План урока по теме "Ухана буцлт" Д.Н.Кугультинова, 11 класс
план-конспект урока (11 класс) на тему

                                                                            11 класс,  утх-зокъял                                                                                Үкр сарин 1, 2011җил

Кичәл – конференцин төр:  «Күн болһн хөв-кишгтә болтха!» Көглтин Даван                                                                                                                                       «Ухана буцлт» поэмәр.

Кичәлин күцл: Поэмин цутхлӊгинь, һол геройин дүринь хәләһәд, һол ухаһинь сурһульчнрт медүлх. Поэмин өвәрцинь цәәлһәд, келлһнь өргҗүллх. Дән болхиг холдулх, уурулх, уга кех седкл – сурһмҗ сурһульчнрт өгх.

Кичәлин дөӊцл: Зург, дегтрмүдин һәәхүл, компьютерн презентац.

Кичәлин эпиграф: «Дәәнә экн - цусн, эвин экн - тосн»

Кичәлин йовуд: 1. Мендллһн.

                               2. Фонозарядк (келлһән ясхин төлә)

     (  Сурһульчнр «Кичәлин йөрәлән» келцхәнә.)

           Кичәлин йөрәл.

Мана кичәл сәәнәр болтха,

Мадн цугтан сәәнәр көдлтхә,

Эндр мадна «Мөрн гүүтхә»,

Аштнь цугтан сән темдгүд автха! (Тиигтхә, йөрәл шиӊгртхә!)

 (Багш «Шин өдр» шүлг умшна)

Шинәс ирҗәх өдр

Шуд бичә давтха,

Кишгән күләсн улст

Кишг эндр күртәтхә,

Иньгән күләсн улс

Итклән бичә геетхә,

Шинәс ирҗәх өдр

Сәәнә эклц белглтхә!

Күндтә гиичнр, эндр мана школд ирснтн байрлҗанавидн, шинәс ирҗәх өдр таднд сәәнә эклц белглтхә гиһәд дурдҗанав.

3. Шин төр.

Багшин үг : « Эндрк  мана кичәл-конференц «Күн болһн хөв-кишгтә болтха!» гидг нерәдлһтә болҗана. Кичәлин эпиграф «Дәәнә экн – цусн, эвин экн - тосн» гидг хальмг үлгүр . Тигәд эндр мадн Көглтин Даван  «Ухана буцлт» поэмин тускар күүндвр тогтаһад, һол ухаһинь, поэмин өвәрцнь цәәлһхмн.

Мана конференцд Номт, Эмч, Седкүлч, Шинҗләч, Эк-эцкнр орлцҗана. Ода күн болһн бийиннь тускар цәәлһәд келх.»

(Сурһульчнр неҗәдәр босад, нер-усан келцхәнә. Мини нерн Очра Җирһл, би Эмч болҗанав. Мини нерн Кудиновин Настя, би Эк-эцкнрин нерн деерәс үгән келхүв. Би Саргиновин Гиләнә- Седкүлч. Би Хохаловин Анжела Номт болҗанав.Би Долган Чингис- Шинҗләч. Би Бамбша Санҗ –Тууҗч)

Конференцән эклхин өмн давтад авчкхмн.

Утх зокъялын үүдәврмүдәр дамҗулад мадн эврә төрскн сойлан, көгҗм, авъяс, тууҗан медҗ авнавидн.

Ода «Ухана буцлт » поэмәр кегдсн  «Цагин лент» олзлад, поэмд ямр кевәр  тууҗин халхс  орснь тодлхм.

(«Цагин лент»)

Багш: «Тигәд ода түрүн болҗ Седкүлч эврәннь соӊслһан мадна оньгт тусхах.

Сурврмуд бәәхлә, суртн.»

         1.«Седкүлч».

«Би Көглтин Даван тускар келхәр бәәнәв. Мини соӊслһна нерәдлһн «Гүн билгтә шүлгч».

                                                   Гүн билгтә шүлгч.

         Көглтин Дава  Хальмг Таӊһчин улсин шүлгч, РСФСР-ин болн СССР-ин государственн мөрән лауреат, Социалистическ Күч-Көлснә Герой, Төрскән харсгч дәәнә  орлцач, гүн билгтә шүлгч. 1922 җилд Һахан Авһнр гидг селәнд Ик Дөрвдә нутгт багш күүнә өрк-бүлд төрсмн. Шүлгләнд баһ бичкнәсн дуран  өгсмн. 1940 гч җ. «Баһ насни шүлгүд» гидг түрүн  дегтрнь барас һарла. Тер җилд Көглтин Дава СССР-ин бичәчнрин  Ниицәнә гешүнд орулгдсмн.

Моӊһл орн-нутгт  церглҗ йовсн Көглтин Дава дән эклсн зәӊг соӊсчкад, эрлһ бичәд, эврәннь сән дурарн фронтд одад Төрскән харсна. Сталинградас авн Чехословакин хотл балһсн күртл советск цергин  диилвртә ноолданд  орлцҗ йовсн 2-гч Украинск фронтын  стрелковый дивизин  нег ханьд баһ наста шүлгч офицер политкөдләч болҗ дәәлдсмн.

1944 гч җ. фронтас Сиврүр көөгдсмн, хар гөрәр  Сиврәс улм киитн һазрур туугдсмн. Хойр шаху җилд контрреволюционн шүлгүд бичлә гиһәд һанц күүнә камерт бәәсмн. Арвн җилин туршарт  түүрмд суусн баахн шүлгч кесг зовлӊ дааҗ

әмд үлдсмн. 1957 җ. му нернәсн һарад, дурта литературн хаалһдан орсмн.  А.М.Горькийин нертә литературн институт төгсәлә , Деед литературн курст Москвад дасла.

Көглтин Даван үүдәврмүд орс келнд болн манна орн-нутгин кесг келнд орчулгдҗ, цааранднь һазадын келәр барлгдна.

Дәәнә зовлӊ эврән медсн, даасн күн дәәнд кезәчн дурго болх. Бийинь нег цагт иигҗ келсмн: «Би җирһлд дуртав, тегәдчн шүлгүд бичнәв».

«Ухана буцлт » гидг поэм Көглтин Даван  сән гисн поэмсин негнь. Поэмд Вьетнамд болсн аюлын тускар  бичәтә. Вьтнамд болҗах дәәнә тускар, түүнәс көлтәстәһәр цуг делкәд үзгдҗәх әәмшгин тускар, хамгин түрүнд , күмнд үзгдҗәх атомин әәмшгин тускар  болн түүнә үклтә ашмуд чигн учрад одхин тускар эн поэмд келгдҗәнә.Поэмин һол дүрнь  Адам Крейзи эн дәәнд һанцхн көвүһән геенәЯпоньд ик зовлӊ үзссн  улсиг эмнүлнә, эврәннь орн-нутгиннь тускар мууһар ухалҗ, седклин зовлӊ кенә. Эн поэмд «Күн юуна төлә үүдсмб?» гидг сурвр тәвгднә.»

2.Номт.  

Мадн, номтнр, бас эн поэмиг «гүн ухата поэм» гиҗ тоолҗанавидн. «Ямаран санатаһар номтнр атомин нуувч сексмн?»

«Орчлӊгин нег нуувч олв!»- гиҗ байрлхларн, нерни төлә биш, аштнь күмнд сә, амулӊ белглхәр седсмн. Цуг эн тоот Ухана ниилч.

… «Ухана Күӊклин нилчәр

Нег гүн номт,

Нерни төлә биш,

Аштнь күмнд сә,

Арктикин мөс хәәлүлҗ,

Африкин көдә услҗ,

Амулӊ аштнь белглх…

Ода деерән болхла

Оһтрһу түүнәс хәәрлг

Мисхлд мана һазрин

Миӊһн әӊгд тарах

Энергий секҗ олад

Эзндән бәрүлхлә, яахмби?

Эрүлий аль адтай?

Эргүй аль ухатай?

Аадм цага питеканртопд

Атомн бомб бәрүлҗ,

Бийән бас төгәлӊдән

Бәәхиг тер хорахла,

Кен гемтә болхмби?

Келич, Ухан! »- гиҗ,

Нөр угаһар Адам

 Ноолдҗ, чееҗләрн гүвдлдв…

Американск самолет атомн бомб Нагасаки Хиросима хойр балһсн деер нарт сүрдәҗ хайҗ

Эн йовдл хаҗһр. Кедү зовлӊ Японя улс үзсмб! «Әмтнд атомин әәмшг болн терүнә үклтә ашмуд оньдин бичә үзгтхә» - гиҗ Номтнр тоолҗана.

3. «Тууҗч»

«Ухана буцлт» поэм йир соньн, гүн ухата. Би тууҗин халхар авад хәләләв. Көглтин Дава нег җилин биш, олн җилмүдин туршарт болсн юмна тускар бичҗ. Үлгүрнь, нарт делкән хойрдгч дәәнд Адам Крейзин үй ах Грем өӊгрнә, бийинь немшнрт кел бәргдлә. Эн дәәнә цаг.

1941 җ. декабрь сарин 12  японцнр Пирл-Харбор гидг американск авиабаз бомбдҗ. 1945 җ. август сарин 6 болн 9 «Энола-Гей» гидг американск самолет  Японь орн-нутгин Хиросима Нагасаки балһсд деер атомн бомб хайҗ.

1961 җ.апрель сарин 12 Әрәсәд түрүн космонавт Ю.А.Гагарин космосур нисв.

1965-1973 җилмүд – Вьетнамин дәәнд Америкин  орн-нутг орлцад, «диилвр» бәрҗ бәәлә.

Көглтин Дава  умшачнрт тодрха кевәр җилмүдин тууҗ бичҗ.

 «Әмтн  төвкнүн җирһлтә, дән уга цагт бәәх зөвтә. Дән күүнд кергго юмн.»

4. «Эмч»

«Күн болһн юуни төлә төрнә?»- җирһлин төлә , кишгин төлә. Ямаранчн дәәнә  ашнь- цусн, үкл, гем. Көглтин Дава  «Ухана буцлт » поэмдән Японьд учрсн ик зовлӊгин тускар  бичҗәнә.

«Зугл, агчмд, хойр

Зун миӊһн күн,-

Гемтә, гем уга,

Генн, ухата уга,

Эр, эму га,

Эврә, күүнә уга,

Бичкн, көгшн уга,

Бүгд нег тооһар,

Күмни һарар делдгсн

Күчтә һалвар шатагдҗ…

Америкиг хараһад үлдҗ!»

Адам Крейзи экиннь селвгәр эмч болна. Японьд одад «Герлин гемәс» әмтиг эмнүлнә. «Герлин гем» гисн күнд, эдгшго шавта гем. Әмд үлдсн улст «ямр хор атом ясн-цусндь күрдгиг» шинҗлнә.

Бичкн Намико күүкн «Лейкепения» гемәр гемнҗәнә. «Цуцднь күүрг (хрупкими) болҗ, цус бәрдгән уурч, лейкоцит миӊһнәс бууҗ лавта үкл зарлҗ. »

«…Итктн, талдан биләв,

Экиннь үг би

Эс соӊссн төләдән

Зөвтә өршәӊгү деедсәр

Засгдув. Экм келләлм:

Буру һарһсиг оньдин Бурхд деерәс үздмн… »

- гиҗ бичкн күүкн бийән гемшәнә. Адам «юӊгад иигәд болҗахмб?» гиҗ ухална. «Америк Япон хойр ата булалдсн марһанд яһад бичкн күүкн хорагдсмн?»

Дән керго, эн үкл, цусн, олн зүсн гем болҗана.

5. Шинҗләч.

Көглтин Дава эврәннь 60-гч җилин өөн темдглҗәх цагт келсмн: «Уул хальмг келн эн орчлӊгд бәәснд ик гидгәр ханҗанав.Кемр эн келн  уга болсн болхла, нег чигн мини шүлг уга  болсн бәәсмн…». «Ухана буцлт» поэм уул хальмг келәр, хурц үгмүдәр бичгдҗ.  «Төмр шовуна туск тууль» эн поэмин өвәрц (особенность) болҗана. Эн домг сәәхн, теҗг утхта, дотр утхарн әвртә гүн, ик чинртә төрмүдтә.

 (магнитофонд «Т.ш.д.» умшх)

Иигҗ эн дорд үзгин тууль эклнә . Тигәд хана урчуд  «өөдән нисдг төмр шову » кецхәнә. Терүнә төлә зун күүкд улсин, зун залу күүнә цус авч.  Тер кесн шовунь харш хана алвтынь хорачкад, хәрү эргәд тогтасн улсан чоӊкна. Төмр шовуна чееҗнь юмнд төрүц хандго, геснь юмнд цаддго  бәәҗ.Хаанахн  тогтасн шовунасн әәһәд,һазр дор орад бултна, сохр нумн кевтә герл үзлго, күн болдган урна.

Адам Крейзин Томас  көвүнь эврәннь дневникдан бичҗ. Эцкнь эн домгиг умшна. Төмр шовун атомн бомб болна. Төмр шовун һашута йовдл һарһҗ. Эн йоста даҗрлһн.(угнетение, разбой) Энүнә өмнәс өдгә цагин улсин  сөрүцлт(сопротивление)   үзүлхин төлә, түүрвәч поэмд эн тууль орулҗ.

Нарт делкән улсин җирһлин һол күслнь- дән-даҗг уга, ни бәәлһнә төр.

«…Күмни түрү тууҗд

Күчр зовлӊ үүдәх

Төмр Шовун дәкҗ

Төрүц бичә үзгдтхә!

Көк теӊгр дор

Көрстә һазр деер,

Дән-дәәсн уга,

Даҗрх хорт нуга,

Аав, ээҗән тевчҗ,

Ахнр, дүүнр болҗ,

Өршәӊгүн делү үлмәд

Өр җөөлн седклтә

Өөрхн-хол гиҗ

Өнчн-өнринь йилһлго,

Урдксин эндү давтлго,

Ухаһан геелго йовх

Ончта хөв маанртан

Оошаҗах деедс хәәрлит!

Ом-ма-ни-бад-ме-хом!... »

6. «Эк-эцкнр»

Вьетнамин дәәнд баахн көвүд орлцва.Адам Крейзин көвүн Вьетнамин дәәнд  орад үкнә. Эк-эцк хойрнь ик зовлӊта бәәнә.

«…Эк эцк хойртнь

Эднә һанцхн үрнь,

Америкиннь нер дуудулҗ,

Алдр зөргән үзүлҗ,

Бәрлдәни һалд орлцҗ…

Бөксиг һашг зәӊглнә… » (грамота)

Томас эк-эцкдән йир дурта билә.Эн көвүн космонавт болхар седсмн. Өсәд, бат һарта, хурц нүдтә, нүл уга, эвлүн, алтн заӊта, эрст батхн алшго көвүн болла. Эцкән дурасн җөөлн заӊта, үннч, орчлӊд дурта, ээлтә күн бәәсмн..

         Эн дәәнд һанцхн Томас биш, нань чигн тиим баахн көвүд үкнә. Цуһар зовлӊта бәәнә.

(слайд салдсмуд)

Җирһл оньдин төвкнүн болтха. Дән кенд кергтәв? Дән маднд керго Кенд чигн керг уга. Өдгә цагт энд-тенд дән болна, эн йир му, зовлӊта йовдл. Зәрм улст иим йовдл олзта кевтә. Бичкдүд, медәтнр ямаран гем һарһсмб? Дәәнә көлд әмтнәс хаһцхла, чилшго килнц болҗана.

4. Кичәлин аш һарһлһн.

Багш.  Цугтан келх үгән келәд, сансн санаһан медүлв. Мадн ашлвр кеһәд, товчлгч үгән келхмн. Тигәд, күндтә сурһульчнр- конференцин орлцачнр, төвкнүн бәәлһнә туст ямаран тусан күргхмб?

(Сурһулян сәәнәр сурх кергтә, Төрскндән туста болх кергтә, эврәннь келн-әмтнә тууҗ, җирһлинь үнлх кергтә, әмтнлә ни-негн бәәх кергтә)

«Ухана буцлт » поэм олн ушачнрин седкл авлна. Хиросимд болсн атомн катастроф  эврәннь нүдәрн үзсн  медәтә американец Адам Крейзин тускар умшч медүвидн.Эн күн тадна сананд ямаран кевәр үлдх, эн ямаран күн бәәҗ? (нертә урн  эмч травматолог, үннч,  фашизмд дурго, җөөлн заӊта, орчлӊд дурта, )

«Төвкнүн бәәлһнә төр»- поэмин һол төр болҗана. «Күн болһн хөв –кишгтә болтха», - гисн ухан мана седклд бәәтхә.  

Ода цугтан хамдан «Дән керго» дууһар конференцән төгсәхмн.

(слайд «Дән керго» дун)

Көглтин  Дава маднд, Хальмг Таӊһчдан эврәннь йөрәлин үгән келлә.

(слайд «Мини эӊкр Таӊһчм…»)

5.Темдгүд тәвлһн.  

6.Герин даалһвр.    Бичмр көдлмшт белдвр кех.