Тыва дылга таблица, схемалар
учебно-методический материал

Опубликовано 28.02.2022 - 4:13 - Сундуй Алла Шаннааевна

Тыва дыл кичээлдеринин 5-9 класстарга ажыглаар таблица, схемалары. Фонетика, лексика, сос тургузуу, морфология болгаш синтаксис деп болуктерден тургустунган.

Скачать:

Вложение	Размер
t_1.doc	478.5 КБ

Предварительный просмотр:

Ъ, Ь демдектерни салыры.

Ъ (кадыг демдекти салыры)

Ь (чымчак демдек)

Я, Е, Ё, Ю бар үлегерлеп алган сөстерге

объем

съезд

субъект

адъютан

Илья

рельеф

интервью

Өк-биле адаттынар сөстерге

Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерге

аът

оът

эът

каът

чаъс

дүъш

чөъп

чүък

аъш-чем

Вратарь

тюлень

пальто

Бижикке үннү канчаар бижиирил: чаңгыс азы ийи үжүк?

Чуве аттарының чогаадылгазы.

-чы	Аалчы, аңчы, школачы, хоорайжы
-ыкчы	Быжыкчы, аргыкчы, шимчедикчи, хөделдирикчи
-ыышкын	Эгидиишкин, бадылаашкын
-ыг	Билиг, чылыг, согуг, чалгыг
-ымал	Чорумал, бүдүмел, төрүмел, бижимел
-ым	Базым, дайнам, ораам, агым
-л,-ал	Бодал, күзел
-гыыш	Ээргииш, сүүрткүүш, даяңгыыш,
-лга, ылга	Тарылга, чалалга, киржилге, бижидилге
-ылда	Кыргылда, көрүлде, немелде, чыылда, өзүлде
-аш	Чиш, чыыш, үлеш, баглааш, көрүш, туруш, кызаңнааш
-ык	Чирик, чырык, ыжык, дежик, бөлүк, адырык, бижик, чорук, дырбак, будук
-гы	Четки, чырыткы, аскы, кывыскы, ажыткы
-ын	Келин, чыдын, колун, чарын, ижин, быгын, эгин
-ымча	Тоомча, чедимче, оваарымча, деткимче, дузаламчы
-ындак	Дилиндек,моондак, оюндак, союндак, кыйындак
-бак	Орбак, ойбак,докпак, токпак, илбек, калбак, шөйбек
-ышкы(лар)	Угбашкылар, авашкылар, кудашкылар…
-таш	Атташ, өңнеш, аасташ
-лык	Ортулук, оттук, көстүк, кестик, черлик, чаңнык, өңнүк, кастык
-ынды	Быжынды, бузунду, үзүндү, чайынды, чуунду, шөйүндү, эленди

Демдек аттарының чогаадылгазы.

-лыг	Хаялыг, даглыг, харлыг, хаттыг, номнуг, талдыг
-гы	Кышкы, мындаагы, күскү, дүүнгү, эртенги, даштыкы
-зыг	Тараазыг
-дагы	Дагдагы, хөлдеги, кажаадагы, доштагы, шаандагы
-гыр	Бүдүнгүр, дыңнангыр, чугаакыр, даашкыр
-лаш	Орукташ, өйлеш, үелеш, хөөннеш, өңнеш.
-зак	Оюнзак, аңзак, өөрзек
-ыычал	Уттуучал, чаныычал, аарыычал, кырыычал, чаачал
-мал	Чорумал, кезимел, тарымал
-чак	Кагылчак, кыстынчак, өттүнчек, тыртылчак, астынчак, ызыртынчак
-ык	Бедик, чырык, чазык, үзүк, ыжык, чирик, дежик, бузук
-мык	Шыдамык, тарамык, ойбак
-нчыг	Күзенчиг, чалгааранчыг, чиксенчиг
-как	Катташкак, дужаашкак, чөрүшкек, карышкак, солушкак, шоюшкак
-ыган	Чаныган, өзүген, төнүген,халыган, хадыган.
-ыг	Кадыг, чидиг, өлүг, быжыг, силиг, тодуг, ажыг.
-ма	Каалама, чыкылама, чиилеме.
-ым	Хайындырым, ижим, эжим, адым, сыкырым, базым, тудум
-ымак	Халымак, кызымак, холумак, эңмек, кожумак.

Кылыг сөзүнүң чогаадылгазы.

