Диктантылар созуглелдери
учебно-методический материал (5 класс) по теме

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Аатынган хойлаарак

     Кызыл-каттап чораан мен. Унун дургаар кызыл-хараган, бора-тал сырый унгулээн кара сугда келдим. Сигеннин терени курлактан. Мунгашталып турумда, сааскан-даа чанымда чалчыраар, кадыргылар мойтуладыр шурагылаар-даа. Кедергей шаптараазын аразында, ог дег кызыл-хараган дозунде чалбырааш хып турар. Топтап коорумге, кызыл-кат. Арай боорда чоокшулап кээримге, бир дос бора-тал суг кыдыында туру.

     Кызыл-каттар, дизип каан чинчилер ышкаш, халанайндыр астына бергилээн. Мунгашталып турумда, суг кырынга кургаг будук кээп душту. Буру шимчээн черден ус-кушкаш ужуп унгеш, кулаам кыйыы-биле сыыладып эрти. Коре кааптарымга, салаа дег чинге будук бажында хойлаараксыг чуве ааттынып туру.

     Ус-кушкаш ээртиндир ушкулааш, ол хойлаарактын тогерик аксынче кире берди. Ус-кушкаш уязы – донгайтыр шелипкен чинге будуктун бажы сагланайны берди. Коорумге, шокар чылан ол-ла будуктап союп бар чыткаш, ооргазын ыргайтыпты. Шокар чылан бир дап бергеш, сугже мойт диди. Ус-кушкаш хензиг-даа болза, кажар угаанныг амытан чораан. Торуп алган оолдарынга чылан четпезин дээш, ээрем кырында чинге будукка уялап алган деп билип каан мен. ( М. Кенин-Лопсанныы-биле.)

Грамматиктиг онаалга:

1. Бердинген домактын долу синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

Кедергей шаптараазын аразында, ог дег кызыл-хараган дозунде чалбырааш хып турар.

2. Оолдарынга деп состун морфологтуг сайгарылгазы.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Алышкылар

           Алдыгы классчы Алдын-оолдун алды харлыг дунмазы бар. Алышкылар боттарынга ынак, найыралдыглар. Адыгжы акызын оттунер дээш пат-ла чоруур.Алдын-оол кайнаар барган болдур-эдерер, чуну кылган болдур- дурзулээр. Адыгжынын бодалында ООН акызы дег акылыг кижи чернин кырында чок. Алдын-оол база дунмазын ажыктыг чувеге ооредир дээш, бар-ла шаа-биле кызар.

            Ынчалза-даа соолгу хуннерде оларнын аразында бир эпчок чуве болган.

           Чоокта чаа Адыгжы колхоз фермазында кырган-авазынын аалынга барган. Дунмазы бажынынга чок турда, Алдын-оол ыяш-биле самолет дурзузу чазап алган. Оозунун бажынга хат хадыырга, тырыкыланып турар хурту тургускаш, бажынынын сарапчазынын кырынга кадап каан. Ол самолет суурнун бичии оолдарынга, шынап-ла, сонуурганчыг болган.

           Алдын-оол биле Адыгжы алышкыларнын бажынынын чанындан оолдар ыравас болган. (Б.Ондар)

Грамматиктиг онаалгазы: домактын долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

    Алдын-оол биле Адыгжы алышкыларнын бажынынын чанындан оолдар ыравас болган.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Дус-Холдун эриинге

Дус-Холду долгандыр чузун-бурун сай дажы дег хой майгыннар, машиналарны кижи кайгаар. Холде-даа, эрикте-даа кижи-ле кижи. Черле кымны чок дээр! Ужа-тура халып чоруур бичиилерден ужума кырганнарга чедир догере-ле дыштанып, эмненип турар.

      Шала кежээликтей барыын чуктен дээрге шаштыккан кылыл доозун келген соонда, хадып эгелээн. Элезин-довурак садырткайнып, майгыннарны, чадырларныхайыра чок силгигилээш турупкан. Суггур чаъс кудуп эгелей бээрге, шуурган ам харын намдаш кылынган. Хол кырында холзеп доюлган чалгыглар чоорту чавырлып, тавак эрии дег чалбак эриктерни, эргеленген чуве дег, бирде аяар часкап, бирде чылгай каап чыткан. Эрик дургаар даш чигир дег ак ковуктер чоржайты овааланы бергилээн. Салгын аайы-биле кугурзуг чыт хире-хире эстеп кээп турган. (К.Чамыян)

Грамматиктиг онаалгазы: домактын долу сайгарылгазы.

