Урок развития речи "Традиции, обычаи, культура калмыцкого народа", 10 класс
план-конспект урока (10 класс)

Кичәлин төр: Хальмг улсин авг-бәрц, авъяс болн сойл.  ( 10 класс)

Сурһулин күцл: урднь эн төрәр медсән, соңгссан сергәҗ авлһн,

күүндврт орлцдг чадвр батлх; таасгдсн авъясиннь тускар келдг дасвр өгх.

Сурһмҗин күцл: хальмг улсин авг-бәрц, авъясмуд, сойл медх, бийдән шиңгәҗ авлһна сурһмҗ өглһн; кү йөрәдг, тоодг, белг бәрүлдг дасхлһн;

Көгҗлтин күцл: «Хальмг улсин авг-бәрц, авъяс болн сойл» гидг төрәр сурһульчнрин үгин көрң байҗулх; залһата келлдәнә чадвр өгх (келвр тогталһн); һо-сәәхн ухана көгҗлт.

Кичәлин йовуд:

1. Мендллһн.

2. Багшин үг: (1-2 гч слайд) Мана кичәлин төр «Хальмг улсин авг-бәрц, авъяс болн сойл».

Кичәлин күслнь болхла, негдвәр, урднь эн төрәр медсән, соңгссан сергәҗ авлһн.

Хойрдвар, эврәннь хальмг авг-бәрцән, сойлан бийдән шиңгәҗ авлһн. Дәкәд ода тадн бичкдүд бишит, цөөкн җил болад өрк-бүлән өндәлһәд, эврәннь өрк-бүлдән медсн авъясмудын, авг-бәрцин туск медрлән шиңгәх зөвтәт. Харм төрхд, җил ирвәс мана авъясмуд меддг көгшдүд баһрад йовна, тегәд эврәннь сойл хадһлдг улснь- тадн. Тадн эн хамгиг эс медхлә, мадн хальмг нерән геехввидн. Эндр өдр келән гееввчигн эврәннь авг-бәрцән, авясмудан сойлан (хальмг улсин би ямаран күчтә) ода бийнь хадлһлҗ йовнавидн.

3. (3 гч слайд) Ода деерән тадн 1-гч тойгта школын сурһульчнр болҗанат. Школ болһн эврә авъяста болна.   Мини түрүн сурвр иим болх:

- Тана школд ямаран авъясмуд бәәнә?

(Күүкдин хәрү: Сар болһна 7-ла Хальмг келнә өдр болна.

Эн сарла класс болһн эврәннь үүднәннь өөр төрскн келәрн үлгүр сәәхнәр бичәд, энүнә орчуллһ орс келәр бичәд өлгсн бәәнә. Энүнә куслнь – эврәннь үлгүрән медсн деерән, талдан классмудын үлгүрмүд тодлҗ авлһн. Мана классин үлгүр « Цецгән сохрас орхнь, чееҗин сохр даву». Орсар «Слепота души хуже чем слепота глаз» гидг гүн философск үлгүр мадн олҗ аввидн.

- Зулын өмн өдр 10 классин күүкд боорцг, цәәһәр, кападь-балтаһар багшнран, наадк школын көдләчнриг, школд ирсн гиичнриг өрүн, үүднә өөр зогсад, йөрәлән келәд тосна. Эн жил хойр арвдгч класс ах класс болсн деерән, школыннь эздүд болад, эн авъясан геелго школд ирсн цуг әмтиг тосввидн. Багшнрт тоста, үстә, затьта сән зандрсн цә чанҗ өгввидн.Эн туст мана классин һардачнр нөкд болв.

Багшин үг: Мана школын 10 классин һардачнр О.Б. болн Б.М. Эн җил эдн эн сәәхн авъясан тасл уга, эврән боорцган кеһәд, күүкдтән дөңг болад, өрүн хальмг дууһин айс тәвәд, йөрәлин үгән келәд бас цуг мадниг тосла. Терүнднь би ик гидгәр байрлад, ханлтыннь үгән эн багшнрт келлләв.

- Дәкәд мана школд Алдр Зая-Пандидт нерәдсн Декад болна. Эн Декадт олн-зүсн арһ-кемҗән болна: сурһульчнрин конференц, соньн харһлтс, ил кичәлмүд, олн-зүсн марһан. Эн җил сурһульчнрин конференцд мана классас Манҗин Делгр, Алексеев Церн орлцла. Эднә доклад йир соньн болла.

- Мана школд хальмг улсин сойл делгрүлҗәх «Миңһн байр» гидг хореографическ баг бәәнә. Эн баг һардҗахнь - Әрәсән ачта көдләчнр Номинханов Джиргал Дениславович болн Ким Флора Юновна. Эдн һазадын орнд чигн күрәд, Францд, Грецд эврәннь эрдмән үзүләд нүүрлгч орм эзлсн бәәнә.

(3-11 гч слайд үзүләд, келсән батлҗ авлһн.

Эн слайдмудт Ик Царңга дундын 1-гч тойгта школын авъясмуд үзүлгдҗәнә)

4. (Багшин үг: (12-16-гч слайд) Эн мана школын авъясмуд. Дәкәд өрк-бүл болһнд эврә авъясмуд бәәнә.

- Тана өрк-бүлд ямаран авъясмуд бәәнә?

( Күүкдин хәрү: - Һарсн өдрлә нег-негндән белг өгх.

                           - Байрин өдрлә белгтәһәң ээҗ-аавурн йовх.

                           - Мини эк Зул, Цаһан Сар болхла 3-4 көгшдүд тоона, эс гиҗ нег бичкн                            белгән өгулнә.

- Мана өрк-бүлд сарин һурвн мацг өдрт, хальмгар 8-лә, 15-ла, 30-ла зулан өргнә, мацг бәрнә.)

Багшин үг: Хальмгуд мацг бәрнә гисн – эн өдрмүдт зулан өргад, зальврад, керүл-цүүгән угаһар бәәнә. Эн өдрмүдт кесн буйн чигн ( добродетель), һарһсн му йовдлчигн зун холва икдәд, хәрү күүнд шиңгрнә гидг. Тегәд эн өдрмүдт ухан-тоолвран, хәләцән шинҗлх кергтә, хаҗһр бәәхлә, ясад авх арһ хәәх кергтә.

5. Ямаранчн келн-әмтн эврә авг-бәрцтә, авъяста, сойлта болна.

- Мана хальмг улст  ямаран авъясмуд бәәнә? Хальмг авъясмудын тускар тадн гертән олҗ , бичҗ авч ирхм биләт. Кен ямаран көдлмш кесинь ода медхмб.

Зуг ода самбр деер  ямаран хальмг авъясмуд бәәдгнь бичәтә. Умшад, сергәһәд авхмн. ( күүкд неҗәд зәңгсәр умшна.) (22-гч слайд)

 Слайд: - Мендллһнә авъяс.

- Мөргүлин туск авъясмуд.

- Зөв эрглһнә авъяс.

- Кү күндллһнә авъяс.

- Йорин авъяс,

- Цеерин авъяс.

- Дееҗ бәрдг авъяс.

- Хотын дееҗ хәрүлдг авъяс.

- Зул өргдг авъяс.

- Цәәһин авъяс.

- Махна авъяс.

- Хотын йөрәл тәвдг авъяс.

- Һалын авъяс.

- Өмскүл өмскдг авъяс.

 - Шин хувцна авъяс.

- Хүрмин авъясмуд.

- Күүкд төрлһнлә бәрдг авъясмуд.

- Хаалһин авъясмуд.

- Долан үйән медлһнә авъясмуд.

Багшин үг: Мадн хальмг яста улс болдгарн эн авъясмуд медх, хадһлх, күцәх зөвтәвидн. 

- Күүкд, тадн ямаран авъясмудын тускар медҗ, бичҗ ирвт?  Келҗ өгтн. (күүкд 2-3 авъясын тускар келҗ өгнә). (17-21 гч слайд)

1. Дееҗ бәрдг авъяс.

• Цәәһәс дееҗ бәрнә.
• Дееҗ бичкдүд ууна.
• Гиич ирхлә, терүнә авч ирсн хотас бас дееҗ бәрнә.
• Хөөнә дотр чанад һарһчкад, дееҗ бәрнә.
• Нәр болхла, байрин хот уувчигн дееҗ бәрдмн.
• Хүрмин хотас дееҗ бәрнә.
• Зул, Цаһан Сар, Үрс Сар болхла, дееҗ өргнә.

2. Хотын дееҗ хәрүлдг авъяс.

Күүнд хот өгхләрн, дееҗинь (чимкәдчн) хәрү хәрүлдмн. Хотын кишг, Герин кишг гертән үлдтхә гиҗәх юмн.

3. Кү күндллһнә авъяс.

• Герт орҗ ирсн күүнд «ааһин ам зуулһлго», хот амсуллго тәвдмн биш. Цә болвчн кеҗ өгх кергтә. Хальмг үлгүрәр «Хотын сәәнинь күүнд өг, хувцна сәәнинь эврән өмс» гичксн бәәнә.
• Медәтә улсиг «та» гих зөвтә.
• Медәтә улст кезә болвчн, нөкд болх кергтә, альд болчн баһ күн орман өгх йоста, уралан суулһхкергтә.
• Медәтә күүнә өмнәс үг сөрҗ келдго.
• Хотын дееҗиг медәтә күүнд түрүн бәрүлҗ өгдмн.
• Йөрәлиг түрүләд медәтә улс келдмн.
• Медәтә улсиг кезәчигн һундалхмн биш.

4. Ямаран соньн авъясмуд бәәнә! Би таднд йорин авъясмудын тускар келҗ өгнәв. Хальмг улст му йор, сән йор (поверье) гиһәд бәәнә. Әмтн му йорас бийән саглна, му йор эс һарһх арһ хәәнә. Орчуллһна көдлмш. (23-24 слайд)

Слайд:            Йорин авъясмуд.

• Зовлң дала гиҗ орндан уульдмн биш.

• Байр ик гиҗ орндан дуулдмн биш.
• Саналддмн биш.
• Герт ишкрдмн биш.
• Амндан юм бәрҗ ордго, һардго.
• Герт орҗ йовх күүнә өмнәс һардмн биш.
• Бийәсн ах күүнә өмнәс хәрүцдмн биш.
• Хоосн сав күүнд өгдмн биш.
• Үүдн хоорнд зогсдмн биш.
•  Яһад адһҗ йоввчигн, герин үүд ардан хайҗ һардмн биш.
• Үүд көләрн девстм биш.
• Күүнә ардас ус-үмс цацдго, күн аашхла чигн, ус-үмс цацдмн биш.
• Кү харахла – му йор.

Багшин үг: Эн цугтан му йор болҗана. Му йор татдго күн ямаран һольшг. Хальмг улс азд-бузд, керүлч, амнь шатад бәәдг күүнд, бийән бәрҗ чаддго күүнд дурго болна.

Багшин үг: Ямаран сән йор меднәт? Ноха нурһн деерән кевтхлә - сән йор. Гесн деернь цаһан идә кургдмн. Төлнь эр мал болхла бас сән – мал өсх. Зул бокснә хөөн зулын һолас цецгә һархла – сән йор. (24-гч слайд)

5. Багшин үг: Долан үйән медх авъяс бас бәәнә. Хальмг яста улс долан үй күртл элглнә, элглх зөвтә, элгән медх зөвтә. Юңгад гихлә, негдвәр болхла, долан үй күртл элглдго улс элгн садан медлго гер-мал болад – хаҗһр йовдл һарһх. Хойрдвар, уңг-тохман медсн күн эврәксиннь мууһинь дарад, сәәнинь өөдлүләд, эврән тохман ,нерән һуташгон арһ хәәнә.

Эн авъясар мана классин күүкн Манҗин Делгр эврәнь уңг-тохмин тускар медхәр седәд, шинҗллһна (исследовательскую) көдлмш эклсмн бәәнә.

(М.Д. презентацан үзүлҗ өглһн.)

Багшин ашлвр үг: Тегәд, мадн урднь медсн мана өвкнрин авг – бәрц, авъяс сергәҗ аввидн. Эн авъясмуд – мана келн-әмтнә сойл. Эн тоотыг тодлҗ, хадһлх кергтә.

Тегәд аштнь – хальмг улс кезәнә 10 цаһан буйн, 10хар нүл гиһәд бәәсмн. Тегәд 10 цаһан буйинь күцәһәд, 10 хар нүүлинь дарад бәәхлә кишгтә болхит гиҗ медәтнр келдг билә.

25-26-гч  слайд:

Кичәлин ашлвр: Сурврмудт хәрү өглһн, багшин үг. (27-гч слайд).

Герин даалһвр: Арвн цаһан бу, арвн хар нүл дасх.

Өвкнрин авъясар ирсн гиичнриг һар хоосн тәвдго юмн. Тегәд мадн нег бичкн белгән өгхәр бәәнәвидн.

Ирсн мана гиичнр!

Сансн санантн күцҗ,

Седклдән зовлң уга,

Эн насн җирһлдән

Элвг-делвг бәәҗ,

Ачнр-җичнрән өскҗ.

Амулң җирһҗ йовцхатн!