5-ки класска словарьлыг диктантылар чыындызы
план-конспект урока (5 класс) по теме

Cамагалтайнын №1 ортумак

ниити билиг школазы

5-ки класстың тыва дыл эртеминге словарьлыг созуглелдернин

 темалар аайы-биле чыындызы

Тес-Хем  кожууннуң Самагалтайнын №1

ортумак  нити билиг школазының

1-ги категорияның   тыва    дыл,

чогаал     башкызы   Элбек

Эмма Кутузововна  чыып

              парлаан.

2010 чыл.

Эге сөс

Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызының Национал школа хөгжүдер институдунуң 2006 чылда үндүргени «Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң күрүне стандартының национал-девискээр кезээнде» кол школаның доозукчуларының тыва дылга алган билиглеринге дараазында негелделерни киирген.

5-9 класстарга өөреникчилер тыва дыл кырынга бодунуң бодалын чугааның аас болгаш бижимел хевирлеринге шын, билдингир, чараш, частырыг чокка чугаалап, бижип билир турар ужурлуг. Херек таварылгаларда шын бижилгениң болгаш шын адалганың (орфографияның болгаш пунктуацияның) дүрүмнерин канчаар ажыглаанын тайылбырлап билир. Өскээр чугаалаарга, тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнерин шиңгээдип алырынга четчир билиглерни алган турар ужурлуг.

Тыва дылдың орфографиязының кол-кол дүрүмнери 5-6 класстың программаларында болгаш тыва дылдың өөредилге номнарында кирген, ол үеде өөреникчилерге ону ханы билиндирип алыры чугула. Ук дүрүмнерни  чедимчелиг билиндирип алырының база ону хынаарының аңгы-аңгы аргалары бар.

Шын бижилге дүрүмнерин шиңгээдип алганын хынаарының бир аргазынга словарьлыг диктантылар хамааржыр. Ону чедимчелиг ажыглаанындан өөреникчилерниң  бижимел чугаа үезинде кылган частырыглары эвээжеп, шын бижиириниң талазы-биле билии бедиир. Ынчалдыр бо ажылда 5-ки класстың өөреникчилеринге тыва дыл эртеминге словарьлыг диктантыларны темалар аайы-биле тургускан. Бо ажыл аныяк башкыларга немелде материал бооп болур. Ындыг-даа болза чамдык ажылдарны башкылар боттарының кичээлдеринге чорудар ажылдарының аайы-биле өскертип ап болур. Чижээлээрге, шилилгелиг диктант, чогаадыкчы диктант кылдыр азы сөс каттыжыышкынының сайгарылгазы дээш оон-даа өске.

Сөс эгезинге д-т, б-п-ниң шын бижилгези

1.Сөс каттыжыышкыннарында өзек болгаш чагырткан сөстерни тывар.

Бойдусту камнаар, боону октаар, бокту төгер, паганың өңү, парның чүзүнү, пөштүг арга, торганың даажы, тооргу хини, тарамык талдар, дытты ужурар, дээрже көөр, тенниг хараган, телиг хая, арыг дамырак, кылаң дош, бедик даг, диңмирээшкинниң даажы, дилгиниң изи, дииңни дилээр.

2.

Тараа хоорар, тайбың ажыл, далган үзер, тракторнуң дугую, тарылга шөлү, доңат дүжер, байлак оран, буга унун аштаар, буга суун бадырар, булуттуг дээр, бурунгаар чүткүл, тура дүшпес, дүжүт ажаалдазы, байырлыг хурал, торгу тон, тоолзуг чурт.

3.

 Бодалганың чижээ, санның түңү, чижекти тайылбырлаар, кыска бижилге, тывызыктың баажызы, тозан бешке үлээр, дөгерезин кылыр, бажыңга ажыл,  далашпайн боданыр, дүрүмнү доктаадыр, дуңмазынга дузалажыр, башкыдан айтырар, дорт олурар.

4.

                                     Үлегер домактар

Бодун кижизидер дизе, боданыр херек.

Дагалыг тайбас, даңгырактыг утпас.

Тенектиң сөзү анчыг, теректиң бүрүзү ажыг.

Теведен аът хояр, тенектен ыт коргар.

Таваар күске тараа дайнаар,  далаш күске сүтке дүжер.

Билииргектиң билии биче.

Бак кижиниң чоруу баарда-кээрде – дөрт.

Дезигни аргамчы-биле тудар.

Тенекти көгүлде-биле тудар.

Танып сөглээрге, буян боор.

Даап сөглээрге, нүгүл боор.

5.

Бел, билиг, буура, буур, бүзүрел, баглааш, бөмбүрзек, бижик, билзек       боорзак, боова, божа, быштак, бодаган, бодал, бодалга, билиг, боо, болчаг, баш,, билектээш, бойдус, бода, башкы, барба, бедик, белдир, белек, бөмбүк, бөлүк, бут, бус, буян, бүзүрел, бүдүштүг, бүүрек, бызаа, быдаа, бышкак.

6.

Паш, пага, парлалга, паараң, пар, пөш, пөс, пөрүк, партизан, парта, плакат, платье, пилорама, пионер, почта, почтальон, повидло, подъезд, печенье, печка, пианино, помидор, путевка, падеж.

7.

Тажы, тайга, тамы, тавак, таваңгай, таңды, таңма, таңныыл, тараа, тараачын, тарак, тарбаган, тевек, тевек, тей, теве, тевене, тенек, терге, терезин, тоол, тоолай, томаанныг, төрел, төл, төлептиг, төөгү, төлге, түк, тудуг, тураскаал, турлаг, тывызык, тывыш, тырткан, тыныш.

8.

Даг, даай, даалы, даамал, дага, дагаа, дааш, дагыл, даван, дамырак, даңгына, даңгырак, доңгурак, дарга, дая, девиир, делгелге, демдеглел, демир, демисел, деткимче, дииң, дилги, диис, диирең, довук, дилег, дой, доктаал, долу, доңат, дош, дөңгелик, дөжек, дуза, дужаал, дуңма, дуюг, душтук, дүндүк, дуруяа, дээлдиген, дыт, дыштанылга.

Кыска болгаш узун ажык үннерниң шын бижилгези

1.

Кызаңнаашкын, диңмирээшкин, чаашкын, челээш, шуурган, агаар, алаак, дээр, дээлдиген, чээрен, девискээр, үерлээр, балыктаар, мөөгүлээр, каттаар, үүжелээр, үүргене, чиирбей, дииң, буур, тооруктаар, аржаан, дааш-шимээн, амыргалаар, таалың, хайгаараар, аңнаар, буур, сыын, чаат.

2.      

Кичээлче далажыр, онаалганы күүседир, тайылбырны дыңнаар, аалды чуруур, кичээнгейлиг өөренир, балааш-биле балаар, чараштыр бижиир, ыыткыр номчуур, самбыраны аштаар, саазынны белеткээр, дүрген маңнаар, тода харыылаар, томаанныг олурар, шүлүктү шээжилээр, дүрүмнү доктаадыр.

Таалың, шоодай, даай, чээн, тоол, ыраажы, чугаа, ааржы, аалчы, үлгүүр, шаажаң, омааш, согааш, эдирээ, ынаа, хараача, хоорза, ааткыыш, баалык, бызаа, бижииргек, билииргек, боо, боова, моортай, бөдүүн, дааш-шимээн, диирең, доңгуу, дунааргай, дүймээн, дээрбек, хоолай, чалбыыш, доскаар, чээрген, доозун, ижээн, шииткел, хоойлу,  илиир, дээлдиген, каарган, сааскан, чээрен, кээрген, саазын, хоорай, суур, кожуун, салаа, көдээ, куу, лаа, хаак, маадыр, майыктааш, маргылдаа, медээ, чыскаал, чыыш, мөөгү, мээрең, наадым, оваа, ногаа, чоос, оол, шаашкак, мөөрей, өөрүшкү, чөөк, чоорган, саанчы, сайылгаан, сиир, сараат, хөпээн, сөөк, салаа, суугу, тоожу, тоолай, тоорук, төөгү, угаан, үүргене, үүже, чүлгүүш.

Өк-биле адаар ажык үннерниң шын бижилгези

Ыттыг кижи, чепти эжер, аъттан дүжер, эъттиг мүн, куштуң алгызы, алгы тон,  частыг чай,  кышкы чурумал, чаъстан чаглактаныр, арганың кужу, чүктүг теве, доңгада кадык, чүъктү дүжүрер, оъттуг чер, иртти өзээр, алдыгы каът, дүштеки чем, дүъште өөренир, аъш-чемни делгээр, аштыг-чемниг аал, чөъптү узар, каъттан каттаар, доштуг суг, өрттү өжүрер.  

Кадыг болгаш чымчак ажык үннерниң аяннажылгазы

1.

Ажыл, угаан, угулза, чарын, кодан, тараа, дамырак, чодураа, оран, октаргай, ыраажы, уран, чоос, чуртталга, ынакшыл, амыдырал, аржаан, шорга, орук, оорга, оргаадай, чыжыргана, матпадак, дуруяа, аңгыр, аржаан, дыштанылга, таварылга, хараган, хомудал, хорагай, торгу, бажың, угаадыг, баглааш, тоолчургу, довурак, быштак, кургулдай, ужуражылга, тоожу, кожамык.

   2.                                 

 Шевер, идегел,  бүзүрел, сесерлик, үүргене, чедиишкин, тиилелге, күжениишкин, көрүнчүк, чечек, челээш, хүннээрек, өөредилге,үлетпүр, сүлде, хүреген, өөрүшкү, хүлүмзүрүг, өгбе, хөлеге, хөөмей, элик, эзирик, көгээржик, чиргилчин, чимис, мөөгү, чөреме, чилиг, кичээл, үңгүр, сөгече, үрезин, төөгү, шүлүк, шиитпир, тевек, хөмүр, хирилээ, хөө, хөрзүн.

Сөс эгезинге  күштүг ажык эвес үннерниң шын бижилгези

 Пага, паш, парыыл, тараа, төрел, төөгү, сава, саржаг, шөл, тараачын, тевек, терге, шала, шаашкак, шартылаа, шагдаа, токпак, тоолай, тоол, хап, ховаган, хураган, хек, хову, төгерик, тавак, пөш, тоорук, пар, пөрүк, солун, садыг, сеткүүл, серге, сорулга, сырга, таварылга, таалың, тамы, тарбаган, тарак, тук, торга, торлаа, хойтпак, хадың, хана, хаван, хава, хөректээш, хөрзүн, хой, тал, салгын, сырын, сагыш, согааш, сөс, сөөскен, хараача, хоойлу, хөмүр, хөөрүк, хараал.

                                   Ъ болгаш Ь демдектерни шын бижиири

Аътка шавар, аъттың маңы, эътти дүлер, эъттиг мүн, оъттуң өңү, оъттуг чер, чаъстан чаглактаныр, чаъска турар, чүъктүң деңзизи, чүъктү дүжүрер, дүъште өөренир, дүъштен орайтавас, каътка хой кадарар, каътче үнер, аъш-чемни делгээр, чөъптү узар, мүннүң чөъвү, подъездини аштаар, съездиге бадылаар, башкыларның съездизи.

Лагерьге дыштаныр, школаның лагери, лагерьден аъттаныр, словарьны ажыглаар, бистиң словарывыс, словарьларга даяныр, культура төвү, культурлуг амыдырал, пальманы магадаар, пальмаже үнер, вратарьга сүмелээр, команданың вратары, шииниң премьеразы, премьераны көөр, браконьер туттурган, бракньерни торгаар, редькны тарыыр, редькадан эм кылыр, корабльга олурар, секретарьның ажылы, школаның секретары, рольду күүседир, тюльду базар.

Сөс иштинге кошкак болгаш ыыткыр ажык эвес

үннерниң солчуру

Кызыл кат – тайганың кады, чааш аът – даайымның аъды, солун ат – дуңмамның ады, бичии хап – таакпы хавы, чараш кеш – инек кежи, чаа сагган сүт – хой сүдү, терең оът – шынаа оъду, ак халат – эмчиниң халады, чаагай чыт – чечек чыды, азарганчыг куш – хову кужу, шокар даш – сай дажы, угаанныг баш – тайга бажы, улуг кас – кожаларның казы, каас хеп – эжимниң хеви, алдын шак – ачамның шагы, чоон чаш – угбамның чажы.

Ак чечек – кабинеттиң чечээ, ажыктыг тудуг – музейниң тудуу, бичии балык – хемниң балыы, улуг садыг – суурнуң садыы, торгу содак – мөгениң содаа, улуг карак – ыт караа, ажыг хойтпак – аалдың хойтпаа, чаа одаг – аңчының одаа, дорт думчук – диистиң думчуу, демир хөнек – кырган-авамның хөнээ, күштүг чарлык – дарганың чарлыы, бедик көвүрүг – суурнуң көвүрүү, шаандагы базырык – хаанның базырыы.

Чорут – чорудар, бижит – бижидер, чырыт – чырыдар, алгыт – алгыдар, халыт – халыдар, маңнат – маңнадыр, шошкут – шошкудар, ойнат – ойнадыр, ойлат – ойладыр, аайлат – аайладыр, шайлат – шайладыр, өжеш - өжежир, шарыш – шарыжар, истет – истедир,

Чыт-чыдар, чот-чодар, чат-чадар, өс-өзер, үс-үзер, кес-кезер, кас-казар, ас-азар, ус-узар, уш-ужар, иш-ижер, өш-өжер, аш-ажар, чаш-чажар, чеш-чежер, кеш-кежер, сөк-сөгер, төк-төгер, тик-тигер, сук-сугар, тып-тывар, теп-тевер, кып-кывар, сат-садар, кат-кадар, кус-кузар, час-чазар, ат-адар, ут-удар, ит-идер, кут-кудар.

Й үннүг ажык  үжүктерлиг сөстерниң шын бижилгези

Оюн, шыяан ам, хая, хаяа, аяк, аян, сая, Саая, уя, уян, саяк, ыядыр, ыядыычал, ядыы,  янзы-бүрү, Соян,  моюн, ямбылыг, ояр, ояар, езу-чаңчыл, хоюм, юбка, чаяан, инчеек, ие, езулуг, езуургак, езулал, аяс, енот, еозажок, иелээ, каяа, хаая, ая, яамы, Арыяа, Ендан, аялга, хоюг, өер, өек, буян, ыяш, аныяк.

     Буянныг ие, езулуг маадыр, кадыр хая, кежээки хаяа, хээлиг аяк, куш уязы, уян кижи, сая чон, аян ыр, саяк кулун, ыядыычал кижи, ядыы арат, ая салыр, янзы-бүрү ыяштар,  ак моюн-ораар, ямбылыг кижи, оңгарны ояр, ояар читкен, чоннуң езу-чаңчылы, инчеекте анай, езуургак дарга, хүндүткел езулалы, аяс дээр, хаая ужуражыр, яамыга ажылдаар, уян аялга, хоюг үн, өер идик, өеэ ак хураган, будуктуг ыяш.

          Үе эвээште үүле бүтпес.

          Будуктуг ыяшка куш чыглыр.

          Буянныг өгге чон чыглыр.

          Аныяаңдан адың камна.

          Оюн бажы орааштыг.

          Ие сөзүн ижип болбас.

          Ада сөзүн ажырып болбас.

          Аспас дизе хая көрүн.

          Алдавас дизе айтырып чор.

          Ядыыны бай кээргевес.

          Яндаңны от кээргевес.

Орус дылдан үлегерлээн сөстерниң шын бижилгези

Класс, школа, карандаш, ручка, парта, коридор, пенал, шкаф, киоск, телевизор, телефон, магнитофон, микрофон, алфавит, лексика, сумка, компьютер, клавиша, клавиатура, клуб, машина, подъезд, диван, самолет, аппарат, антенна, матрац, огурец, помидор, такси, стакан, графин, музей, театр, календарь, касса, кино, журнал, парашют, парад, миллион, яблоко, изюм, инженер, бухгалтер.    

Лексикага ажылдар

Омонимнер, омографтар

Ат адаар-окту ат, час дүшкен-хендирни час, чылыг ук- ук төөгү, тонуң ас- ас истээр, буга бустаар-буга суу, чаагай кат-санны кат, хөм идик- оңгарны хөм,  дыргак кезер-ыяш дыргак, солун кино-солун садар, баш шүүрү- компот шүүр сава,  сугга эштир-чоорган эштир, даң адар-боо адар, шай шары- дээр шаар көөр, сүме кадар-сүме ээгизи, ижер суг-акым суг, олуруп саадаар- озалдап саадаар, сааттыг ыяш-сааттыг кижи, сүт саарар- бараан саарар, саң-хөө яамызы-саң салыр, чүс деп сан- салаалар чүзү.

       Үзер буга-хураган үзер, тонну азар-аргага азар, чаш кижи-чаш дыраар, тоолду ыт- ыт ээрер, от кыпсыр- идикке от салыр, хүрештиң аргазы- бойдустуң аргазы, кежээ дүжер- кежээ кижи, аал коданы- кодан халып чор, сугну кеш- кеш эттээр, алгы дыңналды-алгы ууштаар, ажылга кызар, тар идик кызар.

Сөстерниң дорт болгаш көжүрген утказы

       Соок суг – соок карак, изиг чем – изиг байыр, кара тон – кара сагыш, ак чечек – ак сеткил, быжыг хендир – быжыг найырал, ханы оңгар – ханы ынакшыл, бедик даг – бедик чүткүл, согур кижи – согур душ бооп, чаагай чем – чаагай чаңчыл, чырык өрээл – чырык угаан, узун орук – узун назын, хоранныг чылан – хоранныг аас, элбек дүжүт – элбек холдуг, берге онаалга – берге чуртталга, кара өң – кара ажыл, улуг бажың – улуг харыысалга, кадык кижи – кадык амыдырал.

        Аал көжер – булуттар көжер, эжикти ажыдар – сеткилди ыры-биле ажыдар, ажык эжик – ажык сеткил, уруглар дыштаныр – баш дыштаныр, дүктүг чоорган – дүктүг арынныг, чоон чудук – мойну чооннаан, өрү шураар - өрү депшиир, шай хайныр - өжээн хайныр, өг чудараар – бойдус чудараар, кудай багы арлы бээр – кижи багы арылбас, боо адар – даң адар, иштиг барба – иштиг кижи, чер шимчээр – хол шимчээр.

Синонимнер

       Шудургу-кежээ, угаан-сарыыл, угаанныг-медерелдиг, амданныг-чаагай, салгын-сырын, оът-сиген, садар-саарар, аштаар-арыглаар, чарыш-маргылдаа, мөөрей, алгырар-кускуннаар, кышкырар, аажок-дыка, далаш-дүрген, таваар-аяар, оожум, шевергин-силиг, бүзүрелдиг-ынаныштыг, быжыг-дыңзыг, уран-шевер, кудай-дээр, таныш-көрүш, ажык-дуза, халыыр-шураар, маңнаар, тайга-таскыл, тергиин-тас, дилээр-тывар, күштүг-шыдалдыг.

       Арбас-турбас ак шары.(ыңгыржак) Тотпас-ханмас тоглаа-сарыг, дораан чиксээр тоглаа-сарыг.(суугу, ыяш) Арган тевем арт-сын ашты.(орук) Санаттынмаан хой, хемчээттинмээн шөл.(дээр, сылдыстар) Үжүк-бижик билбеске, үнү чоктан дора,

Антонимнер

       Алыры амыр, бээри берге. Чарары белен, чазаары берге. Чалгаа болба, кежээ бол. Чааскаан чорба, өөрлүг чор. Биче чалгаа улуг чалгаага чедирер. Улугну хүндүлеп чор, бичени чаптап чор. Дүне боорга-дүктүг хап, хүндүс боорга-оңгар аяк. Арның бодава, адың бода. Назын кырыыр, өжээн кырывас. Хырны тотса-даа, караа тотпас. Даг дег караны довук дег ак базар.

      Аъттан бедик, кижиден чавыс.(эзер) Чаңгыс чаак сая диштиг.(эдирээ) Ак-кара чүзүннүг, алдан дөрт хонаштыг, алыр, бээри аргалыг, алды янзы шолалыг.(шыдыраа) Изигни изиг дивес ырбаадай, соокту соок дивес ырбаадай.(илбек) Боду борбак, мойну шөйбек.(көгээржик) Хардан ак, хөөден кара.(ала-сааскан) Адаандан амзаар, үстүнден үзээр.(эриннер)

       Хөглүг-муңгак, дүккүр-тас, дөңгүр, ажык-чажыт, бүдүү, күстүгүр-хертеш, кыштаг-чайлаг, хары-төрел, чааскаан-өөрлүг, пөрүк-чугаакыр, бөгүн-эртен, аъттыг-чадаг, тодуг-аш, шимченгир-олутпай, эртемниг-бүдүүлүк, ажылгыр-чалгаа, аткаар-бурунгаар, ажылдаар-дыштаныр, эмдик-чааш, томаанныг-тенек, хедер, тиилээр-аштырар.

Сөс тургузуу. Сөс чогаадылгазы. Орфография.

Сөстүң дазылы болгаш кожумактары

       Дыштаныр, дыштыг, дыштанылга, дыштаныкчылар, бодалга, боданыр, бодамчалыг, езулалдар, езулуг, езулаар,  кат, каттарлыг, каттаар, катсыг, катчы, каттыг,  чай, чайлаг, чайлаглаар, чайлаар, чайгы, чазаныр, чазаныкчы, чазаар, ыраажы, ырлаар, ырларлыг, шүлүк, шүлүкчү, шүлүктээр, аштакчы, аштаар, аштакчылаар.

       Хомус, хомустаар, хомустуг; тывызык, тывызыксыг, тывызыктажыр, тывызыктаар; ойнаар, ойнакчы, оюннуг, ойнадыр; тарыыр, тарымал, тарыкчы; чем, чемзиг, чемниг, чемгерикчи, чемненир; дыңнаар, дыңнакчы, дыңнадыг; хүндүлүг, хүндүлээр; ном, номчукчу, номчуур, номчукчулар, номнуг.

Сөстүң чогаадылга кожумактары

       Тоол, тоолчу, тоолдаар, тоолзуг, тоолчургу; өг, өглээр, өглүг, өгленир; ат, аттыг, адаар, ис, истекчи, истелге, исчигеш, истээр; тиилекчи, тиилелге, тиилээр, тиилелгелиг; чечектиг, чечектээр, чечексиг, чечектелир; тоорук, тооруктаар, тооруктуг, аңнаар, аңныг, аңзыг, аңнаашкын, аңчы, аңчыгаш; малгаш, малгаштыг, малгаштаар.

       Аштакчы, сүмелекчи, чарлакчы, ужудукчу, башкарыкчы, аалчы, шииткекчи, ажылдакчы, айбычы, кижизидикчи, мурнакчы, соңгукчу, күүседикчи, садыгжы, удуртукчу, дайынчы, чурукчу, хөгжүмчү, шеверлекчи, көрүкчү, бөлгүмчү, школачы, саанчы, чылгычы, эргелекчи, эгелекчи, бижикчи, дашчы, чогаалчы, дагдыныкчы, ойнакчы, камгалакчы, кызыгааржы, истекчи, эмчи, шыдыраачы, даараныкчы.

       Каттыг, мөөгүлүг, тооруктуг, чечектиг, чимистиг, аңныг, тулаалыг, даглыг, хемниг, хөлдүг, чодураалыг, чыжырганалыг, үүргенелиг, балыктыг, хараганныг, аржаанныг, сигенниг, тараалыг, довурактыг, өзенниг, аргалыг, чиңгистиг, артыштыг, шончалайлыг, айлыг, бестиг, казымал байлактыг, тайгалыг, агаарлыг.

       Ажылгыр, ажыдыышкын, төлептиг, кичээлдээр, турамык, бүзүрелдиг, кызаңнаашкын, кежээки, одакчы, кыштаглаашкын, чагыдыкчы, аржааннаар, хомудал, күжениишкин, мактал, шаңналдыг, эртенги, чарашсынар, чырык, ыдыкшыл, ааткыыш.

Сөстүң дөзү болгаш өскертилге кожумактары

       Ак сүт, инектиң сүдү, сүттү тыртар, сүттүң хоюу, шайны сүттедим, сүткүр инек, уксаалыг инектер, бистиң инектеривис, инекти оъткарар, сигенни кезер, шупту кестивис, аалдың сигени, чайлагда аалдар, силерниң аалыңар, аалдарывыс кожа-кожа, аалдың уруглары, аалчыларны уткуур.