. Эрик дургаар даш чигир дег ак ковуктер чоржайты овааланы бергилээн.

Утверждаю                                          Согласовано                                  Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Салгын

      Хемчигеш сукпаанга келгеш, чайгаар-ла бодунун манын оожургадыпкан. Элденчек ээтпекте ээремнин кыры дээрнин онун хунаап, корунчуктелип чыткан.

     Улуг – дуъш. Чыраа - хаактар, изиинге шыдашпаан чуве дег, бурулерин халайтып бадырыпкан. Чер-дээрни хуннун изиг чалбыраажы ышкамнадыр, албыктыр чий берген. Ээремнин дап-дал ортузунда хун салдап турган. Агаарда орге чылгаар ол чок. Хемчигештин эриин дургаар унген чыраалардан кушкаштарнын мыжырашкан уну безин дынналбас, сактырга - ла, чер-дээрде шимчеп болгу дег-ле бугу чуулдер догерези кагып онгааш, харык-шинээ тонуп, чилчии усту берген чуве дег, ыржым тыртып турупкан.

     Хенертен ээремнин ортузунда салдаан хуннун дээрбээн оя чуткуп,  сугнун кырынче аттыктыр, оеэн агараннадыр кара- кок кадыргы ушта шурап келгеш, мойт кылдыр чемней каапкан. Турнугуп турупкан кок ээремнин кыры чалгаан  хевирлиг бырлаш дээн. Чыраа-хаактар сырбаш кыннып, хоюг чалгыннарын далбайткан тааннар дег, бурулерин шылырадып. салбанайны бергилээн.

     Изиг–каанга бектедипкен сырынны, бузулган шаажан дег, тос башка чарлып чаштаан ыржым тудуп шыдавайн, салып чорудупкан. Бузулган ыржымнын  бырланынын девии – биле сырын эстээш, оеэде берген бойдусту тынгара челбий берген.

                                                                                        ( А. Даржай)

Грамматиктиг онаалгазы: Деепричастие лиг болуглелдер кирген домакты сайгарар.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Тараа

    Тараа  дугайында чылыг,  чымчак  созун соглевээн, чаагай йорээлдеринге ону алгаваан, чечен–мерген улегер–тывызыктарынга, ыры–кожумаанга ону алдаржытпаан ындыг чон делегейде ховар, харын–даа барык чок чыгыы–ла турган боор.

    Тыва чон база–ла тараа–биле холбашкан байлак тоогузунде, чаагай чанчылдарында,  тоолчаан чугааларында  оон дугайында хойну соглээн, хойну тоожаан. Бир эвнс ылавылап коор болзувусса, тараа–биле куш– ажылды, тараа–биле чер–чуртун. оран–бойдузун чон  кажан–даа чара корбейн чораанын  эскерер  бис.  Ол  дунайын  «Тандын  турда,  чоргаар-ла  мен,  тараам  турда,  тодуг-ла мен», « Шалыпчыда-крупчаат,  чалгаапайда-куруг  аас»  дээн  эрги,  чаа  шагнын  бо  ийи  улегер  домаа безин маргыш чокка бадыткап  турар.  Сыпта  чаагай  тарааны  кижи  чалгаан  далайга  домейлээр,  ажаап  алган  дужудун  алдынга  деннеп  унелээр,  аштап-арыглаан  урезинин  агым  суг  дег  арыг  кылан  дег  чижеглээр.

     Чуге  ындыгыл?    Чуге  дээрге  тараа-биле  кады  хамыктын  мурнунда  кижинин  куш-ажылы  илереттинер.  Ийи  холу-биле  будурген  ууле-херээ  санаттынар.  (К.-Э.  Кудажы.)

Грамматиктиг онаалгазы: домактын долу сайгарылгазы.

    Сыпта  чаагай  тарааны  кижи  чалгаан  далайга  домейлээр,  ажаап  алган  дужудун  алдынга  деннеп  унелээр,  аштап-арыглаан  урезинин  агым  суг  дег  арыг  кылан  дег  чижеглээр

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Дусчулар

   Ийи хемнин белдиринде тейжигеш баарында дазыргай баалык бар. Байгы-ла унужу: агы, таар-оът, хой-кулчазы каан куску изиг хуннерде чытталып чыдар. Тас баалыкты ажылдыр чергелештир шойлуп чоруткан коошпаланчак оруктар эндерик. Болап ийи хемче ол-бо аргышкан аъттыг-чадаг, коштуг-комнуг кижилер черле узулбес. Чаъс-чар эвээжеп, хемнер сыыгап, сериидеп,  ымыраа-сээк шеглей бээрге, дусчулар дээр коштуг-комнуг улустар болап шуужар. Олар чок-ла болза Дус-Дагже, чок-ла болза дедир чуртунче ээп чанып бар чыдар. Шары-буга коштааннары-даа бар. Ол хамаанчок шары эзертеп мунуп алган дусчуну бо-ла коруп болур. Ол шагда ынча-ла хой чааш чуък аъттары кайда боор. Дусчулар болук-болуу-биле чоруур: дорт-бештен черле эвээжевес. Бир кижи-ле адак дээрге-ле, хуузунда дорт хире шары азы ол хире аът коштуг чоруур.  (К.Оргу)

     Грамматиктиг онаалгазы: состернин тургузуун сайгарар

        Дусчулар, чуртунче, коштуг.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Ужар

   Хуттун Улуг-Ужарынга чоокшулаан тудум, улуг-даа, бичии-даа кижилер иштинде дууреп, холзеп, капитанче-ле коор. Капитаннын шырайы база-ла шириин. Рулевойлар Сергей биле Петя, база-ла дуурээн байдалдыг, капитаннын чанындан ыравастааннар. Олар рацияда бир-ле чер-биле чугаалашкан турганнар.

-Ажырбас, чоктанар, чоктанар-ла- дээн ун дыналыр. Бии-Хемнин ийи талазы кара-ногаан арга-сыннарлыг, шокар хаяларлыг, бедик бизеннерлиг туруглар ханаланып чоруп берген. Хемнин чалгыы-даа улгадып, хат-салгын-даа куштелип келген. Сактырга «Ужар» деп катер арай боорда-ла чуткуп унуп органзыг.

Бии-Хем уну хайнып, шурап, моореп, чалгыглар хат-салгын-биле кады шиинейнип-шаанайнып-ла чыдар… «Ужар» чалгыгларны ажа халып каай-каай, эштип, унуп-ле олурган. Лена биле Алла капитанче-ле коор. Ол рупорундан уругларже кыйгыргылаар:

-Ажырбас-ажырбас, кортпанар! Чалгыгларнын чаажын корунер даан!

                                                                                         (Л. Чадамба.)

    Грамматиктиг онаалгазы: домактын долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

    Бии-Хем уну хайнып, шурап, моореп, чалгыглар хат-салгын-биле кады шиинейнип-шаанайнып-ла чыдар…

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

«Араттын созу»

      Уш номдан тургустунган бо романда бичи оол Тывыкынын салым-чолун чеченчидип коргускен. Трилогия бот-намдарга ундезилеттинген-даа болза, оон утка-шынары, ужур-дузазы оранчок калбак. Ол дээрге Тыва чоннун революция болгаш соолунде чаа ниитилел, аас-кежик дээш демиселин, ол уенин хой-хой кижилеринин овур-хевирлерин шынныы-биле чуруп коргускен чогаал болур.

     Бирги ном маадырнын бичиизинде амыдыралы-биле, оон элээди холечиктин оруунче киргени-биле база кызыл партизаннарнын отрядынга каттышканынга чедир уе-биле таныштырар.

      Феодалдыг Тывага ядыы чоннун чединмес, туренги амыдыралын, хой кижилиг ог-буленин уругларынын кээргенчиг салым-чолун «Тос чадырда» деп баштайгы кезекте коргускен.

    Ядыыларнын ядыызы Тас-Баштыг беш уруглуг. Уругларынын эн бичиизи Тывыкы. Иези чаш толдерин аштан олурбейн, остуруп азырап аар дээш, каан хуннун изиинде-даа, харлыг кыштын соогунда-даа балдыр сыкпайн, олут олурбайн улустан диленир, колданыр турган. Тос чадырнын уругларынын салым-чолу кээргенчиг. Оларнын кеткен хеви орбак-самдар пос азы чурук кескиндилери, ижер-чиири хымыраан, эки таварылгада хевек, а чамдыкта шуут куруг-даа олурарлар. Ону «Ававыс чокта» деп эгеден номчуур бис.

     Тас-Баштыгнын, оон уругларынын ындыг туренги амыдыралы, чединмес чоруу оларнын чалгаазында-даа эвес, амыдыралче чуткул чогунда-даа эвес, а чоптуг эвес чоруктун, дарлакчы, мангысталчак ангынын чоленгиижи феодалдыг тургузугда. (М.Доржу)

     Грамматиктиг онаалгазы: домактын долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

    Трилогия бот-намдарга ундезилеттинген-даа болза, оон утка-шынары, ужур-дузазы оранчок калбак.

    Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Диктант

Ава сеткили

    «Авалыгда-тодуг, адалыгда-чоргаар» дижир. Хоокуй ава кезээде ажы-толу-биле тудуш, каяа-даа чорда, чоленгииш-ле болгай. Авазы кижиге беш-даа айлыында, беш-даа харлыында авазы-ла, бежен-даа харлыында, чонуй-даа бергенде авазы-ла.

    Кудернин авазы аймаарап, чааскаанзыраваан, ажылын холундан салбаан, чугле боту боралаар доскут хоон ырап, бригадазын, коллективин бодаар, мурнуку одуругже чуткээн, кузээн чоруур апарган. Солгу чылдарда ажылдын оорушкузун оору кыстар-биле денге улежип, харын-даа оларнын ынак башкызы апарган.

     Дагдыныкчы аныяктарга кезээде негелделиг болур, ынчап кээрде ботка негелде, харыысалга улам бедиир, ону миннип, амыдыралдын дуруму кылдыр коруп чоруур. Оон кадында «чангыс оглум аза сартыы хеймерим» деп оглунга чардыгып, адазы чок оскусту тенекпейлер доора ыда бээрийне деп бо-ла дыннаалап чоруур. Чуу боор, кижи озер, кидис шойлур-ле болгай, оглу чажыттарындан чыда калбайн, онну доозуп, эзенгини теве берген.                                                

        (К.Чамыян)

    Грамматиктиг онаалгазы: 1.Ийиги домакта домак кежигуннеринин илереттингени чугаа кезектерин кырынга айтыр. 2. Соолгу домактын синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Дунеки чаъс

       Удаваанда чаашкын сидиредип-ле келди. Ореге тыртарын уттупкан болдум. Уне халааш, орегени тыртып чорумда, аажок кызаш диди. Чер кыры кайыын тура косту берди. Огже кирип чыдырымда, чыжырт-ла диди. Сактырымга, динмирээшкинден чер сирт дээн ышкаш болду. Булуртун лаа чырыынга коорумге, динмирээшкинден корга берген чээним шуглактан уштунуп, авазынче унгеп бар чыдыр.

      - Кортпа, оол. Мен мында мен – дээримге, кижим мени танып кааш, дедир унгеп чедип келгеш, орнунга катап чыдып алды.

      Кызаннаашкынныг, динмирээшкинниг чаашкын сидиредип-ле тур. Чээним оол менче сыннып чыда удуп калды.

      Чаашкын дам баарды. Удаваанда ында-мында дамды даажы додураан соонда, бистин кырывыста база-ла садырткайны берди. Чыдар аргажок. Оолду оттурбазы-биле аяар тургаш, шуглаавысты доженип чыткан кудус-биле кады чайлады тыртып, дамды чок черни тып, катап чыдып алдым. Менден оске огде кижилер дамды-даа тоор хире эвес, удуп чыдырлар. Оларга суггур чаашкын, динмирээшкин, дыдык таар огнун дамдылаары, даштын одекте мал-маган кандыг хамаан болур ийик. Оларнын хаайынын кадынга-даа кирбээн. (О. Саган-оол)

Грамматиктиг онаалга: Домактын долу синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

1. Удаваанда ында-мында дамды даажы додураан соонда, бистин кырывыста база-ла садырткайны берди.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Кузен

          Чедиги классчы Сырбык-оолдун ада-иезинин аалы Дагыр-Шеми бажынга, «Чыраа-Бажы» совхозтун тудуг ыяжы белеткээр черинге, карангы ногаан эзим иштинге турган. Ол кышкы дыштанылга уезинде аалынга чедип келген.

         Богун Сырбык-оол кушкулер олурбээн. Ынчалза-даа долбанналчак хурен арнын чайыннандыр хулумзурбушаан, шаанга киир-ле хоорээн.

         - Кара эзимге кушкулдер кедеп базып чор мен ийин он – деп, ол чугаазын эгелээн.

          Огде орган улус шупту, тоол дыннаар дээн чуве дег, ылым-чылым барган. Чугле суугуда пар дыт ыяштын, саржаг кудуп турган чуве дег, сыдырадыр кывары дынналыр.

         - Будук безин сый баспайн, чылбырты кедеп чор мен. Хенертен-не бир дыттын агбан будуу сынып баткаш, чум харже шылырт кылдыр кире берди. Караам уунга бир чуве кызаш кынды. Ам-на кузенни коруп кагдым. Ол кончуг дайзын болгаш чазый араатанчыгаш деп чувени школага болган кинодан корген мен. Дииннерни болгаш куштарны черге-даа, ыяшка-даа кедеп чорааш, сегирип алыр.

Грамматиктиг онаалга: Домактын долу синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

            Огде орган улус шупту, тоол дыннаар дээн чуве дег, ылым-чылым барган.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2007г                                 «   »___________2007г                    «   »__________2007г

Чылан

  Улуг-Хемден  кезек  оолдар  ургулчу  балыктаар  бис.  Сугнун  ол  опейлээнзиг  чангыс  аай  шулураажынга,, хуннун  изиинге  удумзурап  орган  боор  мен. Бир миннип  олу-рарымга, суг  майыымны  тааланчыы  кончуг  кылдыр  сооланнады  суйбап  келди. Серт  дээш, будум  адаанче  коре  кааптарымга, солагай  талакы  майыымда  чудек  чоон кара-шокар  чылан  ораажы  берген  чыдыр  ийин! Корткаш кожуп  калган  мен. Будумда ораажы  берген  чылан  дылын  караннадып  чыдар.  Карактары  чивеш-даа  дивес, кижиже  чиге-ле  коруп  алган  чыдар  чуве  болду.  Шимчээр  болзумза, чылан  шаптар чадавас  деп  эндевээн  боор  мен. Элээн  болганда, майыымда  дириг, чииртим  билзек чылбыраш, соолаш  дээн  соонда, ам-на  сывырлып  чоруп  кагды. Базым  чедер-четпес ырап  чорда, тура-ла  халыдым. Дыка  ырадыр  шурай  берген  чораан  мен. Ам  харын унум  унуп, авайлап. Ол  душта  оорум  оолдар  бо-ла  келдилер.Демги  кончуг  чувени коруп  кааш :

           -  Чылан!  Чылан!  Чоокшулава!  Халып  кээр! -  дижип, оон-моон  алгыржып –ла ундулер. Чыланны  бузээлеп  алган  тур  бис. Чоокшулап  кээрге-ле, сыырткыыш  сывы-биле  илбектээш, дедир  октаптар  бис.Ол  аразында  ам  кортканым  шуут  читкен, чылан будумну  канчаар  ораап  алгаш  чытканын  оолдарга  аажок  хоореп  тур  мен. Эн  улуувус  черле  шымбай  эр. Оон  чугаазынга  дыннангырывыс  аажок, баштынывыс  ол. Ол  коруп  туруп-туруп:

           -Анаа  дегбенер, оолдар. Бо  эживисти  канчап  шакпаан-дыр, бис  база  дегбээлинер

-дидир.

          Шын-дыр  диштивис. Эживисти  шакпаан  хоокуйну  дижип, оолдар  ам  ыяш  бажынга  байлан  ылдыртып  алгаш, чыланнын  аксынга  барып  чедирген-даа  турарлар. Оруун  чайлап  бээривиске, сиген  аразынче  хунге  кыланайнып  чаларап  чорупкан.

   Утверждаю                                          Согласовано                                    Рассмотрено

директор школы                               зам.директора по УВР                     на заседании м/о

______________                                 __________________                      ______________

«   »_________2006г                                 «   »___________2006г                    «   »__________2006г

Борунун  озу  кара.

      -Борунун  озу  кара  амытан. Ол  кижиже  черле  дорт  корбес, хыйыртап, холуйтур коор  амытан  чуве,  Игорь- дээш, Ол-лаович  мындыг  таварылга  дугайында  чугаалаан.

       -  Шаанда  тулган  дээн  анчы  ашак  бир  бору  борзээн  диригге  тудуп  алган. Черле

кижиге  эш-кош  бооп  болур  амытан  бе  дээш  шенеп, ону  бир  эник- биле  денге  азырап  эгелээн-дир. Оларнын  балдыры  дынзып, шору  озе  бээрге, кузун  тайгаже  эдертип  ал-гаш  унген.  Аннаарынга  ооредир  бодаан. Тайгага  чедип  чорда-ла , орайтаан .  Боозун  дытка  куду  баштандыр  аскаш, ыдын  будунун  чанынга, борузун  бажынга  баглагылааш,

кудурээ- кузурум  кырынга  удуп  чыдып  алган.