Словарь топонимов Агинского Бурятского округа
материал

Агын аймагай hуурингуудай нэрэнүүдэй удха

Ага – Агинское

Агын Буряадай тойрогой болон Агын аймагай түб. 1811 ондо эхи табигдаhан.

Амитхааша - Амитхаша 

Амитхаша бур-монг. Амитан-животное, хашаа-загон; амитадые хааха хашаатай газар.

Аргали – Аргалей 

Аргали hуурин аргали гэжэ амитанай нэрэhээ гараhан түүхэтэй. Аргали ород хэлэнhээ «архар, горный баран»  гээд оршуулагдана. Тэдэ зэрлиг хонид анхандаа тэрэ газараар олоороо амидардаг байhан. Аргали хадаhаа Тура голой hаба - Хойто-Аргали гол эхи абана, харин Урда –Аргали -гол -Агын голой зүүн hаба.

Будалан – Будулан

Будалан hууринай бур. нэрэ хада гээд оршуулагдана. Будалан хада анхан Бугатын үндэр (гора оленя) гэжэ нэрэтэй байгаа. Ламбгайнарай уншалгын hүүлээр энэ хада Будалан (Будда+лан) гэжэ арад зон нэрлэhэн. Будалан Түбэдэй урда зүгэй домогто газар. Агын дасанай Ногоон-Дара эхэ бурханай тоонто нютаг.

 Дамдинов Д.Г. «О топонимике бассейна реки Онон»  

Гүнэй-Гунэй

Ононой хамнигадай угуудай нэгэн болохо гуннануудай нэрээр Гүнэй hуурин нэршэhэн. «Гүн» гэhэн үгэ «широкое, раздольное, глубокое» гээд оршуулагдана.

Сахюурта-Сахюрта

Сахюурта hуурин  сахюур гэжэ шулуугаар элбэг хадын нэрээр нэршэhэн. Эртэ урда сагта  вулканай тэhэрхэдэ сагаан  шулуунууд бухы хадаар сасарhан, тэрэнь сахюур шулуун байгаа. Шулуунай нэрээр хадаяа нэрлэhэн гэжэ нютагай зон хэлсэдэг байна.

Согто-Хангил 

Согто-Хангил hуурин Согто уулын нэрээр нэршэhэн юм. Гадна «сог» - «горящий уголек», «хангил» - «гольцы, голые скалы» гээд оршуулгатай.

Хүнхэр - Кункур

Хүнхэр hуурин хонхор (впадина, лог, лощина, низина, котловина) ехэтэй газарта оршоhон байна. Хүнхэрэй нуурай нэрээр нэрлэгдэhэн hуурин.

Урда - Ага голой эрьедэ Урда - Ага hуурин байна, Хойто - Ага  голой эрьедэ   Хойто-Ага hуурин байна. Эдэ хоер голой  дунда Дунда Ага гол байhан. Урда - Ага Хойто - Ага  голнууд ниилэжэ Агын гол бии болгоо.

Дэлбэрхэй  багахан hуурин. Бур. дэлбэрхэ - трескаться, разливаться (гол тухай).

hүдэнтэ - Судунтуй

hүдэнтэ hууринай нэрэ «hүдэн» (черноголовка, кровохлебка) гэжэ тэрэ газараар ургадаг ургамалай нэрэhээ бии болоhон. Хоёрдохи тайлбаринь  Үлзытэ (ородоор «благополучие») хадаhаа эхи абадаг  hүдэнтэ голой нэрээр нэршэhэн.

Шулуутай - Челутай

Шулуутай hуурин шулуу ехэтэй (каменистый) газарта оршоhон байхадань, илангаяа сагаан сахюур шулуун, анханhаа Шулуутай гээд ажаhуугшадынь тэмдэглэнэ.

Могойтын аймагай hуурингуудай нэрэнүүдэй удха

Могойто - Могойтуй

Могойто – hууринай нэрэ могой гэжэ үгэhөө гараhан. Үни урда сагта Могойтын хүндыгөөр (Мухар хүндыгөөр) могойнууд элбэг байhан.

Ага-Хангил - Ага-Хангил

Ага - Хангил hууринай нэрэ  «хангил»- гольцы, скалистые вершины ба Ага гэжэ үгэнүүдhээ бии болоhон.

Бооржигантай – Боржигантай

Боржигантай hуурин монгол борджигин угай нэрэhээ гараhан.

Дамдинов Д.Г. «О топонимике бассейна реки Онон»

А.А. Лазарева «борджигантай» гэhэн буряад угсаатанай нэрэ гэжэ тоолоно.

А.А. Лазарева «Лексико-семантические поля топонимов Бурятии»

Догой – Догой

Догой hууринай нэрын удха шанарые мүнѳѳ хүрэтэр элдэбээр тайлбарилдаг байна. Нэгэдэхи тайлбари: Догойн дэбисхэр дээгүүр урдадаг гол дээрэхи дугы «догой» гээд нэрлэдэг байhан ха. Тиимэhээ Догой гээд hуурингынь нэршэhэн гэдэг.

Гомбо-Доржи Намсараевай «Из записки по топонимике Аги» гэhэн гар бэшэгhээ абтаба.

Хоердохи тайлбари: «дунхар» (просветление) гэhэн үгэhөө үндэhэлэн нэршэhэн.

                                 Догойн музейн методист Дулмажаб Цынгуева

Зугаалай - Зугалай

 «Зугаалай» гэжэ үгын үндэhэн «зугаа» (веселье) болоно. Арадай түүхээр Зугаалай hууринай дэбисхэр дээрэ Зугаалай гэжэ нэрэтэй бөө хүбүүхэн ажаhуудаг байгаа. Тэрэ ехэ хүхюутэй, зугаатай хүбүүн байhан ха. Тиимэhээ тэрэ hуурин Зугаалай гээд нэршэhэн юм гэжэ хэлсэхэ байна. Гадна Зугаалайн аршаантай газарай хажуудахана добохон (сопка) байдаг. Тэрэ газарта хүбүүе хүдөөлүүлhэн байхадань, зугаалайн толгой гээд нэрлэhэн гэдэг юм.

Гомбо-Доржи Намсараевай «Из записки по топонимике Аги» гэhэн гар бэшэгhээ абтаба.

 Олон тоото хори-буряадуудай ерэхэдэ хамнигад дурагүйрхэжэ Шивиеэ голой ерьедэ тулалдаха гэлсэбэ. Хамниган хэлэн дээрэ «зугаалая» гэхэдээ «дайлалдая» гэhэн  удхатай байба, тэрэнь  буряадаар «хүхилдэе, сэнгэе» гэнэ. Тиихэдэнь хори-буряадууд ехэ найр бэлдэжэ хамнигадай сэрэг найрта уриба.  Тулалдахаа ерэhэн  хамнигад дайлалдахаяашье мартажа найрлаба. Найрлаhан газарынь Зугаалай гэжэ нэрэтэй болоо.

Т. В. Федотова «Словарь топонимов Забайкалья»

Хүhөөшэ – Кусоча

Хүhөөшэ  hуурин хүhөө шулуунуудай (плиточные могилы) элбэг байхадань нэрлэгдэhэн.

Ушарбай - Ушарбай

«Ушарбай» гэжэ үгэ ородhоо оршуулхада, «встреча» гэhэн удхатай болоно. «Ушарбай» гэhэн үгэ домог түүхэтэ нюур - Бабжа-Барас баатартай холбоотой юм. Яагаад бэ гэхэдэ, үни урда сагта тэрэ газар дэбисхэр дээрэ  Бабжа-Барас баатар ород яhатантай (мирные землепроходцы) түрүүшынхеэ ушарhан, уулзаhан байна ха.

Хара-Шэбэр - Хара-Шибирь

Хара-Шэбэр hууринай нэрэ  хара - «черная», шэбэр – «густая заболоченная лесная роща» гээд оршуулагдана.

Урта - Ортуй

Хамниган буряадуудай хэлэдэгээр урта, ута (длинный) гэhэн удхатай. «Ута хүнды» гэhэн удхатай.

Наринай-Адаг - Усть-Нарин

Наринай-Адаг hууринай нэрэ «нарин» - узкий, адаг - «усть» гэhэн үгэнүүдhээ гарана.

Сагаан-Уула - Цаган-Оль

Сагаан-Уула бур. сагаан - «белый», уула-«горный массив»  гэжэ оршуулагдана. Сагаан – Уула hуурин Сагаан уула гэhэн хадын нэрээр нэрлэгдэhэн.

Сагаан – Шулуутай - Цаган-Челутай

Сагаан – Шулуутай hуурин сагаан – «белый», шулуутай – «каменный» гэhэн үгэнүүдhээ гараhан. Үнэхөөрөөшье, энэ нютаг тойроод сагаан, хухэ шулуутай хаданууд  бии.

Харганааша hуурин тойроод  элбэгээр харгана ургадаг,  «харгана»-  карликовые кустарники гээд ородhоо оршуулагдана.  

М.Н. Мильхеев харгана угай нэрэhээ гэжэ  тоолоно.

Мельхеев М.Н. «Топонимика Бурятии»

Дулдаргын аймагай hуурингуудай нэрэнүүдэй удха

Дулдарга - Дульдурга

Дулдарга hууринай  дэбисхэр дээгүүрнь урдадаг Дулдарга гэhэн горхоной нэрээр нэршэhэн. Эвенк хэлэнhээ «Дульдурга» гэhэн үгэ оршуулхада, «долина ветров» гэhэн удхатай.

Алхана - Алханай

Алхана hуурин Алхана уулын нэрээр нэрлэгдэhэн.  (Алхана уула харагты)

Ара-Элеэ – Ара Иля.

«Элеэ» - ородоор «коршун». Буряад арадай домогууд соо Алхана уула аршаанаа урдахуулхадаа, «элеэ шубуун шэнги намайе тойрон урдаарай» гээд аршаанта уhандаа захиhан гэдэг. Элеэ гол дээрэ Элеэ hуурин оршодог юм.

Гомбо-Доржи Намсараевай «Из записки по топонимике Аги» гэhэн гар бэшэгhээ абтаба.

Зүдхэли – Зуткулей

Зүдхэли hууринай нэрэ зүүдхэл - «подвески, украшения» гээд оршуулагдана. Балжан хатанай Зүдхэлиин дэбисхэр дээгүүр тэрьедэжэ ябахадаа, өөрынгөө гоё hайхан зүүдхэлээ гээхэдэнь, тэрэ hуурин Зүдхэли гээд нэрлэгдэhэн.

Табтаанай - Табтанай

Табтаанай hууринай нэрэ таб – «заклепка», «металлическая бляха» гэhэн үгэhөө гарана. Табтай морин - «подкованный конь». hуурин тойроод байhан хада ууланууд таха шэнгеэр харагдадаг.

Тугшан  - Токчин

Тугшан hууринай нэрын удха «туг баригшад» (знаменосцы) гээд тайлбарилдаг. Мүн хамниган буряадуудай хэлэдэгээр, анхан тэрэ газараар туулайнууд элбэг байhан ха. «Тугша» гээд эрэ туулайе нэрлэдэг.

Үзөөн – Узон 

Үзөөн гэhэн hууринай нэрэ хэдэн ондоогоор тайлбарилагдана:

1. Э.М. Мурзаевай бэшэhээр тюркскэ хэлэнhээ оршуулхада озен - «река, небольшая река, поток, проток, русло, долина, ложбина, ущелье, овраг» болоно.
2. 16-17 зуун жэлнүүлтэ тэрэ газарнуудаар узон гэhэн хамнигадай угсаатан  байhан.
3.  Домогоор Чингисхаанай тагнуулшад  тэрэ газар шэнжэлhэн, үзэhэн «үзэгцэн»- «исследованное, изученное место»  гэнэ.

Б.Б. Шайбонов, А.Д. Шайбонова, А.Б. Шайбонова «Реки Аги»

Шандали - Чиндалей

Шандали гэhэн үгэ «Шэн далай» гэhэн удхатай. «Шэн» - ородоор «аккуратный», «далай» -«море» болоно. Оршуулгань: «аккуратное море», үгы гэбэл «добротное море» юм.

Хада ууланууд

Алхана хадын нэрэ элдэбээр тайлбарилдаг байна. Нэгэдэхеэр, буряад угсаата арадай домог түүхэдэ ороhон Балжан хатан хориин угсаата арадтаяа, сэрэгшэдтэеэ Алхана уулын орой дээгүүр Бүүбэй Бээлэй хаанhаа тэрьедэhэн ха.  Хаанай сэрэгшэдтэ  Балжан хатанай хүсэгдэхэ болоходонь, «Алахань! Алахань!» гэжэ хатанай сэрэгшэд шангаар хашхаралдаhан. «Алахань» гэжэ үгэнь «алхана» гээд хүнэй шэхэндэ сууряатан дуулдаhан гэдэг. Тиин «Алхана» уула  гээд нэрлэгдэhэн.

Гадна Алханын хада уулануудые холоhоо харахада, эреэ маряанаар харагдадаг гээд ажаhуугшадынь хэлэдэг байна. Тиимэhээ урдандаа Алханын хада уулые «Алаг хаан» гээд нэрлэдэг байhан ха. Тиигэжэ тэрэ үгэhөөнь «Алхана» гэжэ үгэ бии болоhон.

Баатар хада бур. баатар «богатырь». Баатар хадын нэрэ Бабжа-Барас баатарай нэрэтэй холбоотой.

Баян уула Сагаан-Уулын Холбоолжын нуурай тэндэ оршодог.  Баян, дэлгэр газар. 

Сагаан-Уула бур. сагаан - «белый»,  уула – «горный массив».  Тойроод сагаан шулуутай байhандаа иимэ нэрэтэй болоо.

Саханай уула Ёло Саханай ба Саханай толгойтой Дулдаргын дэбисхэр дээрэ оршодог.

Согто-Уула бур.   сог - горящий уголек, уула – горный массив. Урда сагта энэ хада Хүхэ Шулуута (гора с синим камнем амазонитом) гэжэ нэрэтэй байhан.

В.Г. Стрельников «Природа Агинской степи»

Татаур толгой  тон түрүүшын ород яhатанай Татаур гэжэ хүн хадын (толгойн) хажууда байрлаhан.

Ноён Уула -  Хара- Шэбэртэ, Сагаан-Шулуутайда иимэ нэрэтэй уула байдаг.

Угалза – бур.  угалза - «орнамент, узор» гэжэ оршуулагдана. Угалза хада Агын голой хойто бэедэ оршодог. Эндэ 1918 ондо 33 партизануудые  белочехууд буудажа алаhан байна.

Хаан – уула  бур. хаан-уула  «царь-гора» гээд оршуулагдана. Урдань Арьяа-Ёрьёо гэжэ нэрэтэй байhан.  Ламанар Хаан – уула  гэжэ нэрэ үгэhэн.

Шара хада – бур. шара – желтый, хада-гора. Будалан нютагта ойро байдаг.

Нуурнууд

Балжанын нуур 

Балжанын нуурай нэрын удха Балжан хатан тухай домогтой холбоотой юм. Балжан хатан түрэл нютагаа тэрьедэжэ ябаhаар, Балжана hууринай дэбисхэр дээрэ  Бүүбэй Бээлэй хаанай сэрэгшэдтэ баригдахадаа, hүүлшынгээ захяа хэлэhэн гэдэг. «Тойроод байhан арад зон сэбэр hүөөрни жаргажа байг» гэжэ захяад, тэндэхи газарай  «хотогорой хара нуур руу хүхэеэ отолжо хаяхадань, тэрэ хара нуурынь hүнэй сагаан үнгэтэй болоhон ха. Тэрэ нуур Балжанын гээд нэршэhэн.

Гомбо-Доржи Намсараевай «Из записки по топонимике Аги» гэhэн гар бэшэгhээ абтаба.

Бурхатын – Тоором бур. бурхатай «имеющий бога, божественный» тоором. Гүйхэн, дабhатай нуур.

Бэлшэрэй нуур Сахюурта Урда-Ага хоёрой хоорондо байдаг. Адуу малай бэлшэдэг, хужарладаг, ундалдаг нуур.

Горбункын  нуур - бур. гурбанхан - «три», нуур - «озеро», «три озера» гү, али «третье озеро» гээд оршуулагдана. Будалан hууринда дүтэ байдаг, үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабартай.

Долоо Нуур - бур.  долоо – «семь», нуур – «озеро»,   «семь озер» гээд оршуулагдана. Табтанайн газар дээрэ байдаг.

Жаран нуур Хүнхэр Ножын нуур хоёрой хоорондо байдаг. Жаран нуур үгы бии боложо байдаг.

Ножын нуур, ножо – үргэн, уhатай, марсатай малай бэлшэдэг газар.  Согто-Хангилай дэбисхэр дээрэ оршодог. Ага найман эсэгын зон хабар бури сугларжа hабаб  шодон субаргада  посвященная матери хун шубуунай угталга хэдэг. Агын дасанай ламанар хурал хурадаг.

Холбоолжын нуур  Сагаан-Уулын дэбисхэр дээрэ оршодог. Үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабартай. Гурба нуур гэдэг гурбадахи нуурынь хатажа бии боложо байдаг.

Голнууд

Агын гол  -Нютагай үбгэд хүгшэдэй хэлэhээр, Агын дэбисхэр дээрэ Ононой зүүн талын урадхал (приток) - Агын гол юм. Ага гэhэн голой нэрэhээ үндэhэлэгдэн, тосхон нэршэнхэй юм. Буряад-монгол «агуу» гэжэ үгэhөө гараhан. Тиихэдэ «аги» гэжэ эвенк үгэhөө «равнина открытая, местами таёжная» гэhэн удхатай болоно. Турцида «ага» гэжэ үгэ «ахалагша», «эзэн», «дарга» гэhэн удхатай, гадна офицернүүдые «ага» гээд нэрлэдэг байгаа юм. Яхад хэлэнhээ «ага» гэhэн үгэ «аба» ба «аха» гэhэн удхатай.

Гомбо-Доржи Намсараевай «Из записки по топонимике Аги» гэhэн гар бэшэгhээ абтаба.

Агын гол буряадууд Ага малаан эсэгэ гэдэг.

Онон бур-монг. Оно, оноо - «зарубка стрелы, хвостик или прорез». Хэнтэй уулаhаа эхи татаhан Онон Хатан-эжы.

Гутай гол, Балжанын нуур руу ородог.   От бур-монг – гун, гунзэгы – «глубина» гэнэ.

Турын гол – Балжанын нуурhаа урдажа гараhан гол.  Нэрэнь тура, турач  - «изюбр» гэжэ үгэhѳѳ гарана.

Шулуутай гол Агын голой зүн hабань болоно.

Хила - бур хилэ - граница. Хилын гол Yлзытэ шэлэhээ эхи татана.

Нютагаймнай топонимууд

Адуун Шулуун (бур.) адуун «табун», шулуун «камень»,  «каменный табун» гээд оршуулагдана.  Холоhоо харахада томо шулуунууд адуун hүрэг шэнгеэр харагдадаг. Ононой урда бэедэ Урда-Агын бүлгэмдэ ородог.

Адуун – Булам – бур.  адуун «табун», булам «уголок». Хунхэрhѳѳ  хойшо байдаг.

Анхабай, Будаланай дэбисхэр дээрэ байдаг  археологическа хүшѳѳнүүдэй комплекс бур. анхан – «было раньше». Хуннудай үеын анханай  байдал байжа болоо.  

Ехэ Баатар,  Будалан  нютагай дэбисхэр дээрэ 757 м. үндэртэй  хада. Бур. баатар – «богатырь», Бабжа-Барас баатартай холбоотой. Буряадуудай нангин шүтѳѳнэй газар.

Бага Баатар Онон голой хойто бэедэ оршодог,  300 метр тойроод  газарта hонин   түхэлтэй хэдэн шулуунууд байдаг:

Тогоон-шулуун (камень – котел), ондоогоор  «Чаша Чингисхана» гэдэг.

 Тэмээн-шулуун (камень-верблюд)

Зүрхэн-шулуун  (камень-сердце)

Гэр-шулуун  (камень-дом)

Үлгы шулуун (камень-люлька)

Эхэ-шулуун  

Чингисхаанай мүр (след Чингисхана)

Ханза-шулуун

Бурхата - бур. бурхатай «имеющий бога, божественный». Баруун Айраг хадын хажууда Ононой зүн бэедэ байдаг.

Дүрѳѳ шулуун – «камень-стремя» сэхэ оршуулгань. Шилкын аймагай дэбисхэр дээрэ Шара-Хүндын адагта байдаг. Намнанай ламын даяанда hууhан  газар. Хүниие аргалхаhаа гадна мал аргалдаг байна.

Дэлюун-болдог, ондоогоор Уран-Дүшэ гэжэ нэрэтэй. Онон голой эрьедэ Хүнхэрhѳѳ зүн тээшэ байдаг. 1. Бур. дэлюун-селезенка. Болдог – «небольшой бугор, курган, бугристый тип рельефа, кочковатая неровная поверхность» гээд оршуулагдана.

 2. Бур. дэлюун – «просторный», «обильный».  Дэлюун-болдог - «холмистая, обильная, благодатная земля».

3.Баруун тээhээнь харахада, дэлюун (селезенка) шэнги түхэлтэй болодог газар.

Сэрэг нарhан, 15 км зай эзэлhэн нарhан түглэ бур. сэрэг - «войско», нарhан - «сосна»,  «сосновое войско» гээд оршуулагдана.  Бабжа-Барас баатар  сэрэгтэеэ hүни олон түүдэг табяад модоной дундуур гүйлгэлдэhэн. Холоhоо харахада модод  байлдаанда бэлэн   сэрэг шэнгеэр харагдаба.  Дайлан абахаа ерэhэн Манжа хаан   мододые  хараад, үй түмэн сэрэг байна гэжэ hанаад дайгүй Гэдэргэ хадаhаа гэдэргээ бусаhан.  

Солирто бур. hолир – метеорит. 1962 ондо геолог Н.Н. Чабан Баруун-Бугандада hолир  олоhон байна.

Сүүгэл – Цугол - цу – «молоко», гол – «река» гээд оршуулагдана.  Зүн  Сүүгэл гол баруун  Сүүгэл гол хоёрой  нэрээр Сүүгэл дасан нэрлэгдэhэн. 1891 ондо дасан баригдаhан.

Хээтэй агы нүхэнэй нэрэ хэдэн ондоогоор тайлбарилагдана: 1. Бур. Хээтэй «рукотворный»  гээд сэхэ оршуулагдана; 2. Хээ «орнамент, узор»  мүльhэн ханануудынь угалзатуулан шэмэглэгдэнхэй.  3. Балжан хатан хээ гоёолтоо гээhэн.

Балжан хатантай холбоотой топонимууд

Алтан түшэлгэ - гэжэ газар Согто-Хангилай дэбисхэр дээрэ Улаан-Шулуута хүндыдэ оршодог байна. Холын аянhаа эндэ тогтожо амарhан.

Бүүргэнэ – Бургень hууринай нэрэ хэдэн ондоогоор тайлбарилдаг байна. Нэгэдэхеэр, бур.  Бүргэд - орёл, хоёрдохёор, монгол угсаатанай   үндэhэ  табигша – Бүргэд байhан.

Гурбадахяар, Манжа хаанай сэрэгэй харбаhан годли Балжан хатанай эмээлэй бүүргэдэ буугаа. Бүүргэдэнь  бууhан газарынь Бүүргэнэ гэжэ нэрлэгдэhэн. Шэтэhээ  зуун-хойшо байдаг.

  Цырендашиев Д. «Легенды и были»// «Забайкальский рабочий», 14 февраля 1988 г.

Кулыгин М. «Топонимика и Красная книга»//Сельская новь. 18 октября 1986 г.

Гуталта. Манжа хаанай сэрэгhээ мэгдэн тэрьелхэдээ гуталаа гээжэ, тэрэнээшье абаха забгүй ошоhон гэжэ домог хөөрөөн арадай дунда байха.

Иимэ нэрэтэй гол Хойто-Ага нютагай дэбисхэр дээрэ оршодог.

Монголто гэнтэ урагшаа харан гэhээн hүрэг сэрэг ерэжэ ябаба ха. «Монголнууд ерэбэ»- гэжэ бэшэндээ дуулгажа, бэеэ абаран тэрьедэhэн юм.

Монгол гэжэ үгэ дээрэ+ то суффикс нэмэжэ, Монголто гэжэ нэрэтэй урдаhаа хойшоо урдадаг голой нэрэ болон нэршэhэн юм.

Мүргэлтын үндэр, Хүhөөшын газар дээрэ байдаг. Балжан хатан дайсадhаа тэрьелжэ ябахадаа Онон гол  бэлээр гаталhан,  харин дайсадай ерэхэдэ Онон урдаhаань  шэрүүнээр долгилжо гаталхадань hаалта хэhэн.

Шанарта - Балжан хатан Шанараа бүтээжэ, уг гарбалаа, ахатан зоноо хүндэлжэ, саашанхи байдалаа hуража шиидхэбэри абаhан газарынь Шанар гэжэ үгэ дээрэ + та суффикс нэмэгдэжэ, Шанарта газарайнь нэрэ гараhан байна.

?Шэмээгүй хүнды Балжан хатан моринhоо  буугаад: «Ан амитан, хүн зон  аниргүй бологты,  ардаhаамнай  ябаhан сэрэг  шагнахамни», гэhэн. Абяа шэмээгүй хүнды.  Үзөөн Алхана хоерой хоорондо оршодог.

Хатан хушуун – хоер хушуунай  харгыень хаажа ниилэхээ байхада Балжан хатан  гуйhан «Тогтыт, маандые табиит, түрэл нютагаа бусабабди».  Согто-Хангилай дэбисхэр дээрэ байдаг.

Хэрэг – Балжан хатан гээшэмнай миин хүн бэшэ байhан гэжэ бултанда мэдээжэ. Энээхэн газарта аха заха зоноо суглуулжа «хэрэг» бүтээжэ, юумэеэ янзалха гэжэ шиидэhэн юм. Газарhаа тобойн гараhан хоёр хадын хажуугаар  бишыхан голнууд урдадаг. Тэдэ голнууд Зүүн Хэрэг ба Баруун Хэрэг гэжэ нэрэнүүдтэй голнууд баhал Хойто-Агын дэбисхэр дээрэ оршодог юм.

Курунзулай - Хүрин Залан Балжан хатанай мориень алаhан газарынь  моринойнь нэрээр Хүрин Залан гэжэ нэршэhэн. Адуун Шулуунай саана оршодог.

Сабшалуур - Сыпчегур

Сабшалуур  hууринай нэрэ Балжан хатаниие мүрдэхэдѳѳ шэнэ байлдаанай болоhон газар сабшалуур - «место рубки» гэдэг байна. Ара Сабшалуурhаа Эбэр Сабшалуур хүрэтэр сабшалсаhан. Карымскын район.

Цырендашиев Д. «Легенды и были»// «Забайкальский рабочий», 14 февраля 1988 г..

Малгайнгаа дэнзэ гээhэн газарынь Ёдорто гэжэ нэрлэгдэhэн түүхэтэй.

Тогоогоо гээhэн  газарынь Тогоото гэжэ нэршэhэн.

Эргэнэ – Иргень, нуур. Балжан хатаниие мүрдэжэ  ябаhан сэрэгэй  hөөргөө эрьеhэн  (эргэнэ) газарые  хожомынь Эргэнэ гэжэ нэрлэhэн.

Бур.  эргэнэ – «загородка для овец или телят», «ворота» гэжэ үгэhөө гараhан байжа болоо.

Цырендашиев Д. «Легенды и были»// «Забайкальский рабочий», 14 февраля 1988 г.

Мильхеев М.Н. «Географические названия Восточной Сибири: Иркутская и Читинская области.- Иркутск, 1969.

Агын аршаанууд

Агын тойрогой гурбан аймагта нютагай хэмжээнэй, зоной дулаанай сагта олоороо гаража амардаг, бэеэ аргалдаг аршаан булагууд элбэг. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:

Юhэн-Хобоогой аршаан. Алхана шадар гаража байдаг олон эхитэй хүйтэн аршаанууд. Доторой, үе мүсын, арһанай г.м. олон үбшэндэ туһатай.

Һонгинтын аршаан. Шандали тосхон шадар гаража байдаг, уушханай үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.

Хужартайн аршаан. Тэрэл Шандали тосхонҺоо баруулжаа байдаг, хотын үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.

