Талешке кече( День национального героя) Урок-модыш
методическая разработка по краеведению (5 класс) по теме

Л.Ш.Санникова,

ИКН вÿдышö

кÿшыл  категориян туныктышо.

Талешке лийын куш,самырык тукым

(Талешке кечылан  ямдылыме  сценарий)

Классым але актовый залым пайремлан келыштарыме. Магнитофонышто И.Молотовын «Чоткар-Патыр» симфонический поэмыж гыч сем йонга. Сем йогынышто марий вургеман  тунемше-влак Зоя Висвисын «Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде» почеламутшым лудыт.

1. Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде

Акпатыр, я Онар, я Чумбылат.

Чылан ушат Талешке кечым таче,

Вожанше тукымнажым чумырат.

2. Саманын шере, кочо тамже шуко,

А кÿкшытыш чолга ен вел шуэш.

Сонар кочайын пикш гай пÿсö мутшо,

Волгенчыла тачат йонга уэш.

3. Чылалан ок пу кажне лудшо акым,

Чавайнын сылнымутшо кеч-кöлан

Кодеш ушеш, пала Колумбым калык,

Пычкемыш пöрдеман тудо от ман.

4. Садлан йорлешт кодам ман öрын огыл,

А чулымын илыман, кугешныман.

Уке, пырчат нужна чонан мый омыл,

Онарын уныкаже мый кушкам.

Туныктышо.Поро кече, пагалыме  тунемше, туныктышо, уна-влак. Ме таче тендан дене марий калыкын илышышкыже  шукерте огыл веле пурышо «Талешке кече» пайремым эртарен колташ погыненна. (Слайд 1)

 Ончалза окнаш, кечыжат таче утларак ырыкта, пÿртÿсыжат ужар сывынжым чиен, пуйто тудат волгыдо пайремлан куанен.

«Талешке кече» манына, а мом ме тудын нерген палена?

1-ше тунемше: Марий калык кужу жап шке чын историйжым пален кертын огыл, шке патырже-влак нергенат тичмаш шинчымашыже лийын огыл, лач легенде, преданийла гоч гына тогдаяш тыршен. А марий калыкнан историйже моло калык семынак поян, келге; кунамже калыкна посна кугыжанышыш ушнен, кунамже вес калык кид йымалне мерчен илен. Кажне пагытын шке патырже лийын: Кронуш, Чоткар, Болтуш, Мамич Бердей, Чумбылат, Акпатыр ,Акпарс да тулеч молат. (Слайд 2)

2-шо тунемше. 26-шо апрельыште, Марий Талешке кечын, марий калыкна шке кугезе тукымжым, марий калыкын эн чолга, лÿддымö патыр, эрык верч шогышо , тыныс илышыштат тудын ончыклыкшо верч тыршыше ÿдыр-эргыже-влакым порын шарналта.

3-шо тунемше.Эрталже шÿдö ий.

                        Эрталже кеч-кунар.

                        Алмаштыже ик курым весым, кумшым,

                        Кугезе патыр ончыко ÿжеш.

                       Ок мондо калык тудын лÿмжым.

(Слайд3)

4-ше тунемше. Чумбылат 14-ше курымышто илен. Кугыжанышыже Угарман гыч тÿналын Вÿрзым марте шуйнен. Чумбылат оным калык моткоч пагален. Садлан тудын колымекыже, кугу курык вуеш тоеныт. Тулеч вара тудым шнуйлан(святойлан) шотлаш тÿналыныт. Кызытат тиде курыкым Чумбылат курык але Кугу Курык Кугызан кийыме верже маныт. Тÿжем ий наре марий-влак тушко ий еда кумалаш коштыт 

5-ше тунемше. Кö калыклан ÿшаным пöлеклен?

                     Кö калыклан у вийым ешарен?

                     Илыш да эрык верч кредалын,

                     Шке шочмо элжым йöратен да талын

     Шке  шонымашыжым шуктен,

      Но вуйжым сарыште пыштен.

      Кö тиде виян патыр?

      Тиде герой – Акпатыр!(слайд 4)

6-шо тунемше.  Курык марий мландеш талешке шочын,

      Шке калыкшым тушман деч арален.