-ла	Бир чүвени ап, дилеп чоруур деп уткалыг: сугла, хлебте
	Кым-бир кижи бооп ажылдаар: кадарчыла
	Бир черже баар, чоруур: театрла, Москвала
	Хемчээр, санаар деп: базымна,
	Кандыг-бир чүвениң дузазы-биле кылыр, будурер деп: холда, чугайла, малдыырла
	Кандыг-бир чүвеге ойнаар: баянна, кажыкта
	Кандыг-бир чүвени ажаар, карактаар, өстүрер: малда, чылгыла
	Кандыг-бир чүвени чиир, ижер: шайла, эътте
	Бир черге киирер, ажаар: аңмаарла, кажаала, уургайла
	Кандыг-бир чүве-биле чоруур, хемеле, поездиле
	Бир черлеп чоруур: кудумчула, хемне
-а -е	Дажа, дуза, сана
-ар	Көгер, кышкыр, кыйгыр
-гар	Суггар, башкар
-жы	Байлакшы, аныяксы, алдаржы, хүнзү, чурумчу
-сыра	Эътсире, хүлүмзуре, уйгузура
-сын	Чарашсын, бергезин, элдепсин
-за	Хүнзе, сукса, херексе
-ыкса	Бижиксе, номчукса, кылыкса, үнүксе
-ыырга	Байыырга, улуурга, билиирге, хоолурга
-ык	Ижик, харлык, быжык, чазык
-ыр	Быжыр, көжүр, бадыр, кежир, ужур
-уучаңна	Көрбээчеңне, билбээчеңне, удуучаңна
-нгырла	Амзаңгырла, шошкуңгурла
-гайын	Аагайын, өөнейин
-(г) ыс,-ча,-шаа,-шаара	Диргис, көргүс, чөпшээре
-шула	чоокшула

Наречиениң чогаадылгазы.

Укталбаан наречиелер	Укталган наречиелер
Ам, өрү, куду, чайгаар, кезээде, хөлчок, так, баштай, орай, кажан, кончуг, аажок, дыка, кедергей, шору, арай	Өөрушкулуг (д.а.) Дүрген (д.а.)	Өөрушкулуг Дүрген
	-тыр	Чыттыр, чараштыр
	-гулаштыр/..	Согунгулаштыр, боогулаштыр
	-биле эдеринчи	Маң-биле, сагыштыы-биле
		Эмгежок, даарта, бөгүн, ыңай-бээр

Сос: чаңгыс уткалыг азы хөй уткалыг.

С и н о н и м А н т о н и м О м о н и м

Фразеологизмнер – бот-боттарындан чардынмас, чаңгыс лексиктиг уткалыг, домактың чаңгыс кежигүнү болур быжыг сөс каттыжыышкыннары.

Фразеологизмнер.

Утказы.

Бир хепке шаптырган

Чүрээ аксынга келир

Чыткан хой тургуспас

Думчуу тыртыяр

Чүрээ бош

Бажынга олурар

Арны дүктүг

Чүрээниң бажы калбаяр

Бажы эъттенген

Бажы каткан

Далган мээлиг

Узун дылдыг

Аксы чымчак

Думчуун боралаар

Холу бош

Ийи арынныг

Ак-кара чокка

Бажын сугар

Карак дежер

Уйгузу төктүр

Даш чүректиг

Аъдының бажы хояр

Өдү чарлыр

Көрбээн чүвези чок

Эриг баарлыг

Балдыры дыңзыг

Карак чивеш аразында

Аас ашпас

Отка кагган сиир дег

Карак ажыттаар

Ыттан эрттирер

Дылы чештинер

Ырма сынар

Кулак амыратпас

Ызырты манаар

Дөмей

Коргар

Томаанныг

Чалгаараар

Кортук

Үрээр

Ыят чок

Ынавастаар

Туразы улуг

Дуржулгалыг

Мелегей

Хопчу

Эвилең

Бодун бодаар

Харам эвес

Арын-нүүр чок

Чажыт чокка

Каяа-даа киржир

Караңгы

Уйгузу келир

Дидим

Чок апаар

Хорадаар

Шупту чувени көрген

Кээргээчел

Шыырак

Дыка дүрген

Ыыттавас

Хораадаачал

Мегелээр

Кажарлаар

Чөпшээрежир

Хөңнү калыр

Негээр

Үр манаар

Падежтер.

