унчо рÿдö школым вуйлаташ тÿҥалын. Марий калыкым туныктышаш верч уло вийын тыршен.  

2 вӱдышӧ: «Озаҥыштат, Унчыштат тудо марий калыклан шуко пайдам кондыш: тудын полшымыж дене шуко марий рвезе айдемышке лекте», - возен Ефремов нерген «Йошкар кече» газет. Марий калыкым нимо деч коч ок йöрате да ок чамане гын, кугезе йÿлам,тошто еҥ ойым шымлен-тунемын ок шого гын, Тихон Ефремович Ефремов тÿҥалтыш марий серызе-влак коклаште тынар ойыртемалтше верым налын ок керт ыле, векат. «Ой, марийжат, шÿмбелжат, полшаш тыланет чон шона»,- возен тудо. Возен гына огыл, марий верч тыршыме суапле пашалан уло илышыжым, шÿм вийжым пуэн.

Тихон Ефремов. «Кынелза,шогалза» муро.

(Пеледышым пыштымаш.)

1 вӱдышӧ: Таче ме Кугу сарыште колышо-влакым шарныктыше чапкӱ воктене улына.

2  вӱдышӧ: Шучко сар 1418 кече шуйнен. Марий мланде 130 тӱжем ӱдыр ден  эргыжым фронтыш ужатен. Мӧҥгеш пелыжат пӧртылын огыл.

1 вӱдышӧ: 11 тӱжем салтак Совет Ушемын   Геройжо   лӱмым   сулен, нунын кокла гыч 45 еҥже - Марий мланде гыч.

2 вӱдышӧ: Эн ончыч, 1942 ийыште, пулемётчик Василий Архиповын подвигшым аклыме. Рÿдö ола воктенысе Княжня ялеш шочын. Марий кокла гыч эн ондак, 1943 ий 31 мартыште, Марий-Турек район гыч Сергей Суворов Герой лийын.

1 вӱдышӧ: Морко кундем гыч Совет Ушем Герой лÿмым налыныт: Краснов Зосим Алексеевич, Павлов Николай Павлович, Соловьев Василий Иванович, Хасанов Хаким Хусаинович.

2 вӱдышӧ: Кугу сар годым Марий Эл гыч 131 тÿжем  340 еҥ тале улмыштым ончыктен, тышеч Морко район гыч 13 тÿжем еҥ.

1 вӱдышӧ: Унчо кундем гыч 564 еҥ сарыште лийын: Унчо ял - 163 еҥ, Шлань ял – 127 еҥ, Шурга – 32еҥ, Муканай – 35еҥ, Ямбатор – 44 еҥ, Паймыр – 44 еҥ, Сапуньжа – 48 еҥ, Руш Гарь ял – 52 еҥ.

2 вӱдышӧ: Таче, очыни, мемнан коклаште уке тыгай еҥ, кудыжын ешыжым, родо-тукымжым шучко сар тÿкен огыл. Коча-кованан, ача-аванан  суапле пашашт курымашлык!

Сем йоҥга, сарыште лийше-влаклан памятник ончыко пеледышым пыштымаш.

1 вӱдышӧ: 30 ий ончыч, 1986 ий 26 апрель йӱдым тунамсе Украин мландыште Киев областьыш пурышо Чернобыль ола деч 12 километр тораште Припять эҥерын пурла серыштыже пеш кугу аварий лийын – атомный электростанций пудештын. Тиде историйышке ик эн кугу атомный аварий  семын кодеш.  

2 вӱдышӧ: Туткар лийме верышке икымше шагатыштак пожарный-влакым ӱжыктымӧ. Еҥ-влак, нимом ончыде, тушко вашкеныт. Йӱдвошт пожар дене кучедалмек, тулым йӧртен кертыныт.

1 вӱдышӧ: Но икымше мийыше-влак кокла гыч икмынярже ик жап гыч туштак ÿмыр дене чеверласеныт, молыштынат ÿмырышт пеш вашке кӱрылтын. Молан манаш гын,электростанций пудештмылан кӧра пеш кугу радиоактивный вещества кышкалалт лектын. Варажат, кӧ тушто тыршен, пеш нелын черланеныт да шучко чер дене черланен коленыт.

2 вӱдышӧ: Таче, 30 ий эртымекат, тушто тыршыше-влакым поро мут дене шарнена да нунымат Талешке радамыш пуртена.

1 вӱдышӧ: Уста, поро да тале айдеме колымекшат кодшыжлан илаш полша. Тачат, 26 апрельыште, Ботуш он колымо кечын, чыла талешкым шарналтен, минутлан шып шогаш йодам.

2 вӱдышӧ: Айста, ик минутлан шӱлышым   налын,  тӱшкан   шарналтена марий Талешкына-влакым!

                               Ик минут чыланат шып шогат.

1 вӱдышӧ: А таче ме шочмо калыкна верч тыршыше Талешке лийын кертына мо?

2 вӱдышӧ: Кеч-могай пашаште кече гай лийман, калыкнан пиалже верч он гай шогыман! Тыныс жапыштат шочмо элна эше ятыр жап шке сусыржым эмлен. 1946 ийыште  шокшо  кече  йымалне  шурно йÿлен. Тунам шурнын, вольыкын лектышышт сар ийла годсо дечат шагал лийын. Лач 1947 ийыште кинде умен шочын.

1 вÿдышö: Ял озанлык паша пÿтынек кид вий дене шукталтын. Сар деч вара имне, трактор йöршеш гаяк лийын огытыл. Ончен-куштымо шурным      мланде пашаеҥ-влак эллан колтеныт. Пашадар шотеш паша кече шот дене шурным налыныт.

2 вÿдышö: Лачак 60-70 ийлаште гына ял озанлык нöлталт кая. Марий республика мучко ферма ден комплекс-влак чоҥалтыт. Унчо кундемыште «Передовик»  колхозат   вий-куатым налеш.

1 вÿдышö: Иосиф Оразаевич Оразаевын лÿмжö дене шочмо кундемнан тÿзланыме пагытше кылдалтын. Тудо «Передовик» колхозышто 1961 ий гыч 1972 ий марте тыршен. Вуйлатымыж жапыште ушкал, сöсна да моло вольык ешаралт шогеныт. Фермылам чоҥымо, уэмдыме. Шап Унчышто сöснам ятыр ашныме да кугу лектышыш шумо. Ферме вуйлатыше Алексей Иванович Иванов деч ушан-шотан ойым кеч-кунамат налаш лийын. Зоотехниклан Любовь Алексеевна Демьянова ятыр ий тыршен, агроном пашам Петр Егорович Егоров ятыр ий шуктен шоген. Нуно шуко гана Чап награде дене палемдалтыныт.

2 вÿдышö: 1972 ий гыч «Передовик» колхозым вуйлаташ Александр Давыдович Сергеевлан ÿшаненыт. Тудын вуйлатымыж почеш ял озанлыкыш у шÿлыш пураш тÿҥалеш. Унчышто ушкал комплекслан негызым пыштат. Чоҥашыже кум ий утла кÿлын. Но тыгыде яллаште фермылам арален коденыт. Унчо кундем ондакысе гаяк кугыжанышлан шуко пырчым, пареҥгым, шылым, шöрым ужален.  

1 вÿдышö: 1981 ий гыч колхозым Николай Дмитриевич Петров вуйлаташ тÿҥалын. Ий еда яллаште оралтым нöлтымö. Эн ондак вÿталам, идымым, складым чоҥымо. Унчышто гаражым, мастерскойым пашаш колтымо. Шурга ялеш вургем ургымо мастерскойым почын. Тунам йочасад, кочмывер, у урем-влак чоҥалтыныт.

2 вÿдышö: Николай Дмитриевичын сулен налме канышыш лекмеке, «Передовик» колхозым 1990 ий гыч Геннадий Савельевич Григорьев вуйлаташ тÿҥалын. Тудын вуйлатыме жапыште подсобный озанлык вияҥын: тÿрлö мебельым ыштен ужалаш тÿҥалыныт, имньым кычкаш Унчыштак терым, оравам ыштеныт. Вакшыште пырчым йоҥыштеныт, коженыт, киндым пыштен, ял калыклан ужаленыт. Мÿкшым онченыт,ургымо цехыште марий вургемым ургеныт, тÿрленыт.

1. вÿдышö: Шочмо кундемыштына тыгак ятыр уста доярка, механизатор орден да медаль дене палемдалтыныт.
2. вÿдышö: Ленин орден  Шап Унчо ялыште сöсна ончышо Макарова Анисия; Владимир Ильич Ленинын шочмыжлан 100 ий темме медаль дене Хмелёва Ольга Александровна палемдалтыныт.

1 вÿдышö: Йошкар Знамя паша Чап (Трудового Красного знамени) орден дене Евсеев Иландай Евсеевич – механизатор; Слесарева Ольга Яковлевна – Унчо ферме пашаеҥ; Кузьмина Салика Герасимовна – Шап Унчо ялын фермыштыже сöсна ончышо; Осипов Николай Осипович – механизатор; Михайлов Василий Дмитриевич – механизатор.

2 вÿдышö: «Знак Почета» орден дене: Сергеев Александр Давыдович – колхоз вуйлатыше; Петров Николай Дмитриевич – колхоз вуйлатыше; Оразаев Иосиф Оразаевич – колхоз вуйлатыше; Васильева Екатерина Алексеевна – Унчо ферме доярке; Иванов Алексей Иванович – Шап Унчо ферме вуйлатыше; Лукьянов Лукьян Лукьянович – комбайнер; Осипова Акулина Даниловна – механизатор; Лукьянов Арсентий Ефимович – Ямбатор ферме вуйлатыше; Федоров Фома Гордеевич – мÿкш ончышо, механизатор; Ефремов Геннадий Алексеевич - бригадир.

1 вÿдышö : III степенян Паша Чап орден дене: Прокофьева Лидия Петровна – Ямбатор ялын фермыштыже сöсна ончышо; Бобров Аркадий Климентьевич – механизатор; Владимиров Сергей Владимирович – комбайнер; Степанова Зоя Вениаминовна – Шап Унчо ялын фермыштыже сöсна ончышо; Семенов Анисим Евсеевич - механизатор.

2 вÿдышö: «За преобразование Нечерноземья» медаль дене: Петров Николай Дмитриевич – колхоз вуйлатыше; Несмелова Яштвий

Архимоновна – Шлань ферме пашаеҥ; Ефремов Владимир Ефремович – Унчо ялсовет вуйлатыше; Михайлов Василий Дмитриевич – механизатор; Романов Владимир Петрович – механизатор; Апакаева Любовь Никоноровна – колхоз пашаеҥ.

1 вÿдышö:  «3а трудовую доблесть» медаль дене: Демьянова Любовь Алексеевна – зоотехник; Ефимов Юрий Иванович – механизатор; Гарифов Рауль Гарифович – механизатор; Оразаев Иосиф Оразаевич – колхоз вуйлатыше; Орсаев Осип Оразаевич – механизатор.

2 вÿдышö: Таче ме тыге чапланыше пошкудына-влакымат Талешке радамышке пуртена. Нуно уло чон куатыштым йöратыме пашаштлан пуэныт. Пайрем дене, поро пошкудына-влак!

1 вÿдышö: Талешке кече - волгыдо пайрем йÿла. Тудо, кугезына-влакым шарнен,   ончык  пиалан   илышым  чоҥаш йöным ышта.

2 вÿдышö: Шочмо-кушмо Марий Элна - Юмын илем, Ош тÿняшке лекме капкажат - Юмын капка.

1 вÿдышö: Тугеже айста, Тиде Юмын капка гочын лектын, эртыше пагыт гыч вий-куатым налын, шке пÿрымашнам шкеак   порылык   дене   чоҥена   да шочмо калыкнан Талешке шочшыжо лийына.