Графика, ооӊ хевирлери. Алфавит. Кадыг (ъ) болгаш чымчак (ь) демдектерни хереглээри
учебно-методический материал (5 класс)

Кичээлдиң темазы

Графика, ооӊ хевирлери. Алфавит.  Кадыг (ъ) болгаш чымчак (ь) демдектерни хереглээри

Кичээлдиң хевири

чаа билиг тайылбырының кичээли

Эртемнер аразында харылзаазы

Тыва чогаал, орус дыл,словарьлар

Сорулгалары

1)Графика, алфавит дугайында,  кадыг (ъ) болгаш чымчак (ь) демдектерни  хереглээрин өөреникчилерге билиндирип тайылбырлаары  ; уругларнын

 аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры

 2)уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры

3)Тѳрээн тыва дылынга ынк болурунга, ону чарашсынып, хумагалаарынга кижизидер

Дерилгези

номнар,  чурук, компьютер, презентация.

Ажыглаан литература

  словарьлар, улегер домактар ному

Тыва дыл 5 класс

Башкының ажыл чорудулгазы

Ѳѳреникчиниң ажыл чорудулгазы

1.Организастыг кезек

 Дээр-адам,

Чер – ием.

Авыралдыг чырык хунум,

Ажыл- ишчи башкыларым,

Амыр-ла,амыр!

Экии,уруглар! Мени Салчак Елена Владимировна дээр.Бо хун силерге тыва дыл кичээлин эрттирер аас-кежиктиг болдум. Силернин клазынарда шупту дыка угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ оолдар бар деп дыннааш, бо хун мында чедип келдим, уруглар. Ынчангаш кичээливисти хоглуг болгаш солун кылдыр эрттирип алыр бис, уруглар? Кичээлге шупту белен бис бе?

- База катап экии, уруглар!

Шупту холдары-биле мендилежир

2. Онаалга хыналдазы.

Катаптаашкын.

Мен ам чаа «Экии, шупту» деп чугааланып турумда, состер чунун дузазы-биле дынналып турар-дыр?

-А бижимел чугаага ун чунун-биле илереттинерил?

-Ун дугайында дылдын кайы адарында ооренип турарыл?

-Фонетика деп чүл?

- Ун-биле ужуктун ылгалын чугаалаптынарам?

Ынчангаш бо кичээлде ооренир ужурлуг чуулувус чуу-дур, уруглар?

Түӊнел.

Чугаа сайзырадырыныӊ

1. Өскелерни дыӊнап билир.

- Ун дузазы-биле

- Ужук-биле.

-Фонетика.

Фонетика-чугаа тургузуп турар уннернин дугайында ооренир эртем.

Унну дыннаар,адаар, а ужукту коор, бижиир.

Ужуктерни бижииринин дугайында.

3. Уругларның сонуургалын оттурары (мотивация)

Шаанда огбелеривисужук-бижик чок уеде канчаар харылзажып чораан деп бодаар силер,уруглар?

-Амгы уеде кандыг харылзааларны ажыглап турарыл?

Бодунуң бодалын аас-биле илередип, тодарадып, сайзырадыр

-Кижилер аас чугаа-биле харылзажып чораан.

Аразы ырак черлерге чагаалажыр (смс,вайбер,контакт, инстаграмм)

4. Чаа билигни бээринче киирери (актуализация)

- Бис бо кичээлде үннерниӊ саазынга тускай бижиирниӊ демдектериниӊ дугайында тема ѳѳренир бис, уруглар.

Чүнүӊ дугайында дээрзин силер боттарыңар тыптыӊар бе?

Башкарлырыныӊ:

1. Бодунуӊ хайгааралдарынга даянып, даап бодаашкыннарын чугаалаар.

2. Кичээлдиӊ темазын, сорулгазын тодарадыр

5. Проблемалыг айтырыгны тургуспушаан, чаа теманы билиндирери

 Кижилер баштай чүгле аас чугаа-биле аразында харылзажыр чораан.

Ам кандыг харылзааларны ажыглап турарыл?

Бижимел  чугааны бижиирде чугаа үннерин бижикке үжүктерни чогааткан.

Аразы ырак черге чагаалажыр. Медээни чүгле бөгүн эвес, даарта база дамчыдып болур.

6. Чаа теманың тайылбыры

-Бо кичээлде кандыг сорулганы   чедип алыксап тур силер, уруглар?

1.-Графика деп чул? Бо терминни силерге тайылбырлаар-дыр мен, уруглар.

Чугаа уннеринин бижикке илереттинер ужуктерин база бижик демдектерин графика дээр.Азы оскээр чугаалаарга алфавиттин ужуктерин бижиири дээрге-ле графика болур. Графика деп сос грек дылдан укталган бижимел дээн утканы илередир.

(презентация)

Тыва дыл тыва кижилер тыптып келгенинден эгелээш, тургустунуп тывылган, а тыва бижик шаанда турбаан.Эн-не баштайгы бижиктер хая-дашта арттырган чуруктар болур. Ол чуруктарнын дузазы-биле эртемденнер 100-100 чылдар бурунгаар канчаар амыдырап чурттап турганын билип алганнар. А бистин тыва чон бижик чок уеде эрги-моол бижикти ажыглап турган. Оон соонда Лопсан-Чимит, Севен деп ламалар латин алфавитти тургускан, ол ур болбаан. А 1944 чылда кирилл алфавитти ынчан Тывага келген эртемденнер чогаадып кылган бооп турар. Оон туннелинде тыва чон «Кириллица» аклфавидинче кирген.