Падеж тер	Айтырыглар	Кожумактары	Домакка ролю	Чижектери
А.	Кым? Кымнар? Чүү? Чүлер? Чүзү? Чүлери?	-	Кол сөс Сөглекчи	Сарлык оъттап чор. Ачам- тергиин аңчы.
Х.	Кымның? Чүнүң?	-тың,-тиң,-туң,-түң -дың,-диң,-дуң,-дүң -ның,-ниң,-нуң,-нүң	Тодарадылга Кол сөс	Тарааның дүжүдү. ….
Б.	Кымга?Чүге?	-ка,-ке -га,-ге	Немелде байдал	Авазынга чагыыр. Тайгага дыштаныр. Беш айга чедер.
О.	Кымны? Чүнү?	-ты,-ти,-ту,-тү. -ды,-ди,-ду,-дү -ны,-ни,-ну,-нү	Немелде	Хемни кежир, артты ажыр,орук дургаар.
Т.	Кымда?Чүде?	-та,-те -да,-де	Немелде Байдал	Эжимде компьютер бар. Ховуда чор, үш чылда тудар.
Υ.	Кымдан? Чүден?	-тан,-тен -дан,-ден	Немелде Байдал	Кинодан көр. Институттан келир
У.	Кымче? Чүже?	-че -же -тыва/…	Немелде Байдал	Башкыже, чечектерже Шынааже, дагже чуртундува

Залогтар.

Үндезин залог- тускай кожумак чок.
Болчуушкун залогу
-т -тыр,-тир,-тур,-түр, -дыр,-дир,-дур,-дүр. -тырт/… -ттыр/… -гыс/… -с,-р.	Кылыг сөзү кандыг-бир кылдыныгны боттандырарынче албадаар, дилээр, чөпшээрээр, кандыг-бир кылдыныггы алзыптар уткалыг.	Колхозчуларга кажаа туттурган. Биске алаактан сиген кестирген. Оол аътка тептирген. Каткыжы деп шолаладып алган. Дуңмаңны тургус.
Болчуушкун залогу.
-ш, -ыш, -иш,-уш,-үш -ж, -ч.	Чергелешкек, удурланышкак кылдыныгны, дузалаан, деңге, хары угда болган кыдыныгны илередир	Аныяктар кожа кылаштажып чорлар. Мөгелер сегиржип алдылар. Чугжур, тутчур, маңнажыр, дешкилежир, кылаңнажыр.
Эгидиишкин залогу
-н, -ын,-ин, -ун,-үн. -дын,-дин,-дун,-дүн. -тын,-тин,-тун,-түн -ттын,-ттин,-ттун,-ттүн.	Кылдыныг бодунче угланган, ажыктыг болганын, кылдыныгга алзыптарын илередир.	Канчалдыр-даа боданыр мен. Ужар-Маадыр хап бар чыткан Тевер-оолдуң соонче чаңчаттынып кагды.
Качыгдаашкын залогу.
-л, -ыл,-ил,-ул,-үл. -тыл,-тил,тул,-түл.	Кылдыныг боду чайгаар болу бээр, бодунга хамааржыр, бодун хөме алыр кылдыныын илередир.	Бо хем унундан хөй алдын тывылган. Талыгырда тевелер бараны көстүп чор. Мурнувуста карак четпес хову чаттылып чыдыр.

Видтер.

Вид хевири	Кожумак	Утказы	Чижектери
Тодаргай эвес вид	-	Вид- кыдыныгнын эгелээнин, уламчылап турарын, кезек үеде болбайн баарын, доозулганын, кандыг янзылыг эртип турарын ынча дээр.	Бетиңерде мендим барды. Бөгүн силер таңныылдаңар.
Дагыннаан вид	-гыла/… -кыла/…	Кылдыныгның хөй катап дагыннап азы катаптаарын, шууштур болурун көргүзер.	Орус-оол өрү шурагылаан. Оолдар аъттарны туткулааш, чагыларга баглагылаан.
Болбастаар вид	-баста, -бесте -паста/… -васта/… -маста/…	Кылдыныгның бир үеден бээр бүтпес апарганын, болбас болу бергенин кезек үеде болбастаанын көргүзер.	Мени танывастай бергениң ол бе? Суурже автобус халывастаан.
Доозулган вид	-выт/… -ывыт/…	Кылдыныгның доосту бергенин көргүзер.	Улаштыр ээлептер (ээлевитер) ыйнаан сен. Тааннар дииледир ужуплаткан (уж-увут-ла-т-кан).
Доозулбаан вид	Кож.деепр.-п/ +тур, чыт, олур, чор.	Кандыг-бир үеде кылдыныгның үргүлчүлеп турарын айтыр	Колхоз баштайгы кышка белеткенип турган.
Ритмиктиг вид	-аңна/… -аңайын/..	Кылдыныгның катаптаарын көргүзер.	Караңна- Караңайын-
Дүрген вид	Өттүнүг сөс+кыл, кылын, де, ди	Кылдыныгның кончуг дүрген болу бээрин илередир.	Чадаң ыяштар аразында бир-ле чүве дызырт дээн. Аъттыг оолдар фермаже караш диди.

Деепричастие.

Бөлүктