Кичээл "Кадыг болгаш чымчак ажык уннер"
план-конспект урока (5 класс)

Темазы: Кадыг болгаш чымчак ажык үннер. ( 5 класс)

Кичээлдиң сорулгалары:

1. Кадыг болгаш чымчак ажык үннер деп чүл,  оларны бот-боттарындан  ылгап, ажык үннерни кадыг, чымчааның аайы-биле аяннажып чоруур деп чүүлдү билиндирер.
2. Өөреникчилерни тѳрээн дылынга, чонунга, чуртунга ынак болур кылдыр кижизидер.
3. Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, дыл-домаан сайзырадыр.

Дерилгези: ѳѳредилге ному, презентация, таблица, карточкалар, чурук, схема.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг  кезек.

II. Катаптаашкын.

1. Онаалга хыналдазы

2. Оюн «Угаанче шаап халдаашкын»

III. Чаа тема тайылбыры.

1. Башкының сѳзү;
2. Дүрүм-биле ажыл;

З.  Ном-биле ажыл

IV. Быжыглаашкын.

1. Чурук-биле ажыл;
2. Шилилгелиг диктант;
3. Оюн «Чаңгыс сѳстен хѳй сѳс» 

V.  Түңнел.

    VI. Онаалга  берилдези. 

    VII. Кичээлдиң  түңнел демдектерин  салыры.

Кичээлдиң  чорудуу:

1. Организастыг  кезек

Б: - Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бѳгүн бис тыва дыл эртеминге ажык кичээл эрттирер бис. Ынчангаш шимээргевейн, чардыкпайн кижи бүрүзү кичээлге идепкейлиг киржир силер. Эки харыылаан уруглар демдектер алыр.

2. Катаптаашкын

     Кичээлдиң эпигравы: (Слайд)

…Тыва дылың,

Тыва чериң,

Тыва чонуң –

Ожууңнуң үш дажы ол-дур…

                                                                          (А.А.Даржай)

А) Онаалга хыналдазы. Бажыңга онаалга кылдыр номуңарның 67 дугаар арнында  Мергежилге 186-ны кылып эккээр турган силер. (Шупту кылган бе айтырар.)

Б) Оюн «Угаанче шаап халдаашкын». Ам чаа тема ѳѳренириниң мурнунда «Угаанче шаап халдаашкын» деп оюннуң дузазы-биле катаптап алыылыңар. Мен айтырыглар салырымга билир кижи хол кѳдүрүп харыылаар.

Айтырыглар:

Б: - Тыва дылдың чүү деп улуг адырын ѳѳренип эгелээн ийик бис?

Ѳ: - Фонетика.

Б: - Шын-дыр, эр-хейлер. А фонетика деп чүл ол?

Ѳ: - Дылдың чугаа үннерин ѳѳренир кезээн фонетика дээр.

Б: - Чугаа үннери дээрге чугаада сѳс бүрүзү үннерден тургустунган болур. Оларны ийи улуг бѳлүкке чарып турар. Ажык үннер, ажык эвес үннер.

Б:  - Ажык болгаш ажык эвес үннерни адап турувуста кандыг ийик? (Дүрүм чугааладыр).

Б: - Тыва дылда шупту каш ажык үннер барыл?

Ѳ: - Тыва дылда шупту 24 ажык үннер бар.

Б: - Ажык үннер адалгазының аайы-биле кандыг-кандыг болур ийик?

Ѳ: - Ажык үннер узун, кыска, ѳк-биле адаар болур.

III. Чаа тема тайылбыры (Киирилде беседа)

А) Башкының сѳзү: - Ам кыдырааштарыңар ажыткаш, бѳгүнгү ай-хүннү, теманың адын бижип алыңар. Кичээлдиң темазы: «Кадыг болгаш чымчак ажык үннер». Силер орус дылда база фонетикада  ѳоренген болгай силер. Ажык үннерни кадыг, чымчак деп аңгылаар бис бе, уруглар?

- Орус дылда ажык эвес үннерни кадыг, чымчак азы мягкий, твердый деп аңгылаар. Ол кандыг үннер чүвел кым билирил адап кѳрүңерем, уруглар?