      Тачат Акпарсын кÿсле семжым колын,

      Шарналта марий геройжым кугешнен.(слайд 5)

                 (Кÿсле сем йонга)

7-ше тунемше. Акпарс шке салтакше-влак дене 1552 ий октябрь тылзыште руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам налмаште полшен. Тидын нерген «Акпарс нерген легендыште» возымо. Тиде событий нерген возен «Акпарс» радынажым сÿретче Г.М.Осокин.

(Слайд 6)

1-ше тунемше. Озан сеналтмеке, вес ийынже руш сарзе тÿшка Малмыж лÿман марий ола кундемыш тарванен. Тунам марий-влакын онышт Болтуш улмаш. Болтуш моткоч пагалыме, лÿддымö лужавуй лийын. 1556 ийыште кугу сöй тарванен. Апрель тылзыште Болтуш Виче марий-влакым кумалтышышке поген. Кумалме кечын пöръен-влак Сар ÿзгарым кидышкышт налын огытыл. Йот дружинник-влак, кÿсотым авырен, марий сарзе-влакым кученыт. Болтушым пидыныт, орландареныт, сарым чараш кÿштеныт. Князь, илыше кодаш манын, öкымеш сöрен.

2-шо тунемше. Мучыштымек, кодшо енжым чумырен, пытартыш сöйлан ямдылалташ ÿжын. Шучко кече лишемын. Болтуш сарзыже-влакым лÿддымын вуйлатен.  Но вий иктöр огыл улмаш. 26-шо апрельыште пушкын топшо(ядрожо) Болтушым нелын сусыртен да тудо ты кечынак колен.

3-шо тунемше. «О, вуйвустык чолга мардеж, чонеште кече пелтыме верыш, кече малыме велышке мие, увертаре чылалан патыр Болтушын шочмо мландыже верч колмыж нерген, тудым шарныме лÿмеш марий калыкым иквереш чумыро. Чолга кÿслезе-влак,чÿчештарыза кÿследам»

( Кÿсле сем почеш ÿдыр-влак шыман куштат)

(Слайд 7)

Туныктышо. Жап эртен. Марий калык эше шуко гана шке эрыкше верч кучедалын.  Но шке тале эргыже-влакым эреак шарнен.

 Тале, виян, лÿддымö ен-влаклан шочмо кундемна поян. Ме чылан палена С.Г.Чавайным – икымше марий поэтым, писательым. Тудын «Ото» почеламутшым кажне марий ен пала.

(Тунемше «Ото» почеламутым лудеш.)

(Слайд 8)

4-ше тунемше.  Огына мондо ме икымше марий шымлызе да мер пашаен В.М.Васильевым, икымше композитор И.С.Ключников-Палантайым. Икымше художник А.Г.Григорьевым, мер пашаен-влак В.А.Мухиным, Н.А.Алесеевым, И.П.Петровым.

(Слайд 9)

5-ше тунемше.  1931 ийыште «Путевка в жизнь» икымше йÿкан кинофильм дене пырля Мустафан рольжым модшо Йыван Кырла тÿнямбал кÿкшытан чапым налын да тудын лÿмжö совет кинематографий историеш шöртньö буква дене курымешлан возалтын. Тидыже марий рвезын кÿчык ÿмырыштыжö эн кугу кÿкшыт лийын. Тидын дене пырляк шке марий калыкшым уло тÿнялан палдарен да чапландарен.  А Кузе мотрын йонгалтын тудын марла йонгалтарыме «Ой.луй модеш» мурыжо.

(«Ой.луй модеш» мурым ÿдыр-влак мурат)

Туныктышо. 22 ияш Йыван Кырла лÿмжым курымешлан шарнаш коден. 28 ияш самырык ен шучко репрессийын вакшкÿ коклашкыже логалын, а куд ий гыч марий волгенчын ÿмыржö кÿрылтын. Но лÿмжö марий айдемын шÿмыштыжö ила, калык тудым порын шарна да кугешна.

(«Путевка в жизнь» кинофильм  гыч ужашым ончымаш)

Туныктышо. Уста, поро да тале айдеме колымекшат кодшыжлан илаш полша, маныт. Чынак, тоштыен-влакым ушештарыме годым кеч-могай сомылат ворана, вий ешаралтмыла чучеш. Садланак кугезына-влак курымла мучко лишыл родо-шамычым веле огыл, талешке енна-влакынат лÿмыштым  тукым гыч тукымыш пагален шарненыт. Тачат,26 апрельыште, Болтуш он колымо кечын, чыла марий талешкым, сортам чÿктен уштена, нунын деч тазалыкым, уш пенгыдылыкым, чон яндарлыкым йодына да ик минутлан шогалын, шарналтена.

(Сортам чÿктен, ик минут шып шоген, талешке-влакым шарналтымаш)

(Слайд 10)

6-шо тунемше. Кызытсе саманыштат марий калыкнан кумдан палыме,  самырык лÿмлö  енышт ятырак уло. Нуно шке вийыштым, моштымашыштым  марий калыкнан ончыклыкшылан пуат. Тиде : Российысе Кугыжаныш Думын депутатше, Мер Канашын вуйлатышыже Л.Н.Яковлева, «Марий национальный конгресс» мер толкыным вуйлатыше Ю.П.Русанов, марий шанчыен Г.Н.Шкалина, драматург Геннадий Гордеев да шуко-шуко молат.

(Слайд 11)

7-ше тунемше.   Кукмарий кундемыштынат талешке енна-влак  улыт.Тиде- медицина наука доктор, профессор В.Т.Куклин, Совет Ушем Герой А.Н.Громов, РМЭ-н сулло артистше, Э.Сапаев лÿмеш опера да балет театрын солистше  В.Т.Созонов, поэт Г.А.Чемеков да шуко молат.

(Слайд 12)

Туныктышо. Илыш ончыко кая. Но ме кугезынам, талешке енна-влакым мондышаш огынал, нунын лÿмыштым тукым гыч тукымыш пагален шарнышаш улына.

Тунемше:

 Шнуйоза, серлаге кертме семын,

Сакле калыкем, Марий Элнам.

Тукымвожын шуко кочо темын,

Кажне вучалеш яндар эрлам.

Волгыдетым ужышт, палышт кечын,

 Шижын кумылет, ушнат ала?

Пагалаш тунемын икте-весым,

Лийышт пеленет эре пырля.

(Шочмо Эл нерген мотор марий муро дене 1-ше ужаш мучашлалтеш)

 Туныктышо.  А ынде кöн кумылжо уло, «Талешке кечылан» пöлеклалтше  модышыш ушнаш ÿжам. Эн ондак мый тыланда модышнан условийжым каласынем. Ўшанем, те чыланат канде экраныште эртыше «Шÿдыр шагат»(Звездный час) передачым кунам гынат онченда. Лач тиде передаче негызеш чоналтын мемнан модышнат..

Модышышто 6 участник да 6 полышкалыше лиеш, а молышт йолташдам ончаш да аклаш тÿналыда. Модшо ен кажне чын вашмутлан ик ошкыллан ончык кая. Модыш 5 тур дене эрташ тÿналеш. Эн шагал очком погышо участник вес турыш огеш вончо. Чын але чын огыл вашмутдам унала толшо туныктышо-влак аклаш тÿналыт.

Икымше тур.

Экраныште возымо:

Йодыш-влак:

1.Тиде талешке ен 1556-шо ий 26 апрельыште шке калыкшын эрыкше верч вуйжым пыштен, лач тудын колымо кечын, 26 апрельыште, Талешке  кече палемдалтеш (Болтуш).

2. Тиде талешке руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам сенен налаш полшен (Акпарс).

3. Икымше марий профессиональный композитор (И.С.Ключников-Палантай).

4. Е.Пугачевын вуйлатыме кресаньык сарыште тиде талешке марий отрядым вуйлатен (Акпатыр).

5. Тиде талешке «Наместник Будды», «Путевка в жизнь» кинолаште модын, мыланна поэт семынат палыме (Йыван Кырля).

6. Марий кокла гыч икымше Совет Ушем Герой (Сергей Суворов).

7. Кажне ийын тиде талешкым шарналташ тудын кийыме мландышкыже шуко Марий калык чумырга (Чумбылат).

