Марий талешке кече (Урок-викторин)
план-конспект урока (7 класс)

Урок-викторин «Марий Талешке-влак»

Урокын девизше: Талешке лийын куш, самырык тукым.

Доскаште возаш: Блажен, кто память предков чтит(Гёте)

Поро кече, пагалыме тунемше, туныктышо ден уна-влак. Уроклан ямде улыда? Тугеже тÿналына веле. Чылан ме марий улына. Ме палена, мемнан марий калыкна поро кумылан, моткоч тыршыше, пашам йöратыше, но тидын годымак пайрем годым веселан канен, пырля жапым эртарен моштышо. Те марий калыкын могай пайремжым паледа? (Шорыкйол, Уярня, Кугече, Агавайрем, Семык да т.м.). Чыла нине пайрем-влак калыкын илышыже, йÿлаже дене кылдалт шогат. А калыкнан Государственный статусым налше пайремже уло? Да. Тиде Марий тиште кече да Марий талешке кече.

Апрель тылзыште могай пайремым пайремлат? (Талешке кече). Кунам тудым пайремлат? (26 апрель). Тугеже, ме таче урокнам лач тиде пайремлан пöлеклена. Талешке… Кö тиде тыгай? Тиде герой, патыр, чолга ен, эреак ончылно шогышо, шке калыкше нерген шонен илыше, шочмо кундемжым аралаш эре ямде улшо айдеме.

Урокнам викторин семын эртарена. Тендан дене модыш йöным кучылтын, тиде пайрем нерген да тыгак кундемнан Талешкыже-влак нерген шинчымашнам тергена, марий йылме, литератур, историй да йÿла дене шке палымынам ончыктена. Пашажым командыште ышташ логалеш, сандене задачым могайым шындена? Икте-весым колыштын, икте-весылан полшен, пырля пашам ышташ, чын вашмутым пуаш тыршаш.

3. Мероприятийнам мый «Мунло» манын лÿмденам. Кö пала, мом ончыкта тиде мут?

Мунло – тиде мудрый манмым ончыкта. Таче ончалына, кудо командыже мемнан мунлырак? Йодыш-влаклан шукырак чын вашмутым пуа.

Урок-викторинына икмыняр тур гыч шога. Марий йылме, литератур, историй, калык йÿлам палымыдам терга, шинчымашдам келгемда. Экраныште йодыш лиеш, тыланда вашмутым муаш да кагазыш возаш кÿлеш. Уна-влак жюри лийыт. Кок тÿшкаште шинчеда, тыланда командыдам лÿмдаш да капитаным ойыраш кÿлеш.

1 команде - ………….., 2 команде -……………….

Кажне калыкын шкенжын талешкыже, геройжо. Рушын Илья Муромец, Дмитрий Донской, Александр Невский… Венгр-влак Иштваным жаплат, Эстон-влак Лембит князьым, татар – Алыпым…

Нуно тÿрлö курымышто, тÿрлö мландыште иленыт гынат, шонымашышт икгай лийын: шочмо мландым тушман деч аралаш, калыкын эрыкше верч тыршымаш.

Марий калык кужу жап шке чын историйжым пален кертын огыл, шке патырже-влак нергенат тичмаш шинчымашыже лийын огыл, лач легенде, преданийла гоч гына тогдаяш тыршен. А марий калыкнан историйже моло калык семынак поян, келге; кунамже калыкна посна кугыжанышыш ушнен, кунамже вес калык кид йымалне мерчен илен. Кажне пагытын шке патырже лийын: Кронуш, Чоткар, Болтуш, Мамич Бердей, Чумбылат, Акпатыр, Акпарс да тулеч молат

Урокнан девизше: Талешке лийын куш, самырык тукым

1. Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде

Акпатыр, я Онар, я Чумбылат.

Чылан ушат Талешке кечым таче,

Вожанше тукымнажым чумырат.

2. Саманын шере, кочо тамже шуко,

А кÿкшытыш чолга ен вел шуэш.

Сонар кочайын пикш гай пÿсö мутшо,

Волгенчыла тачат йонга уэш.

3. Чылалан ок пу кажне лудшо акым,

Чавайнын сылнымутшо кеч-кöлан

Кодеш ушеш, пала Колумбым калык,

Пычкемыш пöрдеман тудо от ман.

4. Садлан йорлешт кодам ман öрын огыл,

А чулымын илыман, кугешныман.

Уке, пырчат нужна чонан мый омыл,

Онарын уныкаже мый кушкам.

1 тур «Марий литератур да культур»

Марий талешкына-влак тÿрлö пагытыште да тÿрлö саманыште иленыт. Нунын коклаште ме марий просветитель-влакым, кугыжаныш, сылнымут да искусство пашаен-влакым каласен кертына. Тидын дене ме шкенан йылмынам – тÿн аралтышнам – саклен коденна. Ты радамыш Марий сылнымутын классикше С.Г.Чавайным, Я.П.Майоров-Шкетаным, И.С. Ключников-Палантайым, Йыван Кырлам да ятыр молымат ушена да мланде марте вуйнам савена.

1. Марий литературын пионерже, «Ото» почеламутым, тыгак марий калыкын Е.Пугачевын вуйлатыме Кресаньык сарыште кучедалмыж нерген «Акпатыр» драмым возен. (Чавайн)

2. Тиде марий поэтын ÿмыржö кÿчык лийын. Улыжат 25 ий веле. Но талантан поэт 9 сборникым савыктен шуктен. Тудын лÿмжым республикысе молодежный премий нумалеш (Олык Ипай)

3. Марий поэт, фамилийже кумдан палыме путешественникын гаяк, тудын лÿмжым республикысе самырык-влакын библиотекышт нумалеш. (Колумб)

4. Кумдан палыме писатель, ученый, критик, литературовед, ятыр легенде да преданийым поген, «Чумбылат могучий», «Юкей Егоров» книган авторжо. (Ким Васин)

5. Поэт, киноактер, «Путёвка в жизнь» икымше йÿкан кинофильмыште Мустафан рольжым моткоч устан модын. (Йыван Кырля)

6. Курыкмарий йылме дене сылнымутлан виянаш корным такыртен, 1930 ийыште икымше марий романым возен, тыгак 1933 ийыште икымше марий мыскара романым савыктен. (Игнатьев Никон)

#1052;арий талешке, тале фольклорист, наука пашаен, икымше марий «Марла календарь» лÿман альманахын тÿн редакторжо, марий йылме наукын ачаже. (В.Васильев)

8. Марий этнограф-финоугровед, фольклорист, республикысе Национальный краеведческий музейлан негызым пыштен, кызыт лÿмжым нумалеш. (Тимофей Евсееев)

9. Марий талешке-влак нерген возымо «Öртöмö он», «Болтуш» книга-влакын авторышт (Г.Гордеев).

10. Марий композитор, С.Чавайнын «Акпатыр» драмыже негызеш икымше марий оперым возен, сценыште тудо 5 апрель 1963 ийыште шындалтын. (Эрик Сапаев)

1 тур мучашке шуо. Жюри пашам ышта. А те каналтыза. Изиш аптыранымыда пытыже, ушда изиш тарванылже манын, мый тыланда ик мурым колышташ темлем. Мура тудым Вячеслав Созонов, марий опер да балет театрын мурызыжо. Семжым эргыже композитор Григорий Архипов келыштарен. Маналтеш муро «Черемис». А кö тыгай черемис? (марийым тыге ойленыт.) Черемис – сарзе ен, чодырасе ен. ( версий шуко)

Вячеслав Созонов «Черемис» муро

2 тур «Калык йÿла»(йодыш-влак марий калыкын илышыже, йулаже, обычайже дене кылдалтыныт)

#1052;арий тÿрыштö эн кумдан кучылталтше тÿс. Тулын, кечын символжо. Тудын тÿн сомылжо - аралтыш(оберег) (Йошкарге)

#1052;арий калыкын мифше почеш, тиде кайыкын муныж гыч уло Мланде шочын. Тиде да моло вÿдыштö илыше кайыкым калык эре пагален. Чапаже тошто сöрастарыме ÿзгарлаште аралалт кодын. (лудо)

3. Оръен, у суртышто икымше гана памашыш вÿдлан мийымек, мом Вÿд Авалан кудалтен? Тÿлен…(ший окса).

#1048;зи аза шочмек, пöртыш пуртымо годым тидым мардеж почеш колтеныт, илышыже куштылго лийже манын йодыныт. Мом? (пыстыл).

5. Ожно, кужу корныш тарваныше енлан «Кушеч кает – тушкак пöртылат» манын, тидым пуэныт. Мом? (кинде шултыш).

#1058;ÿрлö калык, йочалан шинча ынже воч манын, аралтышым ыштен: шÿч дене сангаш возен, тÿрлö кÿм пижыктен. Марий калык, йочалан шинча ынже воч манын, палыдыме енлан ончыктымо деч ончыч вуйышкыжо тидым шавалтен. Мом? (шинчал).

#1040;гавайремыште оръен, тидым кидышкыже налын, карт кугыза деч сугыньым йодын. Мом? (муно).

