Чогаадыглар чыындызы
творческая работа учащихся на тему

Тыва Республиканыӊ өөредилге болгаш эртем яамызы                         Муниципалдыг ниити өөредилге чери Тоора-Хем ортумак школазы

2016 чыл

Допчузу

1. Киирилде сөс……………………………………………………………..2  
2. Хостуг темага чогаадыглар. Күс – онзагай үе………………………....4
3. Азажыгаш…………………………….…………….................................5
4. Шүлүүӊер дээш четтирдим……………....……….................................6
5. Эки эжиӊге бак сөс сөглеве…………………………………………….7
6. Ёзулуг кижи деп кымыл………………………………………………..9
7. Эки аъттыӊ ээзи хөй……………………………………..……………13
8. Өлчей кежиктиг төрээн дылым………………………………..……..14
9. Илдирмааныӊ аӊчы олчазы…………………………………………..18
10. Мээӊ күзелим………………………………………………………….20
11. Чогаадыг дүш. Читкен эниим эглип кел…………………………….21
12. Чогаадыг сагыш. Чогаалчы болган болзумза……………………….23
13. Чогаадыг тоол. Шуугаар мурнунда боданыр………………………..25
14. Чогаадыг сактыышкын. Мээӊ Москвага чорааным ………………..26
15. Чогаадыг чага. Чагаажыгаш………………………………………….28
16. Угаап бодаар кыска чогаадыглар. Буянныг үүле-херек……………32
17. Чер-ие………………………………………………………………….32
18. Чоннуӊ чаӊчыл- сагылгалары деп чүл?..............................................33
19. Чаагай чаӊчылдар……………………………………………………..3
20. Кижизиг аажы-чаӊ…………………………………............................33
21. Ыяштарны камгалаалыӊар…………………………………………...36
22. Иениӊ өг-бүлезинге бердингени…………………………………….36
23. Хөй талалыг сайзыраӊгай кижи……………………………………..37
24. Оранныӊ байлаан чөп ажыглаары…………………………………...38
25. Төрээн черивистиӊ, чонувустуӊ төөгүзүн утпаалы………………...39
26. Чаӊгыс-даа башты ышкынмас…………………….............................40
27. Чолукшууру – чаагай чаӊчыл………………………………………...41

Киирилде сөс

Уругларныӊ чугаа сайзырадылгазыныӊ бир онзагай хевири – чогаадыг бижиири. Чогаадыг дээрге бердинген темага хамаарыштыр өөреникчилер боттарыныӊ бодалдарын бот-тускайлаӊ дес-дараалаштыр илередири болур.Эдертигге деӊнээрге чогаадыг бижиири – нарын, берге айтырыг.Бир эвес эдертиг үезинде уруглар башкыныӊ адап берген сөзүглелиниӊ утказын эдерти бижиир азы чугаалаар турган болза, чогаадыгга теманыӊ утказын боттары бот-тускайлаӊ илередир.

        Чогаадыг бижидери өөредиглиг болгаш кижизидилгелиг ужур-дузалыг. Чогаадыг бижиири уругларныӊ боданыр чоруун сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар, чүвелерни сайгарып, хайгаарап, шынзыдып, түӊнеп көөрүнге өөредир. Боттарыныӊ бодалдарын дес-дараалаштыр шын, долу бижип көргүзеринге грамматика, лексика, стилистика, чугаа культуразыныӊ талазы-биле билиглери, чаӊчылдары негеттинер. Ынчангаш чогаадыг уругларныӊ ниити билииниӊ деӊнелин бедидеринге база чугаа сайзырадылгазынга улуг ужур-дузалыг.

        Чогаадыгларнын тематиказы хөй янзы. Оларныӊ темаларын чугаа сайзырадылгазынга база кижизидилге ажылынга ажыктыын көрүп, шилип алыр. Чогаадыглар уругларныӊ күш-ажылга, эки мөзү-шынарга, чаагай ёзу-чаӊчылдарга, маадырлыг чорукка кижизидеринче угланган турар ужурлуг.

        Кандыг-даа кижини чогаадыг бижип өөредирде, ооӊ сагыш-сеткилин сайзыраӊгай чараш кылдыр хевирлевес болза, чогаадыг бижиири болдунмас. Чогаадыгны бижип өөредири – кижиниӊ бодалдарын шын, чиге, ханы болгаш тускай аян-биле илередири болур. Кандыг-даа ниитилелге, байдалга кижи бодалдарын шын дамчыдып, ону уран-чечен илередип билир ужурлуг. Чуге дизе хүн бүрүде амыдыралдыӊ нарын айтырыглары чидии-биле тургустунуп  турар. Оларныӊ аразында сагыш-сеткил культуразы, ооӊ сайзыралы бирги черде туруп турар. Бир эвес уругну бодалын шын, делгереӊгей, уран-чечен болгаш ханы анализтиг дамчыдып билир кылдыр өөредир болза, ооӊ иштики делегейи байлак, сагыш-сеткил культуразы сайзыраӊгай кижи кылдыр хевирлеттинер.

        Бо шенелде «Чогаадыглар чыындызында» Тоора-Хем ортумак школазынын өөреникчилериниӊ школа иштинге болуп эрттип турган чогаадыглар мөөрейлеринге болгаш 9-ку класстыӊ доозукчуларыныӊ түӊнел күрүне шылгалдазынга белеткел кылдыр бижиттинген шилиндек  чогаадыгларын киирдивис. Чогаадыг бижииринге бичии-даа болза, дузаны кадып, улегер-чижекти бээр  дээрзинге идегеп, ажылдарны парладывыс.

          Чылдыӊ  чурумалдыг үелеринин бирээзи – күс. Күс чылдын үелериниң эң онзагай үези деп бодаар мен. Чүге дизе күстүң үш айында бисти долгандыр турар бойдузувус – арга-арыг, тайга-таңдыларывыс – үш чүзүн хевин кедип солуур.

            Күстүң айларының эң улуу, башкылыы – сентябрь айда арга-арыгларывыс чайның сартыы -  ногаан өңнүг хеви-биле күстү уткуп, бисти бодунуң четчип бышкан чүзүн-баазын, каас чараш чечектери-биле база кат-чимизи, ногаа байлаа-биле өөртүр. Оон ол чоорту ногаан хевин уштуп, алдын-сарыг өңче шилчип, бистерни база бир кайгнамчык хуулгаазын чаражы-биле магададыр. Алдын-сарыг хевин кеткен арга-ыяштарны көөрге чаражын! Ооң ындыг чаражын кижилер эртине байлак алдынга дөмейлеп, «Алдын күс» деп адаан болгай. Ооң соонда Күзүвүс арга-арыгларны, куда-дойга ак кем чок хевин кеткен душтук кыс дег, мөңгүннелчек, арыг ак хеви-биле кедириптер. Ол дээрге күзүн бараалгап кээр – баштайгы чаш хар. Баштайгы хар… Ол бодунуң коступ келгени-биле кижилернин сеткилдеринге кайы-хире омак-хөгнү, идегелди оттурар ийик. Ынчап кээрге күстүң үш айы – сентябрь, октябрь, ноябрь угбашкылар – бистин сагыш-сеткиливиске үш катап өөрушкүнү сөңнеп, бодунуң онзагайын бадыткаар.

                                                                                                   Донгак Шончалай.                                                  

              Кежээлерде шупту чыглып келгеш, өг-бүлевиске амданныг чем кылып чииринге, чок-ла болза кым эң аянныг номчуурул, азы кым эң аянныг танцылаарыл, азы кым эң кежээл дээш, кылбас-тутпас ажылывыс-ла чок.

              Янзы-бүрү эң-не, эң-не деп оюн-тоглаадан аңгыда ада-иевиске эргеленип чассыырынга база эң-не ынак бис. Удуур дыштаныр үе келирге-ле, идик-хевивис уштунгаш, чанчыл ёзугаар ада-иевис чанынга чассып, эргеленчиг состерин дыңнаарынга ынак бис. Бир-ле кежээ база өөренген чанчылывыс-биле ада-иевис чанынга чыдыпкаш, каттыржып, эң бичии дуңмавысты чассыдып, шуптувустуң кичээнгейивис өске кежээлерде дег дуңмавыста-ла бардывыс. Дуңмавысты янзы-бүру сөстер-биле чассыдып, эргеледип, чыттап, ошкап, ууштап, канчап-даа көөр бис. Ававыс дуңмавысты чассыдарда, «Бичии азажыгаш, чаптанчыгбай, чассыгбайым» дээш, бүгү-ле эргим чассыдыышкынның сөстерин арттырбайн чассыдар кижи. Ол ынчап тенип, каткы-итки чыткаш, ававыс бистерни орустап дуңмаңарны чассыдып көрүңерем дээрге, ийи класс дуңмам Сайлык чыдып-чыдып: «Идегел, ужас!» деп орустай каапкан. Оон авам ону дыңнап кааш, шала шириин : «Дуңмаңны ол чуу деп турарың ол?» дээрге: «Сен дуңмамны бичии азажыгаш деп чассыдарыңга, мен орустап «Ужас» деп тур мен» дээрге авам, ачам бот-боттарынче көржүпкеш, хенертен дыка кончуг кылдыр каттыржып-ла эгелээн.

              Дыка үр каттыржып келгениниң соонда, авам Сайлык дуңмамны куспактапкаш: « Кээргенчиг, чаптанчыг уруумну, азажыгаш дээрге орустап «Чертенок» дээр чуве диин» деп тайылбырлаан.

Ол ынчан өг-бүлевис-биле каттырганывыс утпас мен. Авам.ачам дуңмамны чаптап, кара баары каткыже каттыржып турда, бис оларны көргеш, хөк бодап, база дыка-ла каттыржып алган бис.                                                                

                                                                                             Алгыяк Сайын                           

«Авай, авай! Чүге карааң шийип алдын?

Чассыг урууң бажын чыттап, суйбап келем…»

Ава ыыт чок. Бук-даа дивес, харыы бербес.

Чаңгыс дең-не муңгаранчыг бүлдеш кынныр…

              Артур Хертектин өскүс арткан ийи харлыг бичии чаш биле улуг угбазының иезин чидиргеш, дүнелерде ыызын төп, чоктап чоруурунуң дугайында бижээн бо шүлүктү номчааш, клазымга караам чажы улай-улай бадып, баарым ажыш дээн. Кандыг кончуг сеткилге дээптер кылдыр бижиттинген одуруглар боор. Шүлүктү бир-ле дугаар тудуп алгаш, каш катап номчаан мен, ынча катап караам чажын төктүм…Удавас ноябрь… Авалар хүнү чоокшулап орар. Доозукчу клазымга шак бо шулукке үнелел бижиттирип шенедим. Өөреникчилеримге шүлүктү белеткенип алгаш номчуп бээримге, шупту ыыт чок, ханы аар бодалдарга алзып, чүгле муңгаранчыг кылдыр улуг тынганы меңээ дыңналды…

             Ава. Ажы-төл. Аарыг. Өскустер.

            Артур Хертектин шүлүүнде бо дөрт өзек сөс шүлүктүң кол бодалын илередиптер. Кижиниң авазы дег эргим чоок кижи кайда боор. Авазы чорда кижиниң сеткили чиик, бодалы арыг чоруур. Аваң чаныңга чорда, өртемчейде бүгү-ле бар кара күш сеңээ коргунчуг эвес кылдыр сагындырар. Ава бодунуң ажы-төлүнүң келир үезин бүдүү билир-биле дөмей, сеңээ эргежок чугула эргелелди, арга-сүмени, чагыг-сөстү үезинде харам чокка өргүүр. Ону үе-шаанда шын ажыглап, хүлээп, үнелеп билген төл -  улуг аас-кежиктиг деп бодаар мен.

             Өртемчейде бүгү чүве төнер төнчүлүг, өлүр тынныг. Ооң-биле катай ажы-төлге эң-не эргим, чоок кижи – ава база бистен чарлып чоруй баар үелиг. Ол дугайында шүлүкте автор өзү кара аарыгнын хайы-биле ийи харлыг чаш төлдүң угбазы-биле катай авазының чылыг караан, чымчак холун, арыг сеткилин, харам чок эргелелин четче көрүп четтикпээнин кижи бүрүзүнүң сеткилинге кире бээр  кылдыр бижээн. Бо шүлүкте амыдырал чаяакчызы, ие кижини аарыг-хамчык чаш ажы-төлдүң чөпшээрели чокка алгаш барганы, иези чанында чоруур,  хүн бүрүде чагыг-сөзүн, чуртталганың бергелеринге торулбас күштү берип чоруур иези бар ажы-төлдү чайгаар-ла бодандырып, авазын үнелеп билир чорукка кижизидер ханы утканы илереткен ёзулуг сеткилден бижиттинген чогаал деп үнелээр-дир мен. Шүлүктүң авторунга сеткилди дүвүредип бодандырар ханы уткалыг шүлүүңер дээш четтирдим деп сөглээр-дир мен.

                                                                                                           Биче-оол Рада.                                          

               Кандыг-даа кижи амыдырал-чуртталгазында эки-бакты кады денге үлежир эш-өөрлүг болур. Кижиге идегелдиг бердинген эштиң тыптыры ындыг-ла амыр эвес. Ол частыг чайын чаап турар чаъс дег дээрден төктүп, кудуп келбес. Ынчангаш идегелдиг бердинген эшти кижи боду эки төлептиг мөзү-бүдүжү-биле чаалап алыр. Ол дээрге кижи эш-өөрүн хүндүлеп билир, оларга кайы-хамаанчок каржы-хажагай сөстер сөглевес, база сагыш-сеткилге аарышкылыг апаар хоп сөстерни шуут дамчытпазы-дыр. Бир эвес эжин өскелер кандыг-ла бир чылдагаан-биле бактай бээр болза, ону дыңнап олурбайн, шуут-ла үзе кирип «ол мээң эжим» деп чугаалап, ооң дугайында эки сөстү чугаалаарындан кортпас ужурлуг. Оон аңгыда ёзулуг-ла эш бодунуң эжиниң четпестерин эптиг-эвилең таарыштыр кызыл арнынга чугаалап билир болур. А эжи угаанныг кижи болза, эжиниң бодунга хамаарыштыр чугаалаан четпестерин дүргени-биле хүлээп ап, миннир апаар. Кажан кижи бодунуң четпестерин дүргени-биле хүлээп ап миннир болза, четпестерден адырлыры база белен.

          «Эки эжиңге бак сөс сөглеве»,  «Хоранныг-ла дээш эки эжиңни бак сөглеве». Шак бо мерген  угаанныг кижилерниң өөредип чугаалаан угаадыглыг сөстери бодунуң  чоок эдержип чоруур эжинге камныг болурунуң дугайын чугаалап турар. Шынап-ла, кижи эки эжинге бак сөс сөглевес ужурлуг. «Бак сөс» - ол үен-даян бодамча чок сөглээн аянныг сөс бооп болур, азы бир болза, кайда-чүде улустуң адааргалдан азы кандыг-ла бир чылдагаан-биле эжин карартыксаан сөстерни дыңнап алгаш, ону дамчыдары эң-не коргунчуг, кээргел чок чорук. Азы эжинге кандыг-ла бир чүүл дээш хомудаан болза, ооң аңаа чугаалап чораан сеткилин, чажыттарын азы баштай эжи кандыг байдалга чурттап чораанын өске улуска дора көрүп чарлап дамчыдары чараш эвес болгаш каржы чорук деп бодаар мен. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуң эдержип чоруур эжинге камныг болуп, ол мээң-не эжим база меңээ хомудавас дээн бодал-сагыш-биле эпчок кылдыр чаңнай бээри таарымча чок. Делегейде чурттап чоруур кижи бүрүзү дески чаңныг болбазы хөйге билдингир. Ооң-биле катай кижилер бот-боттарынга тааржыр, таарышпас тускай аажы-чаңнарлыг болур. Кижи бирде эжин боду билбейн-даа хомудадыптар, бирде биле тура-ла «дөмей-ле мени ындыг чаңныг кижини канчаптар деп, эдержир болза эдеришсин, эдеришпес болза эдеришпезин» - дээн сеткил-хөөннер эш-өөрнү үнелеп билбезинден бот-тогдунар чоруктан тыптыр. Хомудаачал кижи эки эш бооп шыдавас деп чугаа база бар болгай. Ол база шын. Бичии-ле чүүлге хомудай бээр кижилер база бар. Ындыг кижилер «Ындыг болду, мындыг болду, ынча диди, мынча диди» деп бо-ла хомудай берген чоруур. Ынчангаш эш-өөрү-биле эдержип чорааш, шыдамык болгаш угаанныг, бодамчалыг, чүү-даа чүвениң өй-хемчээлин билип чоруур болза, эш-өөрү-биле  эдержиринге шаптараазыннар турбас болур.                        

             Бистиң чурттап чоруур чырык өртумчейивисте кандыг кижи чок дээр… Оларның аразында өскелерге дөмейлешпес берге амыдыралдыг, ынчалза-даа шупту кижилер дег чурттаар дээш кызып чоруур кижилер кайы көвей. Чуртталганы бир талазында мен «маргылдаа чарыш» хевирлиг кылдыр көөр-дүр мен, чүге дээрге кандыг-даа кижи кым-бир кижиден артык боор дээш, кызып амыдырап чоруур.

            Ол кызып чоруур кижилер бодунуң амыдыралында бүгү-ле чедиишкиннерни, экини, бир-ле болза боттарының шынчы чоруу-биле, бир-ле болза оптуг-кажар чоруу-биле чедип ап чоруур. Мээң шилип алган чогаадыымның темазы «Ёзулуг кижи» дугайында болганда, амыдыралда чайынналчак чедиишкиннерни, аас-кежикти ёзулуг-ла бодунуң дери, угааны, кижизиг аажы-чаңы-биле чедип ап чоруур кижилерниң, ёзулуг кижилерниң, дугайында бижикседим.

               Ёзулуг кижи… Ёзулуг кижи деп кымыл ол? Ол дугайын бижиир мурнунда ёзулуг деп сөстүң лексиктиг утказын тайылбырлаарын кызыдайн. Ёзулуг – ёзу деп сөстен укталган. Ёзу дээрге улустарның сагып чоруур дүрүм чаңчылы. Ооң төрел сөстери: ёзулал, ёзулаашкын, ёзулуг. Ынчаарга ёзулуг – шын, шынап дээн утканы киирип турар хире. Ёзулуг кижи дээрге шын, чүткүлдүг, кижизиг, хүндүлээчел дээш, кижи амытанга хамаарыштырып болур бүгү-ле эки аажы-чаңнар, мөзү-бүдүштер сиңген кижи-дир деп бодаар-дыр мен.

             Бистиң Тыва чоннуң аразында ёзулуг дээн ховар, тыва чоннуң болгаш Тыва республиканың адын тудуп чоруур кижилер хөй. Оларның санынга  Тываның чок дээн кызы, хостуг хүрешке Республикага болгаш оон-даа өске хоорайларга каш дакпыр бирги черни ээлээн Лориса Ооржакты киирикседим. Амгы үеде ол Өвүр кожууннуң чоргааралы бооп, ам-даа чедиишкиннерни төлептиг аажы-чаңы, быжыг тура-соруктуг бүдүжү-биле чаалап эккеп, төрээн чуртунун ат-алдарын көдүрүп чоруур кысты – ёзулуг тыва кыс деп санавастың аргазы чок.

Оон аңгыда база «Ёзулуг кижи» деп санаарым бистиң чаңгыс чер чурттуувус -  Сергей Күжүгетович Шойгу. С.К.Шойгуну танывас тыва кижи чок боор деп бодаар мен. Ол – Россияда эң шынчы, сеткилиниң ханызындан бодунуң ажылынга бердинип ажылдап чоруур Тываның төлептиг оглу. Ооң ёзулуг бүдүш чаңы, ажылынга бердингени чүс-чүс кижилерге үлегер-чижек бооп чоруур дизимзе, частырыг болбас боор.

            Ам түңнелинде бодумга хамаарыштыр бижиптейн. Кандыг-даа кижи экини чедип алырын күзеп чоруур болза, ыяап күзээн бодалын чедип алыр. Кижи амытанның бо чуртталгада шыдавас чүвези чок деп санаар мен. Канчап өскелер амыдыралдың өру  бедиктеринче үне берген-дир, олар ышкаш мен база кижилерниң чедип шыдаваанын чедип, кылбаанын кылып, көргүспээнин көргүзүскээр кижи-дир мен. Ону кылып бүдүрерде, төрээн чонумну, ынак чуртумну өске көвей кижилер дег оптуг кажар, алыксак-чиксек, чүгле бодум байыыр, бодумга ажыктыг тала-биле бүдүрүп күүсетпейн, ёзулуг кижилер дег чонумга төлептиг, чуртумга бердинген бооп амыдыралдың чедиишкиннерин, аас-кежиин чаалап алыр мен.

            Ёзулуг кижи… Ёзулуг кижи кымыл ол…?  Мен ёзулуг кижи бооп шыдаар мен бе…?    

                                                                                              Балган Аяна .

           Бо айтырыгны харыылаары белен эвес. Ёзулуг кижи дээрге бир дугаарында ак сеткилдиг, кижилерге бак сагыш бодавас кижи деп бодум хуумда билип чоруур мен.

           Ёзулуг кижи чүнүң-даа мурнунда бодун бодавас, бодун долгандыр турар улуска экини кылып, экини күзеп чоруур кижи. Ёзулуг кижи чырыкче төрүттүнүп келгеш-ле «кижи» болур чоруун чажындан-на эгелээр. Ол бодунуң чуртталгазынга дыка-ла көвей шаптараазыннарлыг бергелерни ажып эртер. Ол бергелер дээрге-ле чамдык багай сагыштыг кижилерниң адааргалдан ёзулуг кижилерге удур кылып чоруур каржы үүлгедиглери болур. Чырыкче чүткүп бар чыдар ёзулуг кижизиг кижи мегечи сарыг өртемчей дижиривис шак бо чуртталгага эңдерик-ле мегечи, хопчу, авыяас, кажар чоруктарны көрүп, оларга удур демисекчилер-дир.

            Кижиниң иштики бодалдары кандыг-дыр, кылган кылдыныглары шак-ла ындыг болур. Чамдык кижилер чуртталгазының мурнунга моондак болган бергелерни ол быжыг тура-сорук   чогу-биле эрттип чадап кааш, дүжүп бериптер.

            Ёзулуг кижиниң кылып чоруур ажыл-ижин, чуртталгазын ынакшыл уштап-баштап чоруур деп бодаар мен. Чүге дизе ынакшыл кижиге арыг сеткилди, дузааргак чорукту. Кижизиг аажы-чаңны болгаш өршээп билир чорукту сөңнээр.

Амыдыралга ынакшылды билир кижилер ёзулуг кижилер болур. Бир эвес ынакшыл кым-бир кижиде чок болза, ол ёзулуг кижи бооп шыдавас. Чүге дизе ынакшыл чок кижи бодунуң чанында чурттап чоруур улус-чонунга эки чүүлдү кылып шыдавас, чүгле бодун бодаар болур. Чүгле бодун бодаар чоруктан адааргал, кара сагыш тыптыр.

        Ёзулуг кижиге тыва литературадан С.Токаның «Араттың сөзүнде » Домбаш ирейни киирер мен. Домбаш ирей болза аңнааш келгеш, бодунуң хырнын-даа бодавайн, баштай хамык чыглып келген арат чон-биле олчазын үлешкеш, база бичии уругларны өөнче кииргеш, тоттур чемгергеш, бодунуң безин амзаваан эъдин холдарынга тутсуп кааш чандырыптар.

          Домбаш – ёзулуг кижи. Ол өскелерниң ажыг-шүжүүн, хилинчээн бодунуң дег кылдыр хүлээп алган ёзулуг чер чурттуң төлептиг аңчызы. Ол боду ядыы-ядамык, өскелерге бериптер чүзү-даа чок болза-даа, бодунуң ханын, амы-тынын боду ышкаш кижилерге бериптеринден кортпас ёзулуг кижи. Домбаш дег ёзулуг кижилер тыва литературада чогаалчыларның чогаалдарында хөй.

Литературадан аңгыда анаа чогаалда бижиттинмээн, эки чаагай сеткилдиг, ёзулуг кижилер бо делегейде база санаттынмас хөй. Оларның чижээнге мен Россия Федерациязының президентизи В.В.Путинни хамаарыштырар-дыр мен. В.В.Путинни мен ёзулуг бөдүүн, ажыл-ишчи, хөй каас-коя сөстерге ынак эвес, аксы-биле ажылдавас, ажыл-херектерни шиитпирлеп, бүдүрүп шыдаар салымныг, улуг угаанныг, Россияның баштыңчы даргазы деп үнелээр мен. Дарга кижи бүрүзү В.В.Путин дег бөдүүн, бодунуң чурту дээш сагыш-човап билир турган болза деп бодай бээр мен. Ынчангаш Тываның чамдык даргалары Россия Федерациязының президентизи В.В.Путинден үлегер ап, ажык-кончаа бодавайн, ажылдап чурттаар болза эки.

Чогаадыымның түңнелинде мен бодум ёзулуг кижи бооп болур мен бе деп айтырыгны бодум бодумга салып, түңнелден кылыйн. Ам бо хүнде мен бодумну ёзулуг кижиге хамаарыштырып шыдавас-тыр мен. Чүге дизе мен амдыызында чонумга, Тывамга ажыктыг үлүг-хуум ам-даа көргүспээн мен. Ындыг-даа болза, ёзулуг кижи болурумнуң барымдаалары менде бар деп дидими-биле чугаалап болур мен. Ону  чүгле сайзырадыр, хөгжүдер. Ол чүгле менден хамааржыр.

  Девек Эрес.

Кандыг-даа кижиниң бичии чорда, дыңнаан болгаш көрген чүвези уттундурбас кылдыр сагыжынга артып каар. Бичии тургаш ойнап-ойнап чанып кээримге, бажыңымның хериминиң иштинде Акка чурттап чораан улуг даайымның кайгамчык чараш кылдыр дериг-херекселин онзалап каан доруг аъдын херимде баглап каан турган. Аштаан-суксаан бодум чемненирин-даа утупкаш, даайымның доруг аъдын ол-бо талазындан магадап чарашсынып-ла турганымны ам-даа утпаан мен. Ол хүнден эгелээш, даайымның доруг аъды сагыжымдан ыравастап, чылгы малга сонуургалым улгадып, бодум хуумда аъттыг болурумну күзеп эгелээн мен.

       Каш чыл эрткенде, шору эр апарганымда, бир-ле чайын улуг акым меңээ кедээр аалда бодунуң шавыдар аъдын белекке бээрин аазаан. Ынчанган акым «шавыдар аътты сен алыр сен, сээңии болур» дээрге дыка-ла амырап, өөрүп, иштимде шавыдар аътты аалдан дүрген эккелген болза деп бодап базып турган мен. Шынап-ла, өөредилге эгелей бергенде, акым шавыдар аъдын меңээ хүлээдип эккеп берген. Акым шавыдар аъдын меңээ суурга эккеп бээрге, көрген билген эш-өөрү төрүүр беге орнажыылы азы садып көрем дээрлери-даа бар болган. Ынчалза-даа акым чугаалаан сөс чаңгыс дээш, аъдын орнаваан-даа, сатпаан-даа.

      Чоорту белекке алган аъдым-биле  аажы-чпңнарывысты билчип, бот-бодувуска чанчыгып эгелээн бис. Шавыдарның дурт-сыны бедик, семизи – чоон өжун чалдыг, ылгын, аажы-чаңы чааш, чаптанчыг. Ында-хаая өөрүм оолдар-биле аъттарывыс оъткарып чорааш, чарыштыра бээр бис. Мээң Шавыдарым эң-не чүгүрүк аът бооп өске аъттарга четтирбес. Оъткаргаш кежээ кажаалап кааш, бажыңдан үнүп-киреримге мени көргеш, оранып киштей бээр. Ынчап баарга-ла немелде чем негеп турары ол деп билип каар мен. Шавыдарым чанынга тургаш, эртениң-не мендилежип «экии» дээримге бажын савап, он талакы холун тепсээш, көдүрүп эккээр. Ол мендилежип турары ол. Дыка-ла угаанныг аът. Бир катап аъдымны шыкка оъткарып кааш, чай кадында бажың халааш кээримге, аъдым чок болган. Аъдымны ийи хонук истеп, дилеп келген бис, тыппаан бис. Үш дугаар хонуунда акым шилги аъдын мунгаш, чоок-кавыда аътты көрген, билген кижи бар ирги бе дээш, сураглап чоруур деп турда, аъдым боду оорлардан дезип чедип келген болган. «Эки аъттың ээзи хөй» деп мерген сөстү чоннуң чугаалааны-даа шын. Эки аъттыг кижи ажыктыг ажыл-даа бүдүрүп, ырак чер-даа чедип болгай. Мээң Шавыдар аъдымны дилевес, алыксавас кижи-ле чок. Боттарының аъттары барда-ла, албан-биле мээң аъдымны шыырак, шыдамык, чоруу чымчак дээш ырак-чоок төрелдерим, эш-өөрүм мал-маганын кадарар дээш, кадыг берттиг, ырак-узак черлер чедер-даа дээш дилеп кээрлер.

        Аът – шаг-төөгүден бээр тыва кижиниң ынаныштыг, чарылбас өңнүү. Ону азырап ажаары, база ындыг-ла амыр эвес: ону өөредип алырынга хөй күш, шыдамык, эвилең-ээлдек, оваарымчалыг, аътка ынакшыл болгаш камныг чорук негеттинер.                                                                                                                                            

                                                                                                           Куулар Буян.

                                                                Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш

                                                                Сүүзүннүг мага-боттан адырылбас,

                                                                Тынар агаар сеткилимниң хөрзүнү бооп,

                                                                Тыва дылым,  дамыр-ханда тудуш тур сен.

(А.Даржай)

Тыва дыл… Ол мээң төрээн дылым. Ол мээң чонумнуң дылы. Ол бодунуң хуузунда узун оруктуг болуп, вектен векче дириг, өлбес мөңге чурттап келген. Шынап-ла, ол бурунгу дыл. Ону бистер улустуң маадырлыг тоолдарындан номчуп оргаш, оон чечен-мерген, чараш дылындан билип каар бис. Чижээ, «Мөге Шагаан-Тоолай» деп маадырлыг тоолдуң эгези болур домакты көрүп көрээлиңер. «Шыяан ам! Калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп, ирт-серге мыйызы ирип-дүжүп, хуна-серге мыйызы куртуп-дүжүп турар шагда, Сүмбер-Уула суур тей турар шагда, калчаа далай кара шалбаа турар шагда, эринниг чүве чугаалажып болбас, эргектиг чүве атчып болбас, чарыныг чүвениң алдынга дүжүп көрбээн, чаактыг чүвеге чаргызын алзып көрбээн, Чиңге-Кара хемниң аксын эжелей чурттап турар, тос каът шил бажыңныг Мөге-Шагаан-Тоолай деп эрниң эрези эр чораан чүвең иргин…» Бо узун чаңгыс-ла борбак домактан тыва дылдың чурумалдыг чаражы илереп, бурунгу дыл дээрзи дораан шынзыттына бээр. Тыва дылдың чаражын бистер чүгле тоолдардан эвес, а тыва дылга арыг, чараш, тода кылдыр чугааланыр кижилерден база билип каар бис.

       Мээң авам, ачам бичии школачы чорда, ынчан тыва дылды шуут херексевес, ону үен-даян бок-сак сөстер-биле хирледип турганын, мен ам школачы апаргаш, улуг улустан бо-ла дыңнай бээр-дир мен. Ол үеде ажыы-биле чугаалаарга, тыва дыл шуут чиде бээр часкан деп бодаар мен. Чуге дизе ынчан улус орус дылды-ла өөренип алза, тыва дыл ажырбас деп бодап чораан. Тыва дылды эки хандыр билбес кижи тыва дыл дег белен дыл чок деп бодаар. Шынында тыва дыл дег берге, нарын дыл чок. Ону мен улгадып келгеш, эш-өөрүм, улус чон аразынга чоруп чорааш, чеже-даа тыва дылым кырынга чугааланып билир мен деп бодазымза-даа, ам-даа сагыш-сеткилимге чоок киирбейн, арыг тывалап билбес-тир мен деп бодап чоруур мен. Чүге дизе мээң чугаам чүгле «ийе», «та», «чок» деп үш сөстен-не хөй тургустунган. А өске ийи-чаңгыс кижилерниң чугаазын дыңнап чоруурга, онзазын канчаар! Чугаазы оюн-баштак, чараш деңнелгелер, тывызыктар, үлегер домактарны суг чугаа кадында ажыглаптарга, дыңнап орар кижиге, меңээ безин адаарганчыг апаар. Ынчангаш оода төрээн дылымга чугааланып өөренип алырын бодааш, тыва номнарны сонуургап номчуп турар мен. Ол тыва номнарны номчуп оргаш, чогаалдарда кирген чараш чечен мерген, солун аянныг дыңналыр домактарны аргалыг-ла болза сактып алырын кызыдар мен.

                 Чоокта чаа Сергей Пюрбюнуң «Аян тудуп чедип келдим» деп ногаан даштыг чугажак номун сонуургап, ажыдып номчуй бердим. Ында чараш дылдыг чогаалчы А. Даржайның «Алдар ады өлүм билбес» деп статьязындан эң-не солун, чүүлдү билип алганымга аажок өөрүүр мен. Таанда! Ындыг солун, дидим чогаалчыны канчап сонуургавайн чораан кижи боор мен. Барып-барып бодунуң төрээн дылын алгап мактапкан дээш, улуг чогаалчывысты хоругдап каан!... Ам бо үеде хоругдаар, буруудадыр хоойлу дүрүм чокта безин тыва дылывысты чедир билип шыдавайн, аңаа ынакшывайн чоруурувус дыка ыянчыг-дыр. С.Пюрбюнуң төрээн дылынга, тыва дылынга «ынаан» шүлүктеринге илередип бижипкени дээш, хоругдаттырганы мээң сагыш-сеткилимге аар балыг болуп, сактырымга, бо бүгүге тыва дылын тооп көрбес кижилер буруулуг ышкаш кылдыр сагындырды.

                              «Арат чонга ыраажы бооп,

                                Ынак чуртту мен

                                                             Ол дылга баштай

                               Аян тудуп алгап-йөрээп,

                               Ырлаан болгаш,

                                                          Ынак боор мен.»

Тыва дылга ынак сен бе?... Мооң мурнунда меңээ бо айтырыгны тыва дыл кичээлинге башкы салырга чүнү харыылаар аайын тыппас болган мен. Ам болза бичии-даа чигзинип, илдикпейн «Ийе, ийе, ынак мен!» деп каш-даа катап харыылаар ийик мен. Чүге дизе тыва дылга чүгле тывалар эвес, а өске аймак-сөөк аңаа ынакшып, ону чарашсынып, харын-даа чугааланып өөренип турарлар хөй. Чижээ: чоокта чаа Тожу каналга американ эртемденниң тывалап чугааланып олурганын сактыр боор силер.  

                Барып-барып тыва кижи төлү мен, өске аймак оглу, кызындан дора тыва дылды чарашсынып, аңаа ынакшып билбес болзумза, мени кандыг тыва дээрил.

                Тыва дыл тыва черге төрүттүнүп келген бичии чаш төлдүң, мерген угаанныг улуг өгбелеривистиң болгаш бөдүүн арат чоннуң дылы-дыр. Дыл чокта бистиң Тыва кайыын тыптып кээрил? Кайыын-даа эвес, ыянгылыг, тааланчыг аялгалыг төрээн дылдан эгелээр деп бодаар мен. Ынчангаш төрээн дылга ынак болуру, аңаа арыг, чараш чугааланып билири дээрге өртек билбес улуг аас-кежик деп бодаар мен.

                Тыва дылды ам кээп хүндүлеп, аңаа ынакшып эгелээним безин меңээ өкпеленчиг-дир. Оода беш класс тургаш бо дугайын билген болзумза, тыва дылга чазыг чокка бижип, моон-даа артык чечен мерген чугааланып орбас мен бе. Ам-даа болза, орай-даа бол тыва дылымны үнелеп, чарашсынып биле бергенимге хомудавас мен. Ынчангаш чогаадыымны тыва дылдың улуг шинчилекчизи, эртемден Ш.Ч.Саттың тыва дылынга йөрээл сөзү-биле доозайн «…Чырык өртемчейге карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының аялгаларының аразында мөңге-шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг тыва дылым!».

                                                                                                        Бараан Виканың

             Ава. Ол хаяларда бижиттинген, тоолдарда, тоолчургу чугааларда адаттынган, чогаалдарда алгаттынган, муңгараанда, өөрээнде, кортканда сөглеттинер сөзү.  Кижи бүрүзү чаш чорааш, бир дугаарында «ава» деп сөстү адаар. Аржаан суу дег ачы-буянныг херээжен чоннуң сагыш-сеткилиниң уян чымчаан, дузааргаан, чымыштыг ажыл-ижиниң дугайында чеже-чеже чогаалдар бижиттинмээн дээр.

             Кандыг-даа чогаалчының чогаалдарында аржаан суу дег ачы-буянныг херээжен чоннуң авыралын алгап-мактаваан чогаалчы чок боор. Оларның бирээзинге бистиң өөренип, номчуп танышканывыс С.Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузу хамааржыр. Бо тоожуда херээжен кижиниң эрес-дидимин, бергелерге торулбайн,  шыдажып эртип шыдаарын шын, бүзүренчиг кылдыр бижээн.

         Чогаалдың кол маадырының бирээзи – Илдирмаа. «Илдирмааның назы-хары элээн улгады берген болза-даа, чажындан тура-ла, тайга-таңдының кадыг дошкун агаарынга, көшкүн чорумал аңчы, эрес амыдыралга дадып быжыккан, эрлер ышкаш мөкулчек шыңган эъттиг, бичиижек боттуг, чаактары хүннээрек таланың хүрең--кызыл тооруктары дег»  деп автор ооң овур-хевирин уран-чечени-биле номчукчуларга бижип дамчыткан. Ооң овур-хевирин номчуп олурда, шынап-ла кижиниң караанга ёзулуг аңчы, бичежек болза-даа мөге шыырак, хүнге додуккан хүрең-кызыл борбак арын-шырайлыг тожу кызы көстүп кээр.  

          Илдирмаа өөнүң ээзи Хаяжык алдын уургайынче кыска хуусаа иштинде ажылдап чоруптарга, амыр эвес бергелерге таваржыр. Илдирмаа бодунуң эрес-кежээзи-биле өг ажылын колдуунда чааскаан кылып четтигип турган. Фронтуга дузазын көргүзер дээш, Адыг-Пөшче чааскаан аңнап чорткаш, хөй-хөй бергелерге таваржып, азып-тенип, өлүмге алзыр чазып тургаш-даа, ол кончуг өлүмнү бодунуң коргуш чок дидим чүреккири-биле ажып эртип, хөй олча-омактыг аалынга чедип келир.

          Чогаалды номчуп оргаш, Илдирмааны бодум хуумда кончуг дидим, шыдамык угаанныг кижи деп биживес аргам чок. Чүге дизе Адыг-Пөшче чааскаан аңнап чоруткаш, чараш-аң сүрүп чорааш, караңгы дүшкенинден бодунуң келген уун эки билип шыдавайн баргаш, азып-тенип чорза-даа, бодун боду оожургадып, угаан-бодалында коргуушкунну ырадып, эки бодалдар бодап, аар-бергени, өлүм-чидимни ажып-тиилеп үнер. Бо дугайында автор мынчаар бижээн «Бо чүзү болду? Чүге бодум изимге келдим? Тенек аарый берген мен бе?» деп мөгүдеп айтыртынган» А ында кижи кайгаар чүү боор? Аскаш, угааным тенип, баш дескине берген-дир ийин. Ам хей-ле, чоруп болбас. Бир-ле чылыг чер тыпкаш, ынаар кирип, тын менди хонарындан өске арга чок. Оон өске чүнү-даа бодаан херек чок.

            «Ам бо чүзүл? Кандыг мындыг аза-четкерил? Кандыг салымга таварышкан кижи апардым? Авам мени ынатпайн турда-ла үнген мен» деп бүдүү иштинде кайгай-ла берген. Чүү-даа болза, угаан оскунуп болбас. Өлгүже демисежир!»

           Илдирмаа эрес-дидиминден аңгыда биче сеткилдиг, дузааргак аңчы. Ол бодунуң олчазы ийи чүс хире дииң, бир чараш аң-биле фронтуда акы-дуңма чонга белек саткаш чортур. Моон алгаш көөрге, Илдирмаадан өске кижи бир-ле дугаарында бодунга эргежок чугула барааннарны садар турган болгай аан. Өөнүң ээзи Хаяжык: «Бир эвес меңээ хөй акша бар апарган дижик, чүнү садып бер дээр сен, че» дээрге, оюн-баштак чаңы-биле чаптанчыг кылдыр: «Артындан көөрге, ай-херелдиг, мурнундан көөрге хүн-херелдиг, алдын даңгынаның саадаар алды каът шил оордузун-даа канчаар, мээң Ай-Маадырымдан артык тергиин маадыр таныжымга эң эки белектен садып чорут дээр ийик мен» - деп хүлүмзүрүп харыылаан. «Ай-Маадырдан артык тергиин маадыр таныжым» деп, Илдирмаа бодунуң ачазын актар өлүргеш, ооң бодун чадыры-биле кады өрттедиптер деп турда, кызыл партизаннар-биле катай келген Ондарайны сактып чугаалап, аңаа бодунуң өлүрген аңнарының өлук-кежи-биле катай кандыг-бир-ле белекти саткаш,Ондарайже, Кызыл-Шеригже чорударын чүнүң-даа мурнунда бодап чораан. Ооң Кызыл-Шеригге дузалажыр дээн күзели боттанган.Олар бүгү чоннуң чыып турар белээнче катчып ,боттары база-ла белектерни фронтуда Кызыл-Шеригже улуг өөрүшкүн, аас-кежик-биле чортурлар.

        Бо чогаалды номчуп оргаш, Илдирмааның овур-хевиринден ол үениң херээжен чоннуң арыг чаагай сеткилдиин, дузааргаан, харам чогун магададым. Ам бистиң чурттап эртип турар үевисте Илдирмаа дег ак сеткилдиг, дузааргак херээжен чон ховар деп бодаар-дыр мен. Бо үениң херээжен чонун бактавайн тур мен. Оларның аразында амыдырал дээш кызып чоруур херээженнер көвей. Ынчалза-даа бо үеде херээжен чон шаандагы херээжен чонга деңнээрге, көвей арагалаар, таакпылаар, амыдырал дээш ындыг-ла кончуг демисежип шыдавас, үениң бергезинге алзып, ат-алдарын бужартадып чоруурлар хөй. Чеже-даа үе-шаг өскерлип бергедеп орар болза, херээжен чон Илдирмаа дег өөнүң ээзинге, шынчы, бердинген ынак эжи бооп, улус-чонунга эвилең-ээлдек, хүндүлээчел, чоргаар херээжен кижи болуру артык эвес деп бодаар мен.                            

                                                                                       Куулар Алдынай.

Мээң эң-не улуг ыдык күзелим мындыг: «Бүгү делегейге дайын деп чүве турбазын!». Чүге дизе эртен эрте оттуп келгеш, телевизорну ажылдадыптарга, анаа «ынды-мында дайын болган, ынча кижи өлген, ол хире кижи балыгланган» деп бо-ла медээлер көргүзүп, чугаалай бээр.

Черниң кырында чурттар бот-боттарынга удур тура халчып, утка чок дайылдажып туруп берген. Чечняда дайын база төнместей берди. Аңаа киришкен чеже тыва солдат оолдар дайзынңың кара холундан амы-тынындан чарылбады дээр.

Адыр-Кежиг чурттуг эжим Аянаның акызы Чечня дайынынга киришкеш, амызындан маадырлыы-биле чарылган. Аянаны көөрүмге, шеригден солдаттар кээрге, оларже көргеш, бодунуң эргим  ынак акызын сактып, карактарының чажы ала чайгаар төктү бээр Аяна шериг чорааш, дириг эглип келбейн барган акызын чоктап, сактып, кезээде ыглап чоруур апарган. Ол эжимниң карааның чажын төп, акызын чоктап, ыглап чоруурун көргеш, дыка кээргээр-дир мен. Ынчангаш мээң эң улуг күзелим: «Чырык өртемчей кырынга дайын деп чүве турбазын!».

Өлүржүрүнүң орнунга, эп-найыралдыг чурттаар болза эки. А өзү кара дайын эки-биле кажан-даа төнмес.

                                                                                          Бараан Шончалай. 

Мени сээң эң-не чараш күзелиң чүл дизе, роза чечек болуп хуулуп алгаш, мени долгандыр чурттап турар кижилерни чаагай чыдым, чараш хевирим-биле өөртүр ийик мен деп чугаалаксаар мен.

Чиңгир кызыл өңнүг роза чечекти кандыг-даа кижи көрүпкеш, чайгаар-ла сеткили чырып, чымчап, багай бодалдарын каап, чарашсынып, хөглеп эгелээр. Ынчангаш роза чечек кылдыр хуулуп алгаш, улусту өөртүп-хөгледиксээр мен. Чогум черле черниң кырынга хөй-ле өңнүг янзы-бүрү чечектер өзүп көвүдеп турар болза, кижилер сергек, аас-кежиктиг болур.

                                                                                        Доптан-оол Артыш.

Делегейде кандыг-даа аймак сөөктүг кижи бар: тыва, орус, индий, бурят дээш оон-даа өске. Кижи бүрүзүнүң күзеп чоруур күзели бар боор, а оларның чамдыызы бүдер, чамдыызы бүдбес.

Мен бичиимден тура-ла сылдыстарны чоогундан көрүксээр турган мен. «Тии чок торгум, дизии чок чинчим». Шынап-ла, дүнеки дээрже көөрге, төнчү чок орук дег, азы караңгы-көк торгуда төктү берген чинчилер дег. Сылдыстарны кижи кайгап-ханмас, ынчалза-даа аңаа чедери берге. Чинчилер дег борбак-борбак, долулар дег дозур-дозур сылдыстарның сан-түңү ам-даа билдинмес. Дээрде сылдыстар. Олар бир онзагай булуң деп бодаар мен.

                                                                                 Бараан Лилия.

        Мен эжимден алды айлыг эник дилеп алган мен. Эниим өске эниктерге дөмейлешпес, өңү куу, карактары борбак, чаптанчыы кончуг. Авам эниимни көргеш, бичии тургаш көрген кинозун сактып, эниимни «Чичо» деп адап алды. Чүге дизе авамның мен хире тургаш көрген кинозунда «Чичо» деп аттыг бичии оол согур карактыг кырган-ачазын каяа-даа, кажан-даа кагбас, кезээде-ле ону хайгаарап, карактап, шынчы өңнүү дег эдерип чоруурун магадаан. Ынчангаш мээң эниим ээлеринге ол оол дег бердинген болзун дээш ынча деп адаан.

Бир-ле эртен чайның кааң аяс хүннеринде азырап алган эниимни кудумчуга агаарладып-агарладып, дүъш чеде бээрге, эниимни даштыгаа арттырып кааш, бажыңче чемненип кире бердим. Элээн болганда, үнүп кээримге, эниим турган черинде чок. Кудумчудумчуда турган улустардан айтырарымга, кым-даа көрбээн, эскербээн. Оон тып чадап, дилеп турувуста,орайтап, дүн дүштү. Бажыңга чедип келгеш, чемнениримге хөңнүм чок. Хырнымче чаңгыс борбак чем-даа ажырбайн, чыдып алдым. Удуурумга уйгум шуут келбес. Сагыжымга эниим киргеш турар: та кайда тояп, чудай берген чор азы та кым тып алган амырап, азырап алган деп бодап, хейде-ле даштыгаа кааптым деп, хараадап, муңгарап чыткаш удуй бердим.

Караңгы. Чүү-даа көзүлбес. Суурнуң кудумчуларында чааскаан эниим дилеп маңнап-ла тур мен. Кайда-даа чүү-даа көзүлбес. Канчангаш көрүптеримге, читкен эниим бо маңнап олур…Ам база чүү-даа көзүлбестей берди. Маңнап орган эниимни катап-катап көөрүмге, көзүлбес. Хайлыг чүве, карактарым база согурарган-биле дөмей чүү-даа көзүлбестей берди. Кызып-кызып ам чаа-ла көзүлген эниимни тудуп алыйн дээш, караам күш-биле ажыдыптарымга, шагда-ла даң аткан болду. Читкен эниим дүжүмде безин менче эглип келбеске, ам олчаан тыппас-тыр мен деп билзимзе-даа, бүдүү дилегзинип манап-ла чоруур болгаш читкен эниим эглип кел даан деп кыйгырыксаам келир.

                                                                                 Сотпа Айдың.               

Чурукчу, башкы, садыгжы, чогаалчы, малчын, повар, чолаачы дээш делегейде кандыг мергежилдер чок дээр. Оларның шуптузу бир деңге үнелиг, хүндүткелдиг, бодунуу-биле солун-даа.

               Чогаалчы… Бо мергежилди адаптарга-ла, кижиниң угаан-бодалынга хөй-ле херектиг, херек чок саазыннар аразында дүне када шупту улус удуй бергенде, кара чааскаан бодунуң бодалдары, маадырлары-биле артыксаан кижи каракка көстүп келир. Ол кара чааскаан олуруп алгаш, бодунуң бодалдары-биле чугаалажып, бирде каттырар-даа, бирде хорадаар-даа. Ооң дыл-домаа кымга-даа дөмейлешпес, кымдан-даа артык чечен-мерген, байлак болур. Ооң бажында бодалдары күзүн дүшкен бүрүлерден артык чараш болгаш хөй. Ынчалза-даа ол бодалдарның чартыы соң-даартагы хүнче аткаарлаттынып, бодунуң чогаалче бижиттинер ээлчээн хүнден  хунче манап, улам быжыгып, өзүп-көвүдээр…

        Эх! Мен чогаалчы болган болзумза!!! Шак-ла мындыг чараш янзы-бүрү бодалдарга алзып, оларны чечен-мерген сөстерниң дузазы-биле номнар кылдыр хуулдуруптар ийик мен. Адыр… Ол чүү дээрим ол, номнар кылдыр хуулдуруптар деп. Чогаалчылар-биле ужуражырга, эң ядыы улус ол болур чоржук. Номнар үндүрерде, хөй акша херек хевирлиг чорду. Ындыг-даа болза чогаалчылар боттарының өөредиглиг, солун чогаалдарын бистерге, номчукчуларга бараалгадып-ла чоруур. Олар боттарының бодалдарын номнар кылдыр хуулдурарда, акша-төгерикти кандыг-ла бир арганың дузазы-биле дилеп тып алыр салым-чаяанныг. А менде ындыг чаяан бар бе ынчаш? Чок. Ынчангаш мен чугле чогаалчы болган болзумза деп сагыштаарынга өй-дүр мен.

        Бир-ле дугаарында тыва дылдыг өөреникчилерге «Чогаадыглар чыындызы»

  деп чогаадыглар бижииринге дузаламчы бичии номчугашты бижииринге тыва дылым башкызы Урана Уваш-ооловнага дузалаар ийик мен. Башкым бистерни янзы-бүрү чогаадыглар бижииринге дыка кызып өөредип турар. Кандыг-бир чогаадыгны бижээн болзувусса, оон чедер-четпезин сайгарарга, биске дыка солун. Чедер-четпестерин айтып бээрден өске, ажыктыг сумелерни биске харам чокка бээр. Ынчангаш чогаалчы болган болзумза «Чогаадыглар чыындызын» бижииринге башкымга дузалажыр ийик мен. Чуге дизе башкывыстын чугаалааны дег, «Чогаадыглар чыындызын» ундурерде эн улуг дузалакчылар – өөреникчилер бистер бис.

       Чогаалчы кижи эң ядыы кижи дээн болгай мен, а херек кырында ол эң бай кижи. Ооң мээ-медерелинде эң-не унелиг, эң-не угаанныг, эң-не ханы бодалдар, эн-не чараш кузелдер шыгжаттынган.

                                                                                          Тамдын-оол Анюта.                                       

Тыва күрүненин төре баштанчызы кылдыр Шериг-оол Дизижикович Ооржак ажылдап чоруур шагда, Бодан Доржу деп аттыг, улуг карактарлыг оол Тыванын Тожу кожуунга чурттап чораан чүвең иргин.

Хүн даг артындан эртен-эрте мендилежип үнүп келген өйде Бодан Доржу  школачызынче ооренир дээш чедип кээп-тир. Класска кирип келгеш, дилги кежи бөргүн, улуг кара тонун ужулгаш, сандайынга орбак-самдар сумказын салып кааш, даштыгаа ойнаар дээш, үне халаан эвеспе. Улуг кара идиин сөөртпүшаан чоруп орда, тар сарыг хөйлеңниг Далаш Кол уткуй келгеш, оптуг-кажары-биле сүмелээн: «Кичээлдерден дезипкеш, клубка компьютерлээр бис бе?» - дээн. Шала аамайзыг, бодал чок чуве чугаалаар Бодан Доржу саат чокка харыылаан: «Че, ынчаарга аңаа ойнаарда төгерик херек болгай. Мээң авамның акшазының хавындан каш акшадан ап алыылам.»

Бодан Доржу биле Далаш Кол дугурушканы олчаан Боданнын авазының акшазының хавындан оглунуң-на бодунга терге садып бээр дээш, бичиилеп чыып, шыгжап чыткан акшазындан тудуш чүстуң акшазын серт дивейн, часкап-тырлар оо-о! Оорлап алган акшазын төндүр компьютерлеп-компьютерлеп, орай кежээ бажыңнарынга душте-даа  чок, чүү-даа болбаан чуве дег келгеш, удуй берип- тирлер. Күжүр иези бир эжинден өреге алган акшазын шыгжаар дээш көөрге, шыгжаттынган акшаларының аразында кара чаңгыс чус акшазы чок болган. Оон дораан Бодан оглун оттургаш, оглу авазын мегелээр-даа аргазы чок кылдыр: «Сеңээ чайын терге садар дээн акшамның чүзү чогул, кым алган» - деп шыңгыы айтырган.Оглу шын эвес чорук кылганан билип, авазынга буруузун миннип, шынын чугаалаар ужурга таварышкан. Ооң соонда Бодан Доржу ада-иезиниң адаан адынга төлептиг бооп, «Шугум чазаар мурнунда шыгаар, шугуаар бертинде боданыр» деп үлегер домакка чагыртып, чүнү-даа кылыр мурнунда баштай боданыр апарып-тыр эвеспе оо-о!                              

                                                                                         Дамчай-оол Максим.                  

.

2000 чыл. Ол чылдың чайынында мен каас-чараш чурумалдыг «Азас» лагеринге дыштанып чораан мен. Лагерьге дыштангаш кээримге, карааның шилин кезээде ужулбас, аянныг кылдыр таарыштыр кеттинер, арын-шырайы шириин, шилгедек дурт-сынныг эге школа башкызы Светлана Давааевна чедип келгеш, мынча дээн: «Сайзанак» бөлүү Москваже бодунуң концертин көргүзүп чоруур дээн. Аңаа эки ырлаар уругларның саны четпейн тур. Хөй-ле башкылар сени сүмеледи. Ынчангаш сенден дуза дилеп, биске ырлажыр кылдыр Москва хоорайже эдертир деп сүмелештивис. Канчаар сен, чоруур сен бе?» Мен иштимде бүдүү өөрүп: «Авамдан айтырып көөр мен» - деп харыыладым. Оон авам ажылдааш чедип кээрге, чөпшээрел айтырып, сүмележиримге: «Баштай бүгү чүвениң байдалын эки билип, акша-төгерик дугайында боданыйн, ооң соонда баар-барбазыңны чугаалаар мен»-дээн. Авамның чүү дээрин четтикпейн манап, дараазында хүннү арай деп-ле хүнзедир кежээге чедир манап алдым. Кежээ авам харын-даа чөпшээрешти.

         Төнмес-батпас белеткелдерге карак кызыл белеткенип эгелээн бис. Бир хире ай доктаал чок, уйгу-чыдын көрбейн, белеткенген соонда, Москва хоорай кайы сен дээш хапкан бис. Ам бистиң мурнувуста төнмес-батпас узун орук, ыр-шоор эгелээн.

        Улуг Ада чуртувустуң төвү – Москва хоорайга чеде бээривиске, бисти кара салдыг, назыны улгады берген эр кижи уткуп хүлээп алгаш, боду-биле таныштырган. Ооң соонда көрүп көрбээн хуулгаазын «метро», улуг-улуг хөй каът чараш бажыңнар, узун дургаар чыскаалган кудумчулар болгаш өске-даа көрүп көрбээнивис бистерге чаа ажыдыышкыннар, магадалдан үнген элдеп кайгаашкыннар эгелээн. Аңаа баргаш,үзүнге уттундурбас хөй-ле солун таварылгаларга таваржып, улуг Москва-биле бир-ле дугаар танышкан бис.Москва-биле таныжары, ону карак-биле барып көөрү бистерге улуг аас-кежик болган.

        Ам Тывамга, бичии Тожумга чедип келгеш, Москва бистиң Тожувустан безин улуг эвеспе деп бодай бээр мен. Ол айтырыгга харыыны бодумга бээрин кызыдар мен. Ам  арай-ла ону билип алыр үе менде чогул, чүге дизе Москва дугайында төргүл-төрелдерим, эш-өөрүм сонуургап, хүннүң чыгыы бажыңга кээр-дир.

        Ооредилге чаа эгелээн. Ам Москвага бир-ле дугаар барганывысты сактып келгеш, боттарывысты черлик кижилерге дөмейлеп, кайы-хире девидеп, кижи бүрүзү көргенин чугаалаар дээш, мурнун былаажып чугааланып турганын бо-ла чаптап сактып кээр мен.

         Москвага база катап каш-даа катап дүжүмде четтим. Чүге дизе Москваның улуг чаражы сагыжымдан үнмес-тир.

         «Өскениң бажыңынга эки-ле, а  бодунуң бажыңынга оон-даа артык эки, эргим» деп сөстерни сактып келгеш, Москва хоорайга чурттаксазымза-даа, арыг агаарлыг, аргазында хостуг аң-меңнигТожу черимни солуп шыдавас мен.

                                                                                         Шой-Сюрюн Анай-Хаак.  

        Экии, Кара!

        Силерниң дугайыңарда шиини  номчааш, силерни кээргээш, хөй-ле төнмес-батпас бодалдарга алыстым. Эх. Кара! Салымыңның кээргенчиин. Чүге ындыг бак үеде төрүттүнген кижи боор сен. Ам бистиң чурттап чоруур бо үевисте төрүттүнген болзуңза, аас-кежиктиг чурттаар турган-дыр сен. Бистиң бо  үеде бай-шыдалдыг кижилерниң ажы-төлү база боттары ышкаш балдыры дыңзыг кижилер-биле салым-чолун каттыштырыксаар, а арай балдыры кошкак кижилерниң ажы-төлү боттары ышкаш бөдүүн улустуң оглу, кызы-биле чурттаксаар үеде чурттап чор бис. Бир эвес сен бо үеде чурттап турган болзуңза, ада-иең-даа сени ийи борбак саап ижер инек дээш,  сени бай-шыдалдыг кижилерге күзелиң чокка бербес боор. Ол үеде багай, кээргенчиг, эртем-билиг чок, хүнүн бодап чурттап чораанының буруузу-биле ада-иең уруунуң, сээң, базындыра бээриңни билбейн барганнар-дыр. Бай кижиге берип каарга, тодуг-догаа, аас-кежиктиг чурттаар деп  билипкеннер-дир. Ам болза, багай самдар уруувусту бай кижилерге өглеп каарга, чүзү-даа чок чүве дээш басты бээр деп бодаарлар ийик.

          Сен ынчан чүрээң берген ынак эштиг болгаш Кенден-Хуурактың өнчү-хөреңгизинге бердинип, ынакшываан-дыр сен. Ам болза бистиң үениң сен ышкаш Каралары Кенден-Хуурак ышкаш бай-шыдалдыг душтук оолду күзеп, манап чоруурлар хөй. Кедерезе балдыры кошкак Седипти «ажыр идипкеш», акша-төгериктиг, машина-балгаттыг Кенден-Хуурактарны боттары дуурайлап алыр.