Угсаахайн аршаан. Зүдхэли шадар гаража байдаг, хотын үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.

Аршаантын аршаан. Зүдхэлидэ, тиихэдэ Сахюурта нютагта гаража байдаг адли нэрэтэй хүйтэн аршаанууд.

Уртын аршаан. Могойтын аймагай Урта тосхон шадар гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.

Хилгэндын аршаан. Орловск шадар гаража байдаг, доторой үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.

Хүрэлжын аршаан. Сүүгэл шадар гаража байдаг, доторой үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.

Зугаалайн аршаан. Зугаалай тосхонһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.

Зэмхын аршаан. Ушарбай тосхонһоо хойшо гаража байдаг олон эхитэй хүйтэн аршаанууд. Болбосон түхэлтэй болгогдоһон, эмнэлгын хүдэлмэрилэгшэдтэй, доторой, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай аршаан.

Шэбэшын аршаан. Тэрэл Ушарбай тосхон шадар гаража байдаг хүйтэн аршаан.

Бэхсэнэй аршаан. Хара–Шэбэр тосхон шадар гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.

Гурбан нуурай шабар. Будалан hууринhаа дүтэхэнэ байдаг, үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабар.

Холбоолжын шабар. Үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабар.

Мухар-Булагай (Баазын) аршаан. "Онон" баазада дүтэхэнэ гаража байдаг, хото, толгойн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.

Һүдэнтын аршаан. Һүдэнтэ шадар гаража байдаг, хоолдо таарахаяа болиһон хүнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.

Улаан-Булагай аршаан. Согто–Хангил тосхон шадар гаража байдаг, хоолдо таарахаяа болиһон хүнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.

Тугшан нютагай  микротопонимууд

Баян – Дэлгэр.  Дэлгэр гэжэ баян хүнэй нэрээр нэрлэгдэhэн газар.  Баян  -  «богатый, просторный, обширный, широкий, открытый» гээд оршуулагдана.

Хабшуу – тесный, узкий.

Хусатын шэлэ – «берёзовый затылок»,  «загривок»

Хайлааста –  «имеющий ильмы, вязы, падь Хайластуй» в этой местности растут ильмы вязы, падь хайластуй  хайлааhан –ильма

Хайлааста 

Яамын булан – «изгиб суши», выступающий в форме полуострова.

 Цойцон – сэрэгhээ – Чингисхаанай сэрэгэй Цой Цун тугшан Онон голой эрьедэ хүдѳѳлүүлэгдэhэн. Сэрэгшэнэй  нэрээр Цойцон гэжэ газар нэрлэгдэhэн.

Yгөөмэрэй эбэр - Наймантанай угаа хүндэлдэг газар.

Хуhата – Тугшанай дэбисхэр дээрэ үргэн набшаhатай  ой үгы. Нэгэл газарта хэдыхэн хуhан ургадаг.

Харганааша – эндэ  спирея – «хартаганан» ургадаг.

Нарин хүнды – Арбаад модо зайда нарин ута хүнды байдаг.

Хужартай – «земляная соль» гээд оршуулагдана,  хужараар баян газар байна, баhал сахилза элбэгээр ургана.

Доргото, үбhэтэ – доргодой хүнды. Эндэ элбэгээр хилгана, улаалзай, хүбшын улаалзай ургадаг, олон хулгананууд байрладаг.

Хэлтэгэй –  Налюун, хэлтэгы  хунды .

Зээргэнэтэ – анхан сагта хүдѳѳгүүр зээрэнүүд  (дзерены) бэлшэжэ ябадаг байhан.

Хүбөөжэн эмгэй – урда сагта энэ нютагта үри хүүгэдгүй хүгшэн байhан, эндээл  хүдѳөлүүлэгдэhэн. Хожомынь хадынгаа  эзэн болоhон гэлсэдэг. Хүгшэнэй нэрээр энэ хада «хүбөөжэн эмгэй»  гэжэ нэршэhэн байна.  

 Сагаан хүнды, үндэр гүбөө, хүгшэдэй хүнды – хүдөөлүүлдэг газар.

Баяндун –  Тон үндэр орьёл, эндэ үндэр хасуури ургадаг.