8. Марий калыкын ик эн йöратыме кочышыжо. Тудым кÿэшташ кум тÿрлö руашым ямдылат. 20 октябрь 2017 ийыште тиде кочыш Рекорд книгаш пурен. Кÿкшытшö 2,5 метран лийын. (команмелна)

9.Тиде вольыкым марий-влак поснак жапленыт. Туддене кресаньыкын илышыже кылдалтын: упшым, пижергым, носким, пошкемым, ужгам ыштеныт, шылжым кочкыныт. Ик пайрем лÿмымат пöлеклен.(шорык)

#1052;арий калык Европышто шкет калык, кудо шке верыжым арален коден кертын тачысе кече мартеат. Кумалмашым пÿртÿс лонгаште эртара. Кузе маналтеш тиде вер. (кÿсото)

Молодцы! Изиш нелырак тиде турын йодышлан вашмутым муаш, вет кызытсе илышыште йÿла мондалт толеш. Ынде палаш тÿналына. А ожнысо традицийым палышаш улына.

Жюри пашам ышта, а ме каналтена. Нойышда? Физкультминутка. Ожно пашалан изи годсек туныктеныт. А рвезе-влакым пикш гыч лÿйылташ. Вет лÿен моштен огыл гын, чодыраште янлыкым кучен кертын огыл, тугеже ешлан шужен шинчаш логалын. 12-14 ияш рвезе пикш дене моткоч устан лÿйылт кертын. Сандене марий-влак эн сай сонарзылан шотлалтыныт, меран ден урлан нуно шинчаш лÿеныт.

Мемнан пикш уке, ме кагаз мечым тиде ведраш логалташ тыршена. Ончалына, ко эн писе. А ÿдыр-влак тыланда совым перат.

3 тур. Маналтеш «Кö тиде, кöн тиде»

#1050;ÿсле (Могай патыр кучылтеш?) Акпарс

2. Пикш(?) Ирга

3. Тиде патырым Нурмучаш ден Усола ял кокласе чонгаташ тоеныт. «2018 ийыште пу гыч ыштыме кугу статуйым шогалтеныт. Кÿкшытшö 3,5 метр. (Чоткар)

4. Могай патырлан Киров обастьыште 1998 ийыште тиде кÿм шогалтыме? (Акпатыр)

5. Художник Иван Михайлин 1964 ийыште тиде радынам возен, ик кугу патырлан пöлеклен. (Онар)

6. Кöн тиде мутшо: «Ида лÿд! Мый, колымекемат, тендам ом мондо. Кунам тыланда йöсö лиеш, кунам те тушманым шке вийда дене сенен огыда керт, тунам те мыйын шÿгарем дек мийыза да каласыза…(Чумбылат)

7. Тайгильдин шке сÿретшым марий князь, Икымше Черемис сарын геройжылан пöлеклен. Оршанке район Марий Ернур ял воктен тудлан чапкÿм шогалтыме. («Мамич- Бердей»)

#1058;иде памятникым 1995 ийыште Сенымашын 50-ше идалыкшылан шогалтыме. Кöлан тудо пöлеклалтын? (Упшер гыч Кугу сарыш кайыше да илышыжым пыштыше лÿмеш. Чылаже 354 ен фронтыш каен, тушеч 190 ен вуйжым пыштен)

«Шем яшлык»

Капитан-влакым тышке ÿжам. Тыланда палаш, мо тыште кия. Йодыш-влакым черет дене пуэм.

- тидын дене таче кече мартаеат Курыкмарий кундем чаплана

- лиеш тÿрлö тÿсан, меж гыч ыштыме, шелковый

- тиде предметым лудын, пален налаш лиеш марий ÿдырамашын илыш пÿрымашыжым

- пайремысым окса, чинче, кишкывуй да полдыш дене сöрастареныт

- тушкак окса калтам, кÿзым, тулгÿ мешакым сакалтеныт

- ужар мыжер ÿмбалне чевер, кумда лийын. Тудым кылтам кылдыме семынак кылденыт, пурла да шола велне колтеныт

4 тур «Талешке-влак»

Талешке кече таче шочын огыл. Эше 1917 ийыштак тиде пайремым эртарыме нерген ойым пидыныт. Ий гыч ийыш тудым 26 апрельыште пайремленыт. Но тиде кужу жап шуйнен огыл. Талешке кече пайремым эртарымым чареныт. А 1990 ий гыч талешке-влакым шарныме кече адакат шке вийжым налын. Тудым кажне ийын 26 апрельыште эртарат. Молан лач тиде кечын? 16-шо курымышто Малмыж кундемыште марий патыр, Болтуш, илен. Тудо шке мландыже, калыкше верч пенгыдын шоген. 1556 ийыште Иван Грозныйын виян войскаж дене вашпижмаште Болтуш кугу кредалмашеш колен. Лийын тиде апрельын 26 числаштыже. Тудым курык вуеш тоеныт. Кызыт тудым Болтуш курык маныт.