Бо кичээлден чүнү билип алыр ужурлуг бис?

(Слайд) 1. Кадыг болгаш чымчак ажык үннер деп чүл?

2.Ажык үннерниң кадыг болгаш чымчааның аайы-биле аяннажыры.

     Чаа теманы ѳѳренир бетинде классты одуруг аайы-биле үш бѳлүкке чарып алыр-дыр бис. Бирги бѳлүк, ийиги бѳлүк, үшкү бѳлүк.

Кичээлдиң эпигравынче эглип келиилиңер.

Тыва дылың,

Тыва чериң,

Тыва чонуң –

Ожууңнуң үш дажы ол-дур…

- Шынап-ла, тыва дылывыс тускай аялгалыг, дыңнаксанчыг, чоргаар, ѳткүт дыңналыр.

     Тыва дыл – Тыва Республиканың күрүне дылы, Тываның девискээринге орус дыл-биле дең эргелиг. Тыва дыл кырында дамчыдылгалар болуп турар. Школаларда,  ортумак болгаш дээди ѳѳредилге черлеринде тыва дылды ѳѳренип турар. Ынчангаш бистиң тыва дылывыс улам сайзырап олурар. Ону бокталдырбайн, камныг эдилээр ужурлуг бис.

     Бистиң тыва черивис Азия диптиң тѳвүнде, Саян дагларының эдээнде чаттылып чоруткан. Ѳгбелеривистиң бо бурун чери касс-чараш, аржаан сугларлыг, үнүш-дүжүттүг, аң-меңниг болгаш чурттаксанчыг. Бо хире онза, кавай ышкаш черивисти камнаар, кадагалаар, ооң ээлери болур бис.

    Б: - Бис кайы чоннуң салгакчылары бис?

Ѳ: - Бис тыва чоннуң салгакчылары бис.

Б: - Шын-дыр, эр-хейлер! Тывалар бурун тѳѳгүлүг, тѳрел чоннарлыг, делегейни кайгаткан сыгыт-хѳѳмейлиг, чонар-даштан дүрзүлер чазаар талазы-биле мергежээн чон бис. Ынчангаш чонувуска, Тыва чуртувуска чоргаарланып чоруур бис.

     ТЫВА ЧОН, ТЫВА ДЫЛ, ТЫВА ЧЕР – ожуувустуң үш дажы бо-дур.

- Ожук деп чүл? Билир силер бе?

- Паш тигери-биле белеткээн үш даш-тыр.

- Харыы шын-дыр, эр хейлер!

     Шаанда тыва чон кѳшкүн амыдыралдыг чораан. Олар мал-маганын семиртир азыраар дээш, кыштагдан чазагже, чазагдан чайлагже, чайлагдан күзегже, күзегден кыштагже чурт солуп кѳжүп, тускай билиг чок-даа болза, долгандыр бойдузунга хумагалыг, оранынга чүдүп, сүзүглеп чораан. Узун кѳштер үезинде черге одагланып, аъжы-чемин хайындырарда ожук даштарын ажыглап чорааннар. Даглыг чуртка ООН эптиг арга кайын турар.(Слайдыда ожук чуруун кѳргүзер).

     Ожук деп сѳстү кѳрдүвүс. А орус дылда ону треножик (подставка на трех ножках) деп адаар.

     Ам ожук деп чүл дээрзин билип алдывыс. Ынчаарга бо кичээлде силерни чүге үш бѳлүкке чарган деп бодаар силер?

- Ожуктуң үш дажынга дѳмейлээн.

- Шын-дыр. Силер 1-ги даш, а силер 2-ги даш, 3-ку даштар-дыр силер. Бир-тээ ожуктуң үш дажы болганывыста, клазыңарда чамдык оолдар чалгаарап, онаалга-кичээлин кылбайн туруп бээр болза, чүү болгу дег-дир.

- Клазывыстың ады баксыраар, тенек, чурум чок деп улус кочулай бээр.