Улустун аас чогаалындан улегер домакты чугаалап болур бис.

Ужук билбес кижи

Уну чоктан дора.

-Ам бо торээн кожуунувустун Суурларынын аттарын алфавит езугаар адап коруннерем?

2.-Алфавит деп чогум чул ол,уруглар?

-Чангыс аай дурум езугаар бугу ужуктерни дес-дараалай чыскааганын алфавит дээр.

Тыва алфавитте 36 ужук бар.

Орус алфавитте 33 ужук бар.

Ажык ужук-12

Ажык эвес ужуктер-22

Ийи ужук ун илеретпес-ъ,ь

-А чуге бистин тыва алфавитте ужуктер хой болуп турар?

(кылган ажыл коргузер- Тыванын девискээри Ɵ,Ң,Ү)

-Алфавитти эӊ хөй кайда ажыглап турарыл?

3.-Алфавитте ун илеретпес ийи ужук бар: Тыва дылда ъ демдек бижикке ийи янзы хереглеттинип турар:

1)ъ демдек бижиир 9 сос бар:аът,оът,эът,каът,чуък,чоъп,дуъш,чаъс,аъш-чем.

Чижээ: Кижи экизи-найыралда

Аът экизи-мунушта.

Ажыл соонда

Аъш-чем амданныг.

Улегерлеп алган состерге чамдык состерге ажык эвес ужуктернин соонга я,е,е,ю деп ужуктеринин уннеринин й кылдыр адаарын айтыр:объем,субъект.

4.Чурук-биле ажыл: Кыш

-Кыштын айларын кым адаптарыл?

-Чымчак демдекти орус дылдан улегерлеп алган состерге мурнунда турар ажык эвес унну чымчадыр адаарын айтыр:Букварь,лагер, словарь.

  Графика, алфавит, ъ,ь демдектерни хереглээриниӊ  дугайын билип алыр

Башкарлырыныӊ 

1. Айтырыгны (проблеманы) шиитпирлээриниӊ аргаларын дилээр.

2. билип алырыныӊ болгаш бот-хуузунуӊ рефлексиязын боттандырар.

Билип алырыныӊ: Номчулганыӊ янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир (таныжылга, сайгарылга).

-Адыр-Кежиг,Ий,Салдам,Сыстыг-Хем,Тоора-Хем,Хамсыра, Ырбан.

Тыва алфавитте чугле тыва чугаага хамаарышкан онзагай уннер бар:Ɵ,Ң,Ү

Состер адаар:он, бажын, угу

Словарьларда сөстер алфавит ёзугаар тургустунган болур.

Ъ кадыг демдекболгаш ь чымчак демдек

Декабрь,Январь,Февраль.

7. Чапсар

Класста өөреникчилер аттарын алфавит ёзугаар самбыра мурнунга чангыс одуругга чыскаалыр

  Ачыты Борбаанай, Вика, Галина, Лида.

8. Быжыглаашкын

1. мергежилге 153. Номчуур.  

2. мергежилге 154. (бижимел-биле)

3. сөс-биле ажыл :каът, лагерь-падежтерге оскертир.

4. Домактар чогаадыр: чаъс, пальма, тюлень, браконьер.

5. Карточка-биле ажыл.

Дараазында сөстерге чогуур черлерге Ъ (кадыг демдекти) немеп бижинер:

1.        5-ки ка…тка чурттаар. Ка…ттангыны кедер. А…тты …ттуг черге о...ткарар. Э…ттиг чемни чиир. Э...тти садар. О…тту о…ттаар.

2.        Ча…ска чагдырар. Ча…стыг хун. Чү…ктүг машинаның чү…гүн дүжүрер. Чө...птүг мүннүң чөвүн ап каар. Дал ду…ште дү…штеки чем чиир. А…штыг-чемниг авазының а…жын-чемин чиир.

6.Состерни тургузар:ТАР- 100 харлаан. (Кысказы-биле чугаалаар)

Түӊнел.

-Бо кичээлде чуну билип алдынар,уруглар?

-Ам шупту боттарынарнын билиинер унелеп корунер,уруглар?

1. өөреникчи шын, аянныг, тода номчулганы күүседир.

2.  сөзүгледи эдерти чугаалаар

3.

5. күүсеткенин чугаалаар.

Билип алырыныӊ:

1. Деӊнээр, анализ кылыр, бөлүктээр, түӊнел үндүрер.

2. материалды системажыдар болгаш шилиир аргаларны ажыглап билир.  

Чугаа сайзырадырыныӊ

1. Бодалдарын аас-биле хостуг илередир, диалогтуӊ болгаш монологтуё янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир.

2. Бот-боттарынга дузалажып, ажылдарын хынажып билир.

Самбырага унгеш, «ТАР-100 харлаан» деп тургузар

9. Рефлексия.

Шуптузун билип алдым..

Бичии-ле билип алдым..

Шуут билбедим..  

(боданыр)

Аас-биле чугаалаар.

10. Онаалга

§22,23, мергежилге 155,158

Шээжилээр.

Состерни падежтерге оскертир.

 .