Лач Болтуш оным шарныме лÿмеш 26 апрельыште Талешке кече эртаралтеш.

1. Моткоч кугу капан патыр, кидышкыже имне ден куралше ен пурен, Юл энер тудлан пулвуй марте веле лийын. Йыдалжым почкалтымеке, курык лийын шинчын. (Онар).

#1050;урыкмарий кундемыште илен, шке салтакше-влак дене 1552 ий октябрь тылзыште руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам налмаште полшен. Руш кугыжа имньым, оксам, шöртньö коркам да мландым кучыктен. (Акпарс)

3. Тиде талешке ен Черемис сарыште 1556-шо ий 26 апрельыште шке калыкшын эрыкше верч вуйжым пыштен, лач тудын колымо кечын, 26 апрельыште, Талешке кече палемдалтеш (Болтуш).

4. Марий кокла гыч икымше Совет Ушем Герой. Шкетын кÿкшакам арален, тудо шÿдö утла фашист ваштареш, тÿжемле пуля ваштареш моштен кредалын. Шым гана сусырген гынат, шочмо мландыжым ик шечланат коден каен огыл. (Сергей Суворов).

5. Тиде героинялан Макс Майн шкенжын почеламутшым пöлеклен. Кугу Отечественный сар жапыште партизанка лийын, командир колымеке, командованийым шке вакше налын, но нелын сусырген, бойышто колен. (Ольга Тихомирова)

6. Кугу сар жапыште Марий кундемна 53 тале воин Совет Ушемын Геройжо лÿмым налын. Нунын коклаште Волжский район Олыкъялын шочшыжо. Шке капше дене амбразурым петырен. (Зинон Прохоров)

7. 1990 ийлаште шучко Чечен сар талышнен. Тиде Олыкъялыштак кушкын тиде герой. Тудат кугу званий Российын Геройжо лÿм дене палемдалтын. (посмертно) (Валерий Иванов)

8. Мемнан Упшер кундемыштынат шке талешкына улыт. Кумдан палыме марий ученый, краевед, историк М.Т.Сергеев «Салтак корно» книгаштыже тиде воинын подвигше нерген возен. Ик бойышто ятыр немычым да 5 танкым пытарен. (И.А.Семенов)

Тидын дене мемнан «Мунло» урок-викторинына мучашке лишеме. Жюри шотла, а ме шоналтена…Кузе шонеда, кызытсе жапыште талешке-влак улыт? А кöм талешкылан шотлаш лиеш? Ме палена, кызыт Украин мландыште СВО кая. Мемнан чолга самырык воин-влак тиде сарыште улыт, Упшер кундемна гычат. Ме нунын дене кугешнена, вашкерак тыныс лийже манын юмо деч йодына.

Чынже денак, герой-влак лийыныт, улыт да умбакыжат лийыт. Шочмо мландына нунын дене кучалтеш.

Эртале шÿдö ий.

Эрталже кеч-кунар,

Алмаштыже ик курым весым, кумшым,

Кугезе патыр ончыко ÿжеш.

Ок мондо калык тудын лÿмжым.

Ме Акпарсын уныкаже улына,

Да Онар – мемнан кугезе кочана.

Нунын лÿмым шÿм воктене кучена,

Нунын чапым паша дене нöлтена.

Сылне муро мланде мучко йонгалтеш,

Калык-влакым эре ончыко ÿжеш.

Кумыланын, патыр семын каена,

Таклан огыл уныкашт ме улына.

Марий кундем…Тиде мутым колатат, ушышто, шинча ончылно гÿжлен шогышо кугу чодыра, пелед шогышо олык, теныз гай шурно пасу, ший ока гай энер, воктенысе ужар садер лонгаште шинчыше Марий ял сÿретлалтеш. Лач тыгай сöрал кундемыште кугезе калыкна илен да тукымвожым колтен, шке патыр да лÿмлö енже-влакым куштен. Эх, Марий калыкем, чон кумылем, тый илышыште ятыр нелылыкым ужынат, йушто-шокшым чытенат, но волгыдо ончыкылыклан ушаным йомдарен отыл. Тек тиде койыш-шоктышет умбакыжат ужар озым гай илана, илыш вийым пуа!

Мероприятийна келшен гын, шуко уым пален налында гын, ….

А келшен огыл гын ….

• Таче мый пален нальым…
• Мылам урокышто келшыш…
• Неле ыле…
• Вес гана мый палаш тÿналам…

Мут жюрилан пуалтеш.