         Сээң чараш чалыы чуртталгаңдан чарлып чоруй барганыңарга мен болза ачаңны буруудадыр кижи-дир мен. Чүге сени таныштыг кижини-ле бай кижиге берипкенил. Ийи саап ижер инекти алгаш-даа дөмей ада-иең аас-кежик көрбедил ажы-төлү боттары ышкаш бөдүүн улустуң оглу, кызы-биле чурттаксаар үеде чурттап чор бис. Бир эвес сен бо үеде чурттап турган болзуңза, ада-иең-даа сени ийи борбак саап ижер инек дээш,  сени бай-шыдалдыг кижилерге күзелиң чокка бербес боор. Ол үеде багай, кээргенчиг, эртем-билиг чок, хүнүн бодап чурттап чораанының буруузу-биле ада-иең уруунуң, сээң, базындыра бээриңни билбейн барганнар-дыр. Бай кижиге берип каарга, тодуг-догаа, аас-кежиктиг чурттаар деп  билипкеннер-дир. Ам болза, багай самдар уруувусту бай кижилерге өглеп каарга, чүзү-даа чок чүве дээш басты бээр деп бодаарлар ийик.

          Сен ынчан чүрээң берген ынак эштиг болгаш Кенден-Хуурактың өнчү-хөреңгизинге бердинип, ынакшываан-дыр сен. Ам болза бистиң үениң сен ышкаш Каралары Кенден-Хуурак ышкаш бай-шыдалдыг душтук оолду күзеп, манап чоруурлар хөй. Кедерезе балдыры кошкак Седипти «ажыр идипкеш», акша-төгериктиг, машина-балгаттыг Кенден-Хуурактарны боттары дуурайлап алыр.

         Сээң чараш чалыы чуртталгаңдан чарлып чоруй барганыңарга мен болза ачаңны буруудадыр кижи-дир мен. Чүге сени таныштыг кижини-ле бай кижиге берипкенил. Ийи саап ижер инекти алгаш-даа дөмей ада-иең аас-кежик көрбедилер ышкажыл. Ийи саап ижер инек үнелиг болганы ол ыйнаан, ачаңга. Чоорул ону. Ийи инекти, сүт ижиксээр болза хөй малдыг байларның малын саашкаш, литр четпес-даа сүттен ап ижип чораай-ла, ынак эвес, каржы кижи-биле чурттаарының орнунга куруг-даа болза, самдар-даа болза, Седипке өглеп каар турган улус-тур.  Кандыг чүү-даа болза, Седипке өглеп каан болза, ада-иең чараш уруу сени-даа чидирбес, харын-даа силерниң ажы-төлдериңер кырган-авазы, кырган-ачазының эдээнден халбактанып, оларны ийи саап ижер инектен артык өөртүп чоруур болган боор. Ам канчаар, Кара, бирде сээң амы-тыныңдан чарлып чоруй барганыңны шын-дыр деп бодай бээр-дир мен. Чүгле аваң, дуңмаларың кээргенчиг-ле-дирлер. Седип-даа канчаар, дөмей-ле өске кижиге барып алыр-ла ыйнаан.

        Че, Кара, ам сагыжыңар  дыштанган боор. Ында чуртталга бистиң черде ышкаш эвес-ле боор але. Эки турар силер, байырлыг!    

                                                                           Хүндүткел-биле  Чигжит Угулза.

               Экии, Кара!

Сээң чурттап чораан үеңде ядыы-даа болза чараш бооруңга сени бай оол алыксап чораан-дыр. Чүге чуртталгаң чогуп, аас-кежик чок болганы ол боор? Кенден-Хуурак сени чарашсынып, сонуургап ынакшааш, кудалап алды-ла ыйнаан. Сен Кенден-Хууракка эгезинде-ле эптиг-эвилең чымчак чаңнап чораан болзуңза, салым-чолуң өлүмден чайлай бээр-даа турган боор. Бо таварылгада сен Седипке эмин эрттир бертинген турган боор сен. Ынакшыл сени чурттатпаан-дыр деп бодап тур мен. Седипке ынакшылың сени аас-кежиктиг чурттатпаан-дыр деп бодап олур мен. Оон аңгыда сен ам бо үеде болза, күзээнин албан чедип алыр быжыг туруштуг кончуг дээн кыс болур турган-дыр сен!

                Улуг улустуң чугаалажыры эр угаанныг кыс чораан-дыр сен. Ам бо үеде чурттап чораан болзуңза, ёзулуг ынак кижиңге бердинген, аас-кежиктиг чуртталганы чурттаар турган- дыр сен. Ындыг-даа болза Седип сеңээ аас-кежикти күзеп чорааның дег бээр турган ирги бе???

               Бирде сени Седипти танывас, билбес, таныш чок тургаш, Кенден-Хууракка барган турган болза, эки чурттап чоруй баар турган боор деп база бодай бээр-дир мен. Азы та, Кенден-Хуурак сени кадай кылдыр ап алгаш, чүге эттеп-эриидеп чорааныл? Сээң бодуң бурууң эвес деп бе? Кенден-Хуурак база сеңээ ынак болган-дыр, сени катап-катап сүрүп турарын бодаарга. Кижи бодаарга бай-шыдалдыг Кенден-Хуурак боду күзезе чеже-даа кадайны кадайланыр турду ыйнаан. Та-та, азы билбес мен. Бир эвес мен сээң чоок эжиң турган болзумза, Кенден-Хуурак сеңээ ынак болза, салым-биле өжешпейн, Кенден-хуурак-биле эптиг-демниг чурттай бер деп сүмелээр ийик мен. Кенден-Хууракты тогбас бооруңга, сени эттеп-эриидеп чораан эвеспе.

               Азы болза, Седипке ындыг кончуг ынак чораан болзуңза, кудалаваанда-ла, Седип-биле өскээр дезип чоруй баар турган-дыр сен.

               Ол үениң угаан-бодалы та кандыг турган чүве? Мээң бодалым бо-ла-дыр, Кара. Мени буруудатпайн көр. Каржы-хажагай Кенден-Хуурактың талазында дээш, мени буруудатпайн көр, Кара:

              Эх, Кара! Кенден-Хуурактың ынчаар каржы чаңнап кылыктанганының чылдагааны бодуңда эвес деп бе, Кара!    

                                                                               Хүндүткел- биле Суваң Кежик                                                      

        Буянныг үүле-херек дээрге кижиниӊ өске кижилерге дуза кадары. Ол кижилерниӊ аажы-чаӊында эки шынар. Экииргек, дузааргак, кээргээчел, харам бак эвес кижилер буянныг ажыл-херекти кылып шыдаар. Ол дугайында М. Эргептин « Буян-кежик» деп сѳзуглелинде дыка  эки бижээн.

Чечен чогаалда маадыр бичии куш оолдары тып алгаш, кырган адазыныӊ чагыы-биле оларны доруктуруп ѳстургеш, салып чорудуптар. Кырган адазы оглунга мынчаар чагыыр: «… Кырган кижиге-даа, дузалаарга буяны чедер, качыгдаан амытаннарны-даа карактаарга, буяны чедер боор . Ол бичии куш оолдарын бак чаңнаваңар, оглум». Кырган адазынын  бо чугаазы меӊээ ажыктыг ѳѳредиг болду.

 Шынап-ла, кижи чуртталгазында дуза хереглээн кандыг-даа кижиге, амытанга дузалап, экини кылып чоруур болза, ол эки кылган ажыл-херек кижиге эглип кээр деп билип алдым. Сөзүглелде Оюн Чааштын ѳг-бүлези ажы-тѳл чок тургаш, куштарга экини кылгаш, сѳѳлунде олар ийис оолдарлыг болганы меӊээ ѳѳрүнчүг болду.

         Ынчангаш мен база бо чуртталгага хензиг-даа бол, эки буянныг үүле-херекти кылып, кижилерни ѳѳртүрүн күзээр-дир мен.

Ие дээрге кижилерниӊ эн эргим кижизи. Ол чаш тѳл тѳрүттүнүп келген үезинден эгелээш-ле, аӊаа бүгү-ле херек аъш-чемни, идик-хепти, база эӊ-не кол эргелел, чассыдыышкынны бээр.

        Тывалар ие кижиниӊ бичии чаш тѳлге сагыш -човаашкынын, ынакшылын чер-иеге дѳмейлээр. Ол чул дээрге бистин чурттап турар каас чараш чурумалдыг, арыг агаарлыг, байлак кат-чимистиг, аӊ-меӊ, балык-байлаӊныг  черивис бодунуӊ бүгү-ле байлаа-биле Чернин чурттакчыларын ашкарып-чемгерип, хепкерип, азырап чоруур. Бо дугайында М. Эргептин « Бугу кежик – чер-иеде» деп сөзүглелинде мынчаар бижээн: « Бис чиир чемни-даа, кедер хепти-даа, чурттаар оран-саваны-даа чер-иевистен четтирип ап тур бис. Оон туржук тынар агаарны-даа, ижер сугну-даа оон ап турар болгай бис ...»

          Тыва чоннуӊ « Чер-ием, дээр-адам» дээри-ле шын. Бир эвес Чер бөмбурзээвиске биске чурттаарынга таарымчалыг агаар, аштанып- чемненииривиске оът-чимис, үнүш-дүжүдүвүс база аӊ-меӊивис чок турган болза, Черниӊ кырынга чуртталга Айныӊ кырында дег чок боор турган чадавас.

          Ынчангаш мен бодум хуумда Чер-Иениӊ биске берип турар бай-байлаа: агаар-бойдузу, үнүш-дүжүдү, аӊ-меӊи , балык-байлаӊы, тоорук, кат-чимизин унелеп, камнап-хумагалап, хоптактанып , чазыйлавайн өйлеп четтирерин кузээр-дир мен.

             Чанчыл деп сөстү улуг эртемден М.Кенин-Лопсан мынчаар тайылбырлап бижээн: «Чанчыл болза кижи амытаннын эки база багай чаӊын илередип турар мөзү хоойлузу болур».                                                                                                           «Бак чаӊчыл бакка чедирер, эки чаӊчыл экиге чедирер» депүлегер домак дыка-ла шын.Бистиӊ тыва чоннуӊүе-дуптен бээр ажы-төлүн чараш мөзү-бүдүшке ѳѳредип чораан болгаш ам-даа ѳѳредип чоруур чаӊчылдары хѳй. Оларныӊ бирээзин « Назын дилээр ужур» деп Ч.Чүльдүмнүӊ солун уткалыг сѳзүглелинде бижээн. Ында улуг назылыг ѳгбезиниӊ назыны узун болзун дээн күзели-биле, дѳргүл-тѳрели шупту улуг-биче чокка чыглып кээп, кырганныӊ сеткилин ѳѳртүп, хүндуткелдиӊ чеми: ужа-тѳштүӊ, далган-тараалыг, саржаг-үстүг четкенин сонуургадым. Ажы-тѳлүнүӊ база дѳргүл-тѳрелиниӊ хары угда чыглып келгенинге кырган кайгап-харап орза-даа, мен бодаарымга, дыка амыраан. Оларныӊ келген ужуру ханы уткалыг. Улуг ѳгбези ам-даа узун назылап, оларнын чанынга арга-сүмелиг, чиик сергек  чоруурун күзээнин мынчаар бижээн: « Чээ, даай. Сен-даа сезен артты ажа базып, сезен бирже кирген болгай сен. Бистиӊ келген байгы-ла чорук-херээвис аймак-тѳреливис, аал-оранывыстын улуг ѳгбези сээӊ назыныӊ дилеп келгенивис болур чүве…»

Амгы үеде бо чаӊчыл чидип, уттундургандеп авторнуӊ бодалынга катчыр-дыр мен. Шынап-ла, бо үеде кижилер кырганнарнын назынын дилээр хамаанчок, оларны аартыктап, азыраар харыысалгазындан чайлап, кырганнар бажыӊнарынче аппарып кааптар таварылгалар эвээш эвес. Бо чараш чаӊчылды улаштыр сагыыры дээрге-ле бот-боттарывыска кичээнгейни, сагыш-човаашкынны, ынакшылды кѳргүскенивис ол деп бодаар-дыр мен. Ынчангаш эки чаӊчылдан туттунуп, сагылга-чанчылдарывыстыӊ чаражын салбас болзувусса, бак чаӊчылдарга алыспас бис.

        Кандыг-даа аймак чон салгалдан салгал дамчып чоруур чаагай чаңчылдарлыг. Мээң билирим чаагай чаңчылдар: улуг кижини хүндүлээр, бажыңга келген аалчыларга экииргек болур, бичиилерни карактап хайгаараар, диленген кижиге бар болза, харам чокка дилээнин бээр дээш оон-даа өске. Монгуш Эргептиң «Ыдыктыг чаңчыл» деп сөзуглелинде тыва чоннуң чараш чаагай чаңчылдарның  бирээзин бижээнин сонуургадым. Ында мындыг одуруглар бар: «… Шаандан тура тайга кижилеринде мындыг ыдыктыг чаңчыл бар: аскан-түрээн кижилер тып кээп болур хире улуг одаг орну, чыдар азы казанак бажыңнарлыг черлерге дүшкен аза хонган кижилер аңаа аъш-чеминиң элээн кезиин база шагар отту ыявыла арттырып каар хулээлгелиг ». Бо чаңчылдың дугайында номчааш, мен бодумнуң кырган-ачам, кырган-авамны сактып кээр-дир мен. Олар-биле каттап, тооруктап чоруур үелеримде бо-ла кырган-ачамның одагланган одаавыстан чоруур дээш белеткени бергенивисте-ле, одаг долгандыр сооӊардан бок арттырбайн арыглаңар дээш, боду одаар ыяштар артыын чаъс шоолуг дегбес хире одаг  чоогунда ыяш дөзунге чыый каап турарын көрген мен. Оон шай, дузун, одун, чаъс өтпес хапка ораагаш, ол-ла ыяштыӊ бир будуунга азып турганын база эскерген мен. Бо ышкаш чанчылдарныӊ бирээзитайгага аңнаан аңчыларның « ужалаар» деп чаңчылын база экизинип көрген мен. « Ужалаар » дээрге аң аткан  кижиге орук ара душкаш, аткан аңынын эъдин чорумалга харам чокка кезип бээри база чаагай чаңчыл. Бо чаагай чаңчылда кижилерниӊ харам, хоптак- чазый эвес, ораннын олча-кежиин үлежип билирин көргүскен. Бо чаңчылдар чаа-даа тыптып келбээн. А бистер мындыг хевирлиг чараш чаагай чаңчылдарны утпайн, улаштыр база ажы-төлдеривиске дамчыдар хулээлгелиг бис деп бодаар-дыр мен.

Аажы-чаң дээге кижиниңбүдүжү, бот-шынары. Кижиниӊ аажы-чаңының хевирлеттинери ада-иезиниң шын кижидилгезинден кол хамааржыр.

Бистиң черниң кырында кижизиг аажы-чаңныг кижилер хөй. Оларның дугайында чогаадыгларда-даа бижээн болур. Ындыг-даа болза, чогаалдарга эки кижи бүрүзүн бижиири болдунмас. Чамдык кижизиг кижилер чон аразынга эскертинмес, олар хөйнү кайгадыптар элдеп-эзин чүве кылбаан-даа болза, оларны чон чайгаар-ла хүндүлеп, аал-оранынга чеме-хала чокка хүлээп алыр. Шак ындыг кижилернин бурээзин Ш. Кууларнын « Баглааш» деп сөзүглелинде  кол маадыр –  Ак-Начын. Ак-Начынның дугайында мынчаар бижээн:  « түреңги улустуң оглу, чааскаанзыргай болгаш ындыг ийикпе, турум чурттаар чери-даа чок, алыс боду узаныр-дарганнаар, үнер-кирер төрелдери хөй-даа болза, ол сеткилинге тааржыр өглерге кирер, хонар дээн өөнүң ажылдарын кылчып, оларның-биле кады хөлзеп-ле кежээлээр…» А кандыг кижи чораан черинге аартыктатпас, база хүндүледирил? Тыва чоннуң « Кежээнин мурнуда –  хүндү, чалгааның мурнунда – кочу» деп үлегер домаа бар. Бо үлегер домак Ак-Начын ирейге дорт хамааржыр болгаш ол чораан черинге аартыктатпайн, хүндүледип чораан. Оон аӊгыда мээн бодалым-биле, аал-оранынга кандыг-даа кижи кирип кээрге, кижизиг хулээп алыр улус ховар.Чуге дизе бо шагда кижилер кижилернин бай-шыдалын, эрге-ажыынче  көөр апарган. А бажынынга кээргенчиг байдалдыг улус кирип кээрге, оларже кичээнгей салбас. Кижизиг кижилерге бо чогаалдан мен  Ак-Начынныӊ эжи Узун-Анчынын өг-бүлезин база хамаарыштырар-дыр мен. Бо ушта бижип алган одуругларымдан кырган ирейнин « Ол сеткилинге тааржыр өглерге кирер» деп одуругларга доктааксадым. Өгнуң  ээлери үнген-кирген чонунуңкандыызынга-даа чеме-хала чок хулээп алыр экииргек өг-бүлелер болган деп бодаар-дыр мен. Созуглелде Узун-Анчынын ог-булези хүндүлээчел, экииргек кижизиг аажы-чаңын ажы-төлдеринге улегер чижек кылдыр амыдыралга көргүзүп чораанындан, оларның ажы-төлү база кижизиг аажы-чаңын салбайн, салгалдан салгалче дамчыдып чоруурун дараазында одуругларда көргүскен: «… Ооң барып кирип чораан өглериниң ээлери чамдыктары чырык чер кырында чок-даа болза, оларның ажы-төлү ону кара чажындан таныыр, билир болгаш ада-өгбелери ышкаш, хүндүлеп,  хүлээп ап чаңчыгып калганнар»

Ынчангаш мен бо чогаалдан кижи кажан-даа, кандыг-даа байдалга чурттап чорааш, кижизиг аажы-чаңын салбайн, хөй катап чагып чугаалаарының орнунга, амыдыралга боду чараш кижизиг аажы-чаңын херек кырында көргүзүп чоруурга, ажы-төлү база чайгаар-ла ындыг болур деп түңнээр-дир мен.

.

Ыяштар бистиң амыдыралывыска ужур-дузалыг. Оларны таварыштыр бистер арыг агаарны , чараш бойдус чурумалын база биске херек хөй-ле чүүлдерни оон кылып, бүдүрүп ап турар бис. Чижээ, саазынны, тудуг ыяжын, бажың эдилелдерин дээш адаар болзувусса, ооң ажыы улуг. Ыяш-даштың ажыынкөруп тура-ла, чамдыкта бистер арга-арыгларывыста ыяштарга хамаарылгавыс кам-хайыра чок болу бээр. Ол дугайында М. Кенин-Лопсанның « Кестирген пөш » деп сөзүглелинде эзим иштинге бир-ле кижиниң тооруктуг пөштү кам-хайыра чокка ужуруп каанын көргеш, Эртине кырганның хомудаан харадаан сеткилин бижээн. Шынап-ла, дыка хөй амыдыралга чединер-чединмес кандыг-даа кижилер ажы-төлүн шаг төөгүден  бээр оран-таңдының үнүш-дүжүдү-биле азырап чораан.  Бо дугайында сөзүглелде Эртине кырганның чугаазында мындыг одуруглар бар « Мээң адам конуг ядыы чораан. Ажы-төлүн таңдының ай, бези, тооруу-биле азырап чораан…» Бо домактардан алгаш көөрге, арга-арыгның ыяштары чүгле эт-херекселдер кылырынга эвес, а бистиң хүн бүрүде чип орар, база акша-көпеек үндүрүп ап турар бай-байлаавыс-тыр.

Пөш – тоорук үнер ыяш. Ол бистиң Тожунуң тайгаларында элбээ-биле үнген. Ооң тооруун хөй-хөйү-биле чыггаш, машина-даа садып, бажың өртээ-даа чедиштирип турар эрес кежээ кижилер бар.

Чүү-даа чүве төнер төнчүлүг. Ынчангаш бистер бойдустуң берген белээ ыяштарны база камнап камгалаар ужурлуг бис. Хүнүн бодааш, оларны кам-хайыра чок кыргып ужуруп, соң-даарта өскелерге тоорук танывас, билбес кылдыр узуткап алырывыскакайын боор.

    Чырык черде эриг сеткилдиг, уян чымчак кижилерниң дугайында чеже-чеже чогаалдар бижиттинмээн дээрил… Оларның аразында ава кижиниң ажы-төлүнге ынакшылын, өг-бүлезинге бердингениниң дугайында бижиирин чогаалчылар база утпаан.

Чүгле ие кижиниң эвес, а дириг амытаннарнын ажы-төлүнге ынааның дугайында бижээн солун чогаалдарны номчаан бис. Оларнын аразында Ч. Кууларның « Ус-кушкаш уязы» депсөзүглели-биле танышкаш, ус-кушкаштың уязы биле аванын өг-бүлеге бердингенинде кандыг харылзаа барын боданып оргаш, дараазында одуругларга доктааксадым: « Ус-кушкаш дээрге эргек ышкаш бичиизинге чалынмас, кайгамчык уран-шевер, кажар амытан боор. Ооң уязының ак болганы база ужурлуг, ак хадың унунга ак уя дээрбечи хартыганың караанга белен-не эскертинмес… Дың чаңгыс оглу дээш, ындыг кончуг карак кызыл амытан-дыр».Бо одуругларда төлдүг бичии куш безин ажы-төлү дээш чурттаар уязын кайы-хире бодамчалыг, угаанныг, карак кызыл тудуп алыр-дыр. А ие кижи! Ооң ынакшылы, ооң өг-бүлезинге бердингени бичии хензиг ус-кушкаштан дорайтавас деп бодаар мен. Ие кижи өг-бүлезиниң аас-кежии, чедимчелии дээш бергелерге дүжүп бербес, кылган ажылынга шевер, кежээ. Ие кижи ада кижиге көөрде күш-шыдал талазы-биле кошкак-даа болза, ол угаан-сарыыл-биле шыдамык болгаш күштүг.Ус-кушкаштың кажар угааны дег, иелер база кажар угаанныг. Кажар угаанныг ие дээрге-ле мерген угаанныг ие деп бодаар мен. А мерген угаанныг иелер ажы-төлүнүң чүгле материалдыг хереглелдерин хандырар эвес,оларга алдын үезин харамнанмас, хүн бүрүде олар-биле үргүлчү харылзажып, ооң чүнү бодап, чүнү сонуургап чоруурун база сагыш-сеткилин дыңнап, хүндүлеп билир болгаш бо амыдыралдың шын эвес чүүлдеринден камгалап чоруур иелер-дир..

Кижиниң иези чүгле чаңгыс, ону кижиге хөй катап бербес. Ынчангаш мен авамны бо чуртталгада камнап, хүндүлеп, ооң меңээ кылып чоруур бүгү-ле сагыш-човаашкынын, ынакшылын үнелеп, кандыг-даа үеде чагыг-сөзүн, чемелелин хүлээп чоруур болзумза, эки деп бодаар-дыр мен.

Чамдык кижилерни көрүп чоруурга, чуртталгада шупту чүүлдерге четтигип, кандыг-даа ажылды кылып тудуп шыдаар болур. Чижээ, М. Кенин-Лопсанның « Кырганның белээ » деп сөзүглелинде мындыг одуругларга доктааксадым: «… аңназы аңнаар, малчынназа малчыннаар, эмнезе эмнээр, хөөрезе хөөрээр» Бо одуруглар Эртине кырганның онзагай шынарларынга хамааржыр. Сөзүглелде Эртине кырганның пенсиязын алгаш-ла « Чүү-хөө берип амдажыдып алган бичии таныштарынга» белектерин бербишаан, аңаа немей кижи бүрүзүнге кагжыргайларны үлеп  бээр турганын бижээн. Мен бодаарымга, бо сөзүглелде Эртине кырган хөй талалыг сайзыраңгай кижилерниң санынга кирер.Чүге дизе ол чеже-даа бөдүүн ажылчын кижи-даа болза, олут орбас, чыдын чытпас эрес-кашпагайы-биле кандыг-даа ажыл-ишти кылып шыдаар хөй талалыг сайзырангай кижи.. Ол хөй ажылды кылып шыдаар-даа болза, ооң эң-не үнелиг эки шынары бичии кижилергеонза кичээнгейлии, оларга харам чогу деп бодаар-дыр мен. Кижи-ле болган бичии төлдерже кичээнгей салып, пенсия алгаш-ла бичиилерге белек үлеп чоруурлар ховар боор.

Хөй ажылды кылып билир-даа болза, чүгле бодунга ажык дилеп чоруур кижи болза, ол кижини хөй талалыг сайзыраңгай кижи деп болбас деп бодаар-дыр мен. Чүге дизе хөй талалыг сайзыраңгай кижи болур деп бодаза, бир дугаарында, чаныңда кижиге ынак болуру. Чүл ол дээрге ырак-чоок, таныыр-танывас кижилерге буян чедирип, кылып билир чуулдерин таварыштыр өскелерге дузаны кадары боор..

Ынчангаш хөй талалыг сайзыраңгай кижи дээрге бүгү-ле кылып-билип шыдаар үүле-херээн өскелерге дамчыдып, оларның-биле үлежип шыдаар кижи деп бодаар-дыр мен.

Оранның байлаа дээрге чүл ол?  Ол дээрге кат-чимис, балык-байлаң, аң-мең, хемнер-хөлдер, чечек-чимис. Оларны чөп ажыглаары дээрге-ле чиир шаандан эрттир албас, өйлеп четтирери. Бойдустуң биске берген халас бай-байлаан кам-хайыра чокка ажыглаар, өй-шаан билбес таварылгалар хөй. Ол дугайында М. Кенин-Лопсанның « Бомбалаткан балыктар» деп сөзүглелинде мынчаар бижээн : « Ол кончуг дээрбечи балыкчылар өлүрткен балыктарны алырын ап, чыып алгылааш, карак ажыт чорупканнар Одагланган черинде безин дүнүк чээн балыктарның сеги овааланып чыткан. Араатаң аң-мең болгаш куштар « бомбалаткан» балыктарны чип турганнар» . Бо одуругда балыкчыларны сыырткыыш-биле эвес, а хөйнү алырының аргазы частыр чүүлбылданы ажыглааш, хөй балыктарны өлүрген. Түңнелинде алырын алгаш, артканын иридир-чыдыдыр арттырып каапканнар. Боттарынын алыр, чиир шаандан ажыр өлүргеш, келир үени, боттарының  салгалдарынын дугайында бодавас чазый кижилернин хайы-биле оранның байлаа төтчеглеттинип турар.

Ынчангаш мен авторнуң мындыг сөстеринге катчыр-дыр мен :« Кижи хүнүн бодавас, даартазын база бодаар ужурлуг. Оларның байлаан кайы хамаанчок төтчеглээр кижилер-биле демисежир үе келген». Ийе, төтчеглекчилер-биле демисежир үе келген. Ол эвес болза, келир үениң өзүп орар кижилеринге оранның байлаан ажыглаар, ону көрүп сонуургаар арга турар бе?

  Бистиң чурттап турар планета черивис кижилерге чурттаарынга эң-не таарымчалыг кылдыр чаяаттынган планета. Ында алды материк бар. Ол материктерниң тус-тус онзагайларының дугайында А. Плешековтуң « Материктерже аян-чорук» деп эртем стилинге бижиттинген сөзүглелинде бижээнин сонуургадым. Ында бистиң чуртувус Россияның кайы материкке хамааржырын бижээн одуруглар бар: «…Ол аажок улуг, ынчангаш ону делегейниң ийи диптеринге чарып турар –  Европа биле Азия. Бистиң төрээн чуртувус Россия Евразияда турар. Россия делегейниң ийи дивинде турар…»

А бистиң Тыва чуртувус Россияның девискээр иштинге хамааржыр. Ынчангаш Төрээн чуртум  Тываның онза булуңунуң дугайында бижикседим.

Тожу- Тывада эң улуг девискээрлиг чер. Ол хемнер-хөлдер, тайга-сыннар-биле байлак оран. Ооң хемнер-хөлдери балык-байлаң, тайга-сыннары кат-чимис, тоорук, эм оъттары болгаш аң-меңнери-биле сурагжаан. « Тожуну көрбээн кижи Тываны көрбээн, Азас хөлдү көрбээн кижи Тожуну көрбээн» деп улустуң чугаазы бар. Ол, шынап-ла, шын.

Азас Тывада эн чараш улуг кайгамчыктыг бойдус чаяаган хөлдерниң бирээзи. Азас хем Сай-Тайгадан агып баткаш, Азас хөлче кирген.Ол далай деңнелинден тос чус дөртен дөрт метр бедикте чыдар.Ооң агаары арыг, бойдус чурумалы чараш. Тывада чугле Азас хөлде эң ховар хөл чечээ «алан-тос» азы орус дылда «лилия» деп адаарывыс чечек өзүп турар.Ол чараш чечекти «Кызыл дептерде» киир бижээн. Хөлдүн чангыс дөс чечээ он ажыг чыл дургузунда өзуп кээр.

Тожу чуртумнуңүндезин чурттакчы чону тускай, онзагай чон.Олар төөгүзүнден-не аңчы, малчын уктуг-дөстүг. Аажы-чаңы топтуг-томаанныг, эрес-кашпагай,чугаа-домаа көвей эвес, дорт.

Төрээн чуртумнун онза чери Тожуда чурттап чоруурумга чоргаарланыр мен. Чүге дизе ооң арыг агаары, чараш чурумалы, эптиг-чөптүг чурттакчы чону мени хүн бүрүде өөртүп чоруур. Ынчангаш мен бодум хуумда база чер чуртумну өөртүп , ооң адын сыкпайн, төрээн чуртумнуң төлептиг чараш кызы болуксаар мен.

Кандыг-даа чоннуң кедип чораан идик-хеви, чип чораан аъш-чеми база эдилеп чораан эдилелдери бар. Олар бүгү үе-шагның сайзыралының аайы-биле база чаартынып, өскерлип турар. Тыва чоннуң«Төөгү билбес төөрээр, төрел билбес түрээр» деп ханы уткалыг үлегер домаа бар.Төөгүнү биске кым дамчыдып чоруурул, эрткен үеде  тыва чонувустуң культуразын, чаңчыл-сагылгаларын кайын, чүден билип ап чоруур бис? Бо айтырыгга харыылаары ындыг-ла берге эвес. Үе-үе аайы-биле чоннуң төөгүзүн  өөренип,ону дамчыдып чоруур эртемденнерден болгаш ол үеде чурттап чораан ада-өгбелеривистен эвес деппе.

М.Кенин-Лопсаннын «Хол дээрбези» деп сөзүглелинде Эртине кырганның төөгүге камныг болуп чораанының дугайында бижээн. Ында авторнуң мындыг сөстеринге доктааксадым: « Сууржуп көжерде, бо дээрбени кыштаанга каапкан улус. Чогум аартыктаваан. Садыгның хилээвинге бүзүрээш, бүдүүлүк этти каапканнары ол боор ийин оң» Бо одуругларда шаанда тыва чоннуң тараадан далган тыртып чиир эди – дээрбени ээлериниң каапканын,ындыг-даа болза дөмей-ле ооң херектиин бижип каан. Тыва чон хлеб деп чем танывас чоруур шаанда тараа далганын тыртып чип чораанын билип алдым. Чеже-даа чаа эт, чаа чем тыптып турза, кижиниң ажыглап өөренген эптиг эди, чип өскен чеми эргим, ону кижи дөмей-ле хереглей бээр, дөмей-ле ынаар эглип кээр деп бодалды автор көдүрүп бижип турар.

Уе-шаг чеже-даа чаартылгаларлыг болза, эргиниң эдилели дээривис төөгүнүң эт-херекселдерин утпазы, ооң дугайында ажы-төл билир кылдыр айтып бээри –  эки үлегер болгаш буянныг чорук. Ол дугайында автор мынчаар бижээн: «Эртине кырганның бир кончуг ховар буяны – ол черниң төөгүзүн кедергей билири » Төөгүге эт-херексел, аъш-чем, идик-хеп, болуушкуннардан аңгыда ону билир кижилерни үнелеп, олар дириг бар чорда, төөгүнү айтырып шинчилеп чорууру артык эвес.

Ынчангаш мен чер-чуртумнуң, чонумнуң төөгүзүн билир, бедик эртем-билиглиг, өске чоннарның культуразын хүндүлээр кижи болурун күзээр-дир мен.

Малчын мергежилдиг кижиниң ажыл-ижи чымыштыг. Аңаа чүгле бичиизинден-не ол ажылга дадыккан кижи мал малдап шыдаар деп бодаар мен.Чүге дизе кара чажындан-на мал-маган аразынга өскен кижи ол ажылдың бергезин болгаш харыысалгалыын эки билир.

К. Чамыянның «Арылар» деп сөзүглелинде хой малды малдап, кадарып чоруур ада-иелиг Эрен-оолдуң харыысалгалыын, мал-маганын оскунуп болбас дээрзин медереп билирин болгаш ажылгыр кежээзин бижээн. Ол дугайында сөзүглелде мынчаар бижээн: «Чаңгыс-даа башты ышкынмас» – деп, ава-ачазының сөзүнүң утказынЭрен-оол эки билир. « Ырап бар чораан  хоюн дайгырып чорааш, кыңчыктырбайн дозуп,суггарып алгаш, дыттар хөлегезинге бөлүп, чыттырып алган…»  Бо сөзүглелде Эрен-оол хой кадарып чорааш, бөлүк,өөр арыларга шактырып алза-даа, ол кадарып чораан хойларын ээн черге каапкаш, чана чүгүрүп чоруй барбаан. Ол хойларын оъткаргаш, аалынга ай деп эккелген. «Арыга шактырза-шактырза, ажыл бүдүрүп чораан эр-хей-дир моң. Торлур чүвези чок. Карак шуут бүдүп каап-тыр – дээш, ачазы тоо бодавайн, каттырып каан.» Бо домактан бис Эрен-оолдуң кадарып чораан хойларын кагбайн, оларны аалынга онча-менди эккелгенин билип каар бис.

Мен бодаарымга, Эрен-оолдуң ада-иези оглун бичии турда-ла, мал кадарып чоруур кижиниң ажылынга бердинген болурун  өөредип, боттарыныңүлегер-чижээнге көргүскен. Ынчангаш Эрен-оол чангыс-даа баш хойну ышкынмас дээш, бодунга чеже-даа аарышкылыг берге болза, хойларын кагбайн, аалынга эккелген ёзулуг келир үениң ажылынга бердинген кижизи деп бодаар мен.

М. Кенин-Лопсанның «Амыр-менди ёзулалы» деп сөзүглелинден чолукшулга дугайында сонуургап номчудум. Ында эрте-бурунгу тыва ёзуда амыр-менди солчур ёзулал – чолукшулганың ужур-утказы  болгаш ооң амыдыралга кажан, канчаар кылырын тода билдингир кылдыр тайылбырлап бижээн. Ол дугайында сөзүглелде мындыг одуруглар бар: «Амыр-менди солчуру дээрге кижиге кижизиин көргүзери болур…» Бо домакта мендилежир чорукдээрге-ле кижиниң мөзү-бүдүжүнүң эң эки шынары, кижилерге кичээнгейи, сагыш-човаачалы база чугаа-соот кылып билириниң кол үндезини деп чүүлдү бадыткап турар. Тывалар оон ангыда чолукшуур ёзулалды эрги чыл төнүп, чаа чыл үнүп кээрге кылыр турган. А ону канчаар кылырын дараазындадомакта билдингири-биле бижээн: «Ийи холдуң адыштарын өрү алзы чада туткаш,эптиг-эвилең сөгүрүп бараалгаар, а улуг назылыг кижи ийи холунуң адыштарын куду алзы туткаш, чондур дегзип бараалгаар.» Бо чижектен алгаш көөрге,тыва чон улуг назылыг улуска хамаарыштыр онза кичээнгейлиин, эвилен-ээлдээн бижээн.

Бо сөзүглелди номчааш, мен мындыг бодалга келдим. Бо үеде мендилежилгеже кижилер шоолуг кичээнгей салбастап, бот-боттарынга хамаарылга арай кадыг болгаш соок апарган. Бот-боттарынче чазык чаагай хүлүмзүрүглүг көруп мендилежир орнунга, арнынче дорт безин көрбейн, чангыс сөс-биле арай деп-ле «экии» дээр апарган. Ол «экии» деп сөске безин чамдык кижилер аксын ажыдып, харыылаар безин шаа чок, боттарының хереглел ажаанзыралынга дүлнү берген чоруурлар хөй.

Ынчангаш мендилежири дээрге-ле кижиниң кижизиг чоруу дээрзинге мен авторга чөпшээрежип, бодум таныырым, билирим улуг-биче кижилер-биле эвилең-ээлдек, чазык арын-шырайлыг чолукшулга ёзулалын сагыырын күзээр-дир мен.