       Кичээл эгелээн, башкывыс келген, кичээлдиң онаалгазы, кичээливис солун болган, самбыра белен, самбыраны аштаар, самбыраже кыйгырар, кабинеттиң самбыразы, кыдыраашты ажыдар, онаалганы хынаар, демдектерни салыр, өөреникчиниң ручказы, бистер бижидивис, кичээлдер төнген, школадан үнер, бажыңче чанар.

Укталган болгаш укталбаан дөс

        Мээң чуртум, солун чуртталга, чуртту сайзырадыр, авамның чурту, чуртка ажыктыг боор, эки чурттаар, тоол чурттуг оол, чурттаксанчыг чер, чурттуң байлаа, сээң чуртуң, чурттан көжер, чуртталганың оруу, чуртувус делгем, чуртче чанар, төлептиг чуртта, чуртта чаартылгалар, чуртталгага ынак болур, чуртуңар камнаңар.

Дефистеп бижиир нарын сөстер

       Алдар-ат, аал-чурт, аажы-чаң, аймак-сөөк, арга-эзим, арын-нүүр, ачыр-дачыр, аът-хөлге, аяк-сава, аъш-чем, бажың-балгат, бок-сак, бай-шыырак, боо-чепсек, боова-боорзак, даай-ава, демир-орук, демир-хууң, дер-бус, деп-дең, дериг-херексел, изиг-демир, ижин-баар.ийи-чаңгыс, илби-шиди, кат-ие, каткы-хөг, күш-ажыл, күш-культура, кызар-өөк, кызыл-даван, мыйгак-хараган, назы-хар, ном-дептер, ок-чемзек, ой-чик, орун-дөжек, от-көс, оңгул-чиңгил, оран-чурт, оюн-баштак, өң-чүзүн, өңнүк-тала, пөс-таавы, сагыш-сеткил, сан-чурагай, саң-хөө, согур-шөйүндү, тайга-таскыл, те-чуңма, топтуг-томаанныг, төгер-чаяр, төнмес-батпас, уйгу-дыш, уйгу-чыдын, үжүк-бижик, үндүрүк-киирик, унуш-дүжүт, хат-салгын, хая-даш,хонук-хуусаа, хоойлу-дүрүм, хөй-ниити, чаъс-чайвк, чигир-чимис, чунар-бажың, чунар-демир, шагар-оът, шагар-ары, ында-хаая, ымыраа-сээк, ыыт-шимээн,ыяш-даш, эгиш-тыныш, эзер-чонак, эрес-дидим, эрес-шудургу, эш-өөр, янзы-бүрү, язы-сөөк, языты-мелегей.

            Чеди-Хөл, Чаа-Хөл, Тере-Хөл, СүтХөл, Барыын-Хемчик, Дзун-Хемчик, Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Улуг-Хем, Каа-Хем, Бии-Хем, Тес-Хем, Кара-Тал, Ак-Туруг, Чал-Кежиг, Оңгар-Хову, Кызыл-Даг, Дус-Хөл, Бижиктиг-Хая, Кара-Чыраа, Хову-Аксы, Ийи-Тал.

        Кенин-Лопсан, Түмен-Байыр, Седен-Очур, Шагдыр-Сүрүң, Чанчы-Хөө, Тойбу-Хаа, Саны-Хөө, Тана-Херел, Серен-Доржу, Чимит-Доржу, Серен-Хуурак, Самба-Люндуп, Мөңге-Назын, Сайын-Белек, Лопсаң-Серен, Алдын-Херел, Бады-Белек, Бады-Доржу, Бады-Сагаан, Даваа-Доржу, Даваа-Самбуу, Дажы-Дамба, Ай-Чүрек, Ай-Демир, Каң-Болат, Анай-Саар, Өшкү-Саар, Кызыл-Уруг, Тыртык-Кара, Даңзы-Белек, Белек-кыс, Дүрген-оол.

  Сөс иштинге дакпырлаан сс, пп, гг, нн, кк, тт деп үжүктерни шын бижиири.

         Чооссуг, чессиг, иссиг, ассыг, кессе, теппес, тыппас, шыппас, суггарар, суггур, чагга, күзегге, саггаш, чаггаш, чигге, ооругга, туругга, чылыгга, чырыкка, көрүнчүкке, садыгга, чоннуг, чыланнар, салгынныг, чедиишкиннер, сыынның, чоокка, сөөккүр, көккүр, ыраккы, садикке, соруккур, аккыр, каттыг, каттаар, куруттар, тоттур, булуттаар, чуруттунар, чоттунар, дыттыг.

       Деггенде ток дээр, демир баштыг,

       Какканда хак дээр, каң баштыг. (балды, маска)

       Өгге, черге сыңмас аъдым.

       Дагга, дошка тайбас аъдым. (шанак)

       Көрүнчүкке маңнаар аъдым

       Хөрзүнге хоржок аъдым. (коньки)

       Дээринде шаштыккан денди чараш,

       Черинде тептиккен черле чараш. (челээш)

       Чүскүк дег боттуг, сүрүн далай ыыттыг,

       Эргек дег боттуг, эжен далай ыыттыг. (ары)

       Ажылдан дескеш, түрегге дүжер.

       Билигден дескеш, чазыгга дүжер.

       Иелиг кыс угаанныг.

       Адалыг оол томаанныг.

       Эъттиң безин чиве,

       Эжиң чагыын утпа.

       Тоткан эник ээзин ээрер,

       Доруккан оол иезин чаңчаар.

Сөстү көжүрериниң чуруму

       Аалчылар, аъттаныптар, хүнезинни, хүндүткелдиг, аъш-чем, аныяктар, чоргаарланыр, дыштанылга, өөрүшкүлүг, анай, чадыр, улуургак, суурумга, чайлаглаар, кулунчугаш, хүлүмзүрүг, чуруттунар, хоптактаныр, шуугаазын, демнежир, ажык-дузалыг, лагерьлээр, амданнаныр, аргыттынар, ааткыыш, эвилең-ээлдек, сорулга, бурунгу, бүдүүлүк, бүдүрүкчү, кызыгаар.

Чүве аттарының бичеледир, чассыдар хевирлери

       Хөглүгбей, чассыгбай, кенижек, бызаажык, шарыжык, бугажык, хунажык, хөлчүк, молдургажык, таалыңчыгаш, одагжыгаш, бодалчыгаш, чүстүкчүгеш, дагаажыгаш, эзержигеш, шиижекчигеш, орланак, койгунак, кошкарак, хаванак, хунакай, быдаакай, Бызаакай, чүреккей, чечеккей, чалгаапай, кежээпей, дөңгүрбей, Кидиспей, күскежик.

Хуу чүве аттарын шын бижиири

       Суг-Бажы, Кочетово, Арыскан, Мөген-Бүрен, Бай-Хаак, Үрбүн, Сесерлиг, Чыраа-Бажы, Хандагайты, Шанган, Хайыракан, Азас, Чагытай, Хүт, Туран, Тарлаг, Эрзин, Сосновка, Зубовка, Дүрген, Кунгуртуг, Чыргакы, Тос-Булак, Кундустуг, Арыскан, Шеми, Кызыл-Мажалык, Аянгаты, Бижиктиг-Хая, Эрги-Барлык, Чааты.

       Монгуш, Оюн, Шаалы, Кызыл-оол, Хертек, Ооржак, Оруспай, Донгак, Куулар, Достай, Баазан, Кара-Сал, Байыр-оол, Бызытпаа, Тумат, Кочага, Кол, Сыдам-оол, Наксыл, Бады-Очур, Кенден, Түлүш, Кудажы.

       «Эне сөзү», «Шын», «Сылдысчыгаш», «Хүреш», «Матпаадыр», «Уйгу чок Улуг-Хем», «Араттың сөзү», «Үш чүүл эртемниг оол», Ада-чурттуң Улуг дайыны, Тиилелге хүнү, Совет Эвилелиниң Маадыры, Московская, Дружба кудумчулары, Европа, Словакия, Италия, Венера, Чеди-Хаан, Үгер, Тыва Республика, Өөредилге болгаш эртем яамызы, «Мурнакчы» арат ажыл-агыйы,  Күш-ажылдың Кызыл Тук ордени, Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры.

Чүве аттарының саны

       Солуннар, сеткүүлдер, чедиишкиннер, хоочуннар, аржааннар, хову-шөлдер, оюннар, чурумалдар, тараачыннар, араттар, партизаннар, кыдаттар, Монгуштар, Туматтар, малчыннар, саазыннар, сарааттар, каттар, тооруктар, өөреникчилер, кулуннар, трактористер, теректер, күш-культуржулар, диваннар, аппараттар, хураганнар, хараганнар, бодаганнар, куруттар, йөрээлдер, езулалдар.

       Чараш кожамыктар, өңнүг кажыктар, солун тоолдар, чаа тывызыктар, шелер хомустар, аът баштыг игилдер, эткир бызаанчылар, шаандагы тураскаалдар, бурунгунуң базырыктары, хову элезиннери, берге оруктар, демниг алышкылар, найыралдыг халышкылар, дириг амытаннар, кижиниң органнары, ызырар ыттар, ырак чурттар.

Чүве аттарының падежтерге өскерлири

                                     Хамаарыштырарының падежи.

      Күрүнениң сүлдези, үениң маңгыры, дыттың бүрүзү, ыттың чыдыны, булуттуң хевири, чыланның өеэ, чарынның эъди, хырынның карты, салгынның  уу, чеченниң чугаазы, чоннуң чаңчылдары, хаанның өргээзи, кадынның каасталгазы, халаттың куру, хаттың күжү, чурттуң девискээри, магнитофоннуң үнү, куруттуң ажыы, каттың амданы, чойганның чыды, оъттуң тереңи, эъттиң чаглыы, аъттың эзери, сарааттың бедии, малчынның чайлаа, сааттың өртээ.

       Кижиниң намдары, аал коданы, төөгү тураскаалдары, чуртталганың оруу, класс журналы, авамның аржыылы, кырган-авам аптаразы, ада-иениң үлегери, кижи назыны, маргылдааның түңнели, хем балы, тайга оъду, хем сайы, киш кежи, эрин салы, аржаан суу, аът дагазы, меңги чечээ, машина дугую, хол бөмбүү, хоочуннуң чугаазы, хоорай кудумчузу, хлебтиң амданы, хүн караа.

       Кадын кыстың караа чараш. (моортай)

       Буян талдың будуу чүс. (тараа)

       Ийи угбашкының экти дең. (хачы)

       Кулугурнуң кулаан долгаар.

       Барасканның баарын суйбаар. (игил, бызаанчы)

       Кадын кыстың хачызы чок.

       Хаан оолдуң оттуу чок. (инек, аът)

       Кас оруу каалама.

       Дуруяа оруу дунук. (тыва идик)

       Кежээ кижиниң адыжы кызыл.

       Кежээки хүннүң хаяазы кызыл.

       Келин кыстың чаагы кызыл. (чүведе үш кызыл)

       Сеткилдиң бичези эки.

       Эртемниң улуу эки.

       Чашпааның сөзү хөй.

       Чалгааның сылдаа хөй.

       Аът – кижиниң буду.

       Ыт – кижиниң кулаа.

       Хоюган аъттың караа көскү.

       Кортук кижиниң кулаа дыыжы.

       Үннүң чаражы хекте.

       Үнүштүң чаражы чечекте.

Бээриниң падежи

 Сугга эштир, чогаадыгга белеткенир, кудукка ажылдаар, тукка мөгейер, каракка көскү, кулакка дыңналыр, чагга ынак, балыкка бээр, терекке кургадыр, чалгыгга эштир, Тарлагга чурттаар, укка эжээр, эникке, ынак, чурукка тырттырар, чылыгга амдажыыр, соокка салыр, чукка чыпшынар, Кунгуртугга ажылдаар, сыртыкка чыдар, чөкпекке пөгер, будукка азар, садыгга ажылдаар, чөргекке ораар, көрүнчүкке көрдүнер, эжикке турар.

Онаарының падежиниң кожумаан

хамаарылга кожумаандан  ылгаары

              - Койгунну чемгерер, дуңмамның койгуну, мүннү ижер, хой мүнү,  чаанны чуруур, зоопарктың чааны, катты чыыр, оюнну уламчылаар, уруглар оюну, хаванны ойладыр, кожаларның хаваны, сигенни кезер, малчынның сигени, малчынны шаңнаар, совхозтуң малчыны, ытты агаарладыр, эжимниң ыды, тонну кедер, кырган-авамның тону, артты ажар, Өвүрнүң арты, бөрттү даараар, аътты эзертээр, хураганны өстүрер, дуңмамның хураганы, кулунну чаптаар, аъттың кулуну бодаганны эмзирер, Мергенниң бодаганы, чуртту сайзырадыр, авамның чурту, отту кыпсыр.

Турарының падежи

       Чуртта өскерилгелер, Кыдатта өөренип турар, номда чуруктар, тортта чечек, сараатта инек, самолетта соңга, алфавитте үжүк, солдатта медаль, бутта балыг, садта чечек, буфетте чем, депутатта чагаа, дүжүтте, зачетта демдек, институтта өөредилге, кадатта мал, кадрда чурук, катта курт, койнутта амдан, компотта чимис, каътта хойлар.

       Школада, класста, часпарда, столоваяда, библиотекада, номда, кыдыраашта, самбырада, коридорда, шүлүкте, онаалгада, мастерскаяда, чижекте, мергежилгеде, домакта, карточкада, өөреникчиде, хуралда, чыскаалда, кичээлде, чечен чугаада, словарьда, дыштанылгада, спортзалда, практикада, дневникте, музейде, чогаадыгда, хыналда ажылда, бөлгүмде, кружокта.

Үнериниң падежи

       Өлден артар, өрттен артпас. Тараадан халбактанган – тодуг. Малдан халбактанган – каас. Аныяаңдан адың камна. Ажылдан дескен түрегге дүжер, билигден дескен чазыгга дүжер. Чаштанчыдан өрт үнер, чаашкындан үер үнер. Довурактан тодар, малгаштан байыыр. Теведен аът хояр, тенектен ыт коргар. Сагыштан аарыыр, сүзүктен сегиир. Өскүзүнден өлбес. Бактан халбактанма, экиден салдынма. Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан.

Углаарының падежи

       Аптараже шыгжаар, олбукче саадаар, хевисче олурар, тайгаже аъттаныр, концертче далажыр, Манчүрекче баар, эжинче телефоннаар, кыдыраашче бижиир, компьютерже киирер, бажыңче чалаар, аргаже мөөгүлээр, артче үнер, талыгырже хараар, сценаже үнер, аржаанче дыштаныр, сугже шураар, даштыкыже үнер, поездиже кирер, сылдыстарже көөр, дөжек дойже чалалга, өөредилгеже чүткүл.

Үлегерлеп алган чүве аттарының падеж болгаш

сан  кожумактарын шын бижиири

       Дискилер, дискини, календарьлар, календарьның, доцентизи, доцентилер, абзацка, аэропортан, вариантылар, вариантыны, вольтулар, вольтуга, витаминнер, витаминни, зондулар, зондунуң, иероглифтер, интеллигентиниң, инструментиниң, клиентиниң, клиентилер, резидентиниң, талантының, рецензентиниң, рецептиниң, рецептилер, рельевтиң, процентилер.

Чүве аттарының хамаарылга хевиринге өскерлири

       Сыырткыыш-сыырткыыжы, хаак-хаагы, кидис-кидизи, согааш-согаажы,  өрт-өртү, чурт-чуртувус, бөрт-бөргү, ирт-ирти, чүскүк-чүскүү, хавак-хаваа, эжик-эжии, эдек-эдээ, сарлык-сарлыы, өчүк-өчүү, суглук-суглуу, шанак-шанаа, аът-аъды, хаакчы-хаакчызы, дага-дагазы, бөрү-бөрүзү, бөрзек-бөрзээ, чаг-чаа, билиг-билии, садыг-садыы, чадыг-чадыы, тудуг-тудуу, шак-шагы.

Үлегерлеп алган чүве аттарының хамаарылга

кожумактарын шын бижиири

       Абитуриент-абитуриентизи, абонент-абонентизи, транспорт-транспорту, агент-агентизи, акцент-акцентизи, аспирант-аспирантызы, ассортимент-ассортиментизи, астронавт-астронавтызы, асфальт-асфальтызы, бинт-бинтизи, артист-артизи, атеист-атеизи, биограф-биогравы, бильярд-бильярды, бланк-бланкызы, комплекс-комплекизи, вариант-вариантызы, виолончель-виолончели, область-облазы, картечь-картечизи, вольт-вольтузу, гармонист-гармонизи, гармонь-гармоню, домкрат-домкрады, журналист-журнализи, залог-залогу, зоопарк-зоопарыгы, импорт-импорту, июль-июлю.

Демдек ады. Укталбаан демдек аттары

       Чараш, силиг, томаанныг, ак, хүрең, кара, кажар, кожа, чолдак, чоон, чиңге, дорт, делгем, сыык, каас, көдээ, ыргак, эмдик, дээди, изиг, борбак, шөйбек, көк, шокар, кежээ, чаа, эрги, бөдүүн, нарын, шилги, аяс, айдың, чечен, мерген, семис, дүлей, багай, балыг, бөкпек, бөпүгүр, быжыг, уян, аян, коя, дыдык, дыкпыш, кааң, дунааргай, коргунчуг, мөөн, кур, өткүт.  

                                   Укталган демдек аттары

       Сүттүг шай, амданныг чем, ажылгыр күдээ, сөскүр оол, аъттыг кижи, чодураалыг чөкпек, чөкпектиг ааржы, сыынныг тайга, тараалыг сава, даңгырактыг эш, девиденчиг үн, сааттыг пөш, хаттыг хүн, салгынныг эртен, каттыг ортулук, кулуннуг бе, хураганныг хой, эзерлиг аът, чуруктуг альбом, эъттиг мүн, тоолзуг оран, чыланныг шык, төөгүлүг тураскаал, инек-караалыг арга, сигенниг ортулук. ада-иелиг уруг, күчүлүг Улуг-Хем, сүрлүг дааш, даштыг кудумчу, чалгынныг куш, ажылгыр кижи, ажыл-ишчи арат, маңгыр аът.

Чүве ады – демдек ады

       Шил сава, фарфор ваза, каң бижек, болат селеме, демир удазын, хүлер медаль, плюш адыгжыгаш, брезент майгын, ыяш калгак, торгу пөс, алдын билзек, дайынчы кыйгы, джинсы хөйлең, мөңгүн чулар, даш бажың, тууйбу херим, пөс плащ, саазын самолет.

                            Шынарның демдек аттары.

       Өңгүр, өөрүшкүлүг, ажылгыр, кежээ, кылаң, арган, чараш, хуулгаазын, борбак, шөйбек, узун, чолдак, чоон, мөөн, каттыг, чуга, шевергин, солун, коргунчуг, чалгаа, хирлиг, амданныг, ажыг,  каржы, өткүт, чымчак, чырык, чылыг, сериин, дунааргай, семис, талантылыг.

                       Хамаарылганың демдек аттары.

       Хураганныг хой, даглыг чер, угулзалыг аптара, кежээки саалда, күскү дүжүт, ишкээр аал, кышкы идик, кыдыкы бажың, дуруяалыг шөл, эштиг аңгыр, бижиктиг саазын, телефоннуг сумка, суглуг сава, сумкалыг оол, чодураалыг чөкпек, чуруктарлыг альбом,  машиналыг ада, спортчу оюн, сөөскенниг каът, булуттуг дээр, бурганныг даг, очкилиг өөреникчи, кежик-чолдуг чуртталга.

                             Демдек адының чадалары.

      Дыка солун, эрескир, сап-сарыг, кып-кызыл, кап-кара, черликсимээр, хөглүгзүмээр, шала чавыс, чиңгир ногаан, каралгыр, хүрелгир, кедергей улуг, чавыссымаар, чаашкыр, сөөккүр, дүктүгүр, астыгыр, шалыпкыр, чиңгежек, арай чиг, чиңгир көк, көккүр, тергиин быжыг.

                                             Сан ады.

       «Үш чүүл эртемниг оол», Чеди-Хаан сылдыс, чеди өңнүг челээш,тос чүзүн мал, чеди чүзүн мал, он ийи чыл, алды аргалыг, беш мегелиг, чүведе үш дүрген, үш кызыл, үш кара, «Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мерген», алды артты ажар, чеди хемни кежер, тос дагылга, тос ыдык, тос дой, тос сыртык, тос сүзүглел, тос эртине, тос аржаан, тос эрээ, тозан аът долганып четпес докулчак ак өргээ.

       Тос дагылга. От дагыыры, таңды дагыыры, арт кыры, оваа дагыыры, суг бажы дагыыры, тел ыяш, хам ыяш, бай ыяш дагыыры, чер хиндии азы дээр дагыыры, буга бажы дагыыры.

       Тос ыдык. Бора аътты ыдыктаары, сарыг серге, ак буга ыдыктаары, калчан ак хой ыдыктаары, ирт ыдыктаары, чаа тиккен ак өгнүң хараачазын ыдыктаары, күзүңгү-көрүнчүк болгаш ыдык окту ыдыктаары.

      Тос сыртык. Уруг сыртыы (ие иштинге чораан сыртыы), чөөк сыртык (бичии өпеяаларга), орун сыртыы, алгы сыртык, чең сыртык, идик сыртык, эзер сыртык, өжүн сыртык, даш сыртык (мөчээн кижиниң).

       Тос дой.  Уруг дою (дөжек дой), 3харлыында бажының дүгүн хылбыктаар дой, башкы хойтпак дою, тыйтылаа хумуң дою (7харлаан уругга өшкү-хой саар кылдырбичии хууңчугаш кылып бээр чораан), чаа кылган сыдым дою, чаа өг дою, дүңгүр бустаар дой, куда дою, 81харлаан кырганның назынын дилеп алыр дой.

       Тос сүзүглел. Унген хунге чем өргүп сүзүглээри, ай чаазынга чажыын чажып сүзүглээри, хемнер, суглар баштарынче чажыын чажары, ак-көк дээрже чажыын чажары, өг долгандыр чажыын чажары, меңги баштарлыг бедик тайгаларже чажыын чажары, арга-арыгларже, оран-делегейже чажыын чажары, ада-өгбелериниң чуртунче чажыын чажары, төрүттүнген черинче чажыын чажары.

       Тос эртине. Алдын эртине, мөңгүн эртине, шуру эртине, чинчи эртине, оюу-даш эртине, каң эртине, чес эртине, хая-даш эртине, туң эртине.

       Тос аржаан. Артыш, шаанак, каңгы, шиви бүрүзү, чойган бүрүзү, агы, кодан-хаак, сүт, суг.

       Тос эрээ. Шагай (чаакче хөм-биле кагар), манзылаар (балдырынче калбак ыяш-биле кагар), саспылга (салааларны шарааш, ыяш-биле тыртып тургаш, сый иттирер), чанагаштааш сайга олуртур, салааларда дыргактар адаанче кулузун кадаар, ширилээр ( муңгаш өл хөмге дуй даараар), кымчылаар, дөңгү кедирер, хыл кыргааш каракче урар.

       Дөрт булуң дөңгүр аас. (аптара)

       Чаңгыс чаак сая диштиг. (щетка)

       Бир оолду хөөмейлеткен, ийи оолду дураннаткан,

       Адазынга баштаткан, аржаанын дергилээн.

       Дөрт аътты чарыштырган, күзүнгүзүн кылаңнаткан. (машина мотору, караа, чолаачызы, бенэини, дугуйлары, көрүнчүү)

       Ийи тейниң аразында

       Ийленчек сарыг оорга чыдыр. (чаактар аразында думчук)

       Ийи өжээти сүрүштү. (дүн, хүн)

       Алдын теректиң дазылы он ийи

       Үнген бүрүзү үш чүс алдан беш. (чыл, айлар, хонуктар)

       Дөрт алышкы дөрт чүзүн. (кыш, час, чай, күс)

       Ийи кижи баран хараан, ийи кижи дыңнаалаан,

       Ийи кижи дураннаан, дөрт кижи малгаш шаптаан,

       Бир кижи ымыраа хоюскан, бир кижи өлең кескен.

              (тевениң мөгеннери, карактары, кулактары,

                     даваннары, кудуруу, аксы).

    Ажыглаан литературазы:

1. «Матпаадыр» уругларга аас чогаалы. Кызыл 1991чыл
2. Тыва дылдың орфографтыг словары. Кызыл 1967чыл.
3. Долзаң Күжүгет «Сактыышкыннар» Кызыл 2004чыл.
4. Башкының кичээлдер планнары.
5. «Шын», «Сылдысчыгаш» солуннары.