- Ынчангаш ожуктуң үш дажы дег, демниг, бот-боттарыңарга дузалажып чоруур болзуңарза, хей-аъдыңар бедик, экер-эрес деп мактадып чоруур силер.

Б) Дүрүм-биле ажыл: - Номуңарның 68 дугаар арнын ажыдып алыңар. Ында дүрүмнү кым ыыткыр номчуптарыл?

- Кадыг адык үннерни адаарга, дыл аткаарлай бээр. Ынчангаш оларны артыы одуругнуң кадыг ажык үннери дээр.

Чымчак ажык үннерни адаарга, дыл бурунгаарлай бээр. Ынчангаш оларны мурнуу одуругнуң чымчак ажык үннери дээр.

Компьютерде схема (Слайд)

В) Ном-биле ажыл:   Мергежилге 192 арын 69 (Слайд)

Шүлүктү аянныг номчуңар. Кадыг ажык үннерлиг сѳстерни чаңгыс, чымчак ажык үннерлиг сѳстерни ийи шыйыг-биле шыйыңар.

ЧЫЖЫРГАНАМ ЧААГАЙ

Кыштың соогун тоовас,

Кызыл-сарыг ѳңнүг,

Шыргай-шыргай ѳзер

Чыжырганам чаагай.

IV. Быжыглаашкын

А) Чурук-биле ажыл. (Слайд)

     Бердинген чуруктан бирги одуруг кадыг ажык үннер кирген сѳстер тып бижиир, ийиги одуруг чымчак ажык үннер кирген, а үшкүзү база-ла кадыг ажык үннер кирген сѳстер тып бижиир.

Б) Шилилгелиг диктант.(Слайд)

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

Тынар агаар, сеткилимниң хѳрзүнү бооп,

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Бо шүлүктен кадыг болгаш чымчак ажык үннер кирген сѳстерни ийи аңгы одуругга ушта бижиир. Кайы одуругнуң уруглары мурнай кылгаш, холдарын кѳдүрүптер эвес.

     Ам база катап А.Даржайның шүлүүнче эглип келиилиңер.

 ДЫЛ, ЧОН, ЧЕР. Үш аңгы одуругга бо сѳстерни үлеп  бээримге, янзы-бүрү кожумактардан немеп кѳрүңерем.

ДЫЛДАРДА, ЧОННАРЛЫГ, ЧЕРИВИСКЕ

     Тыва дылда ажык  үннер кадыг, чымчааның аайы-биле аяннажып чоруур. Бирги слогка чымчак ажык үннер турар болза, дараазында слогтарга база чымчак ажык үннер турар. Чижээлээрге: чер-ле-ри-вис-ти, ѳр-тем-чей-ни.

      Бир эвес бирги слогка кадыг ажык үннер турар болза, дараазында слогтарга база кадыг ажык үннер турар. Чижээ: чо-ну-вус-ту, дыл-дар-ны.

В) Оюн «Чаңгыс сѳстен хѳй сѳс»

1-ги одуруг: Бодалгалыг

2-ги одуруг: Ѳѳрүшкүлүг

3-кү одуруг: Макталдыг

V. Түңнел.

- Ажык үннер кандыг бѳлүктерге чарлыр-дыр?

- Узун, кыска, ѳк-биле адаар; кадыг болгаш чымчак.

- Бо  кичээлден  чүнү  билип  алдыңар, уруглар?

- Бистер тыва дылывыстың чүзү болур бис?

- Бис эдилекчиери бис.

- Тыва черивистиң чүзү бис?

- Тыва черивистиң ээлери бис.

- А чонувустуң?

- Тыва чонувустуң салгакчылары бис?

Башкы: - Ынчангаш бо эртиневисти – тыва дыл, тыва чон, тыва черивисти хүндүлеп, хумагалап чоруулуңар. Ожуувустуң үш дажын кажан-даа божаш кылбаалыңар. Олар бүдүн-бүрүнде бистер, тыва чон, хей-аъдывыс бедик чоруур.

VI. Онаалга берилдези. 

      «Тыва чонувустуң салгакчылары бис» деп кыска чогаадыг бижиир.

 VII. Демдектер салыры.

     Бажыңга онаалга