Мастер-класс для учителей башкирского языка "Уҡыусыларҙың тәржемә эшен лингвокультурологик нигеҙҙә ойоштороу".
материал по теме

Оҫталыҡ дәресе

Уҡыусыларҙың тәржемә эшен лингвокультурологик нигеҙҙә ойоштороу

Хөрмәтле коллегалар!

Һәр замандың тәржемә ителергә лайыҡлы бай йөкмәткеле әҫәрҙәре булған кеүек, һәр осорҙоң оҫта, ҡабатланмаҫ тәржемәселәре бар. Уларҙың тынғыһыҙ хеҙмәте арҡаһында М.Кәрим, З.Биишева, Н.Мусиндарҙың шиғри һәм сәсмә әҫәрҙәрен башҡорт уҡыусыһы ғына түгел, ә башҡа милләт кешеләре лә яратып уҡый. Беҙҙең йәмғиәтебеҙҙә тәржемә эшенә һәр ваҡыт ыңғай ҡараш булды, талантлы тәржемәселәрҙең исемдәре республикабыҙҙа ғына түгел, сит тарафтарҙа ла киң билдәле. Ҡайһы берҙәренең тәржемә емештәре заманында юғары баһаланды тип әйтһәк тә һис хата булмаҫ. Мәҫәлән, XIX быуат аҙағында башҡорт фольклорын өйрәнеүсе Александр Григорьевич Бессонов (1848-1917), башҡорт халыҡ әкиәттәрен  рус теленә тәржемә итеп, ҡулъяҙма йыйынтыҡ туплай. Оҙаҡ йылдар буйы туплаған йыйынтығы өсөн ул 1909 йылда Рәсәй География йәмғиәтенең кесе алтын миҙалына лайыҡ була.

Ике теллелек шарттарында беҙ тәржемә эшенең әһәмиәтен көндән-көн нығыраҡ аңлайбыҙ. Шунлыҡтан уҡыусыларҙы әҙәби әҫәрҙәрҙе тәржемә итеүгә ылыҡтырыу беҙҙең эшебеҙҙә төп йүнәлештәрҙең береһе булырға тейештер. Сөнки беҙ киләсәктә башҡорт әҙәбиәтенең аҫыл өлгөләрен сит телгә ауҙарыу өсөн талантлы тәржемәселәр әҙерләргә тейешбеҙ.

Уҡыусыларға әҙәби тәржемәнең асылын төшөндөргәндә, тәржемә күнекмәләре биргәндә, милли-мәҙәни күҙлектән сығып эш итеү маҡсатҡа ярашлы.

Телде өйрәнеүҙә мәҙәни аспекттың мөһимлеге тураһында М.В.Зәйнуллин, З.Ғ.Ураҡсин, Л.Х.Сәмситова, Сәйәхова Л.Ғ., Р.Х.Хәйруллина, З.М.Дударева, Ф.Б.Санъяров, Р.Ғ.Аҙнағолов, Г.Н.Йәғәфәрова һ.б. бик күп мәҡәләләр, хеҙмәттәр яҙҙы.

Хөрмәтле коллегалар! Иғтибарығыҙҙы экранға йүнәлтегеҙ. Унда ниндәй һүҙ яҙылған? Рус теленә ул сифат булараҡ нисек тәржемә ителә? (синий). Ә исем булараҡ? (небо).

1-се слайд

– Тимәк, тәржемәләрҙән сығып, беҙ ниндәй һығымтаға киләбеҙ? (Күк – күп мәғәнәле һүҙ).

– Бына ошондай эш төрөн башҡарыу уҡыусыларға һүҙҙең лексик һәм грамматик мәғәнәһен аңларға, һүҙҙе дөрөҫ әйтергә ярҙам итә.

– Ә хәҙер, хөрмәтле коллегалар, ҡатмарлыраҡ эш төрөн башҡарайыҡ. Һеҙгә күк һүҙе булған һөйләмдәр бирелә, уларҙы рус теленә тәржемә итәйек әле. (Карточкалар таратыла).

Ошо миҫалдарҙағы күк һүҙен һөйләмдәрҙән айырып алғанда түбәндәге һүҙбәйләнештәр килеп сығыр ине.

Слайд

зәңгәр күк – голубое небо                           күк тирәк – черный тополь

күк күкрәй – грохочет гром                         күк ат – сивая лошадь

күк елән – синий елян                                  күк йүтәл – коклюш

күк үлән – зеленая трава                            күк күгәрсен – сизый голубь

күк әрем – горькая полынь                         күм-күк – посиневший

күк бүре – серый волк                                 күк еҫе – запах плесени

күк Урал – седой Урал                                

– Тәржемә эшен башҡарып, һеҙ бер үк һүҙҙең контексҡа бәйле төрлө тәржемәләре булыуын күрҙегеҙ. Был күренеш һәр бер халыҡтың уратып алған донъяға ҡарашы төрлөсә булыуын күрһәтә. Мәҫәлән, башҡорт телендә күк  һүҙе үләнгә ҡарата ҡулланылғанда йәшел, атҡа ҡарата  аҡ  мәғәнәһен белдерә.

– Балаларҙы тәржемә эшенә өйрәткәндә, һәр ваҡыт лингвокультурологик аспектты күҙ уңында тоторға кәрәк. Был уҡыусыларға башҡа фәндәрҙе өйрәнгәндә лә ҙур ярҙам булып тора. Сөнки улар башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә алған белемдәрен география, биология һәм башҡа дәрестәрҙә ҡуллана ала.

– Хөрмәтле коллегалар! Күк һүҙенең башҡа фән өлкәләрендә нисек ҡулланылыуын ҡарап үтәйек? Иғтибарығыҙҙы слайдҡа йүнәлтегеҙ. Унда бирелгән һәр фән тармағына күк һүҙе менән бәйле миҫалдар килтерәйек. Һеҙгә, әлбиттә, миҫалдарҙы тәржемә ителгән һөйләмдәрҙән һайлау мөһим.

Слайд

КҮК   һүҙенең   ҡулланылышы

Ниндәй генә телде алма, уның һүҙлек байлығы халыҡтың йәшәү рәүеше, тарихы һәм менталитеты менән тығыҙ бәйләнгән. Тәржемә эше аша уҡыусы һәр телдең үҙенә генә хас милли үҙенсәлеген билдәләй.

Шулай уҡ тәржемә эше дәрестәрҙә предмет-ара бәйләнеш булдырыуға ярҙам итә. Ә был бөгөнгө ФГОС талаптарынан сығып ҡарағанда бик ҙур әһәмиәткә эйә.

Уҡыусылар менән ошондай эш төрҙәрен башҡарыу уларҙы эшкә активлаштыра, ҡыҙыҡһыныу даирәһен киңәйтә, коллектив эсендә үҙ фекерен туплап әйтә белергә өйрәтә. Әлбиттә, һүҙлек менән эшләү күнекмәләре булдырыла. Ә иң мөһиме – һүҙҙе контекста дөрөҫ итеп ҡулланыу һәләте үҫешә.