8. Марий патыр, легендысе герой (Онар).

Кокымшо тур (5 участник модеш)

Йодыш-влак:

1. «Акпатыр» драмын авторжо (С.Чавайн).
2. Марий талешке-влак нерген возымо «Öртöмö он», «Болтуш» книга-влакын авторышт (Г.Гордеев).
3. Тиде талешке марий-влак коклаште тале краевед семын палыме (К.Васин).
4. Марий талешке Сергей Суворов нерген «Чолга шÿдыр» повестьын авторжо (Дим.Орай).
5. Тиде марий писательын лÿмжым Советский поселкысо библиотека нумалеш (А.Крупняков).
6. Марий талешке, тале фольклорист, наука пашаен, икымше марий «Марла календарь» лÿман альманахын тÿн редакторжо (В.Васильев)/
7. Тудын лÿмжым ик театрна нумалеш (М.Шкетан)
8. Марий поэзийыште кугу кÿкшытыш шушо поэт-влак тудын лÿмжö дене кылдалтше премий дене палемдалтыт (В.Колумб).

Кумшо тур(4 участник модеш) марий йÿла дене кылдалтын.

Йодыш-влак:

1. Оръен, у суртышто икымше гана памашыш вÿдлан мийымек,мом Вÿд Авалан кудалтен? (ший окса).
2. Изи аза шочмек, пöртыш пуртымо годым тидым мардеж почеш колтеныт. Мом? (пыстыл).
3. Тидым марий калык шинча вочмо деч кучылтеш.  Мом? (булавке).
4. Ожно, кужу корныш тарваныше енлан «Кушеч кает – тушкак пöртылат» манын, тидым пуэныт. Мом? (кинде курика).
5. Марий калык, йочалан шинча ынже воч манын, палыдыме енлан ончыктымо деч ончыч вуйышкыжо тидым шавалтеныт. Мом? (шинчал).
6. Агавайремыште оръен, тидым  кидышкыже налын, карт кугыза деч сугыньым йодын. Мом? (муно).

Нылымше тур (3 участник модеш).

Марий калык ожнысек тале сонарзе семын палыме. Пÿртÿс лонгаште илымыж дене янлык, кушкыл тÿням сайын пален да умылен. Ожно ачаже пöръен икшывым изинекак сонар илыш дене палымым ыштен, пеленже чодырашке коштыктен, пÿртÿс деке чакемден. Ойлат, пуйто ача эргыжым кажне гана, кочкаш шичме деч ончыч, пикш ден умдым пуэн, палемдыме верыш лÿяш кÿштен. От логал, кочкыш деч посна кодат. Садлан марий рвезе-влак тура пикшызе лийыныт.

        Таче меат тендан тура киддам , пÿсö шинчадам тергена. (пикш дене палемдыме верыш лÿйымаш).

Визымше тур (2 участник модеш).

Ик минут жапыште Марий талешке-влакын лÿмыштым возаш. Кö шукырак воза, тудо сеныше лиеш.

(Кÿсле дене шоктымо тошто марий сем йонга)

Тунемше:  Ме Акпарсын уныкаже улына

                Да Онар – мемнан кугезе кочана.

                Нунын лÿмым шÿм воктене кучена,

                Нунын чапым паша дене нöлтена.

                Сылне муро мланде мучко йонгалтеш

                Калык-влакым эре ончыко ÿжеш.

                Кумыланын, патыр семын каена

                Таклан огыл уныкашт ме улына.

(Модышышто сеныше-влакым саламлымаш)

Кучылтмо литератур:

1. Алеко ден Эрик Юзыкайн  Марий…кö ме улына. 1999 ий.
2. Пелед,тÿзлане, шочмо Марий Элем. Йошкар-Ола,2005.
3. Э.М.Кочергина Калык йÿла чоныштем ила. Йошкар-Ола, 2004.
4. Зоя Висвис. Пеледыш тÿсан олыкем. Йошкар-Ола, Республиканский центр народного творчества, 2004.
5. «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде Лий» газетла гыч погымо шке папкем гыч материал.
6. Ю.Соловьев. «Легендыш тошкалше Кырла»., Й-Ола, 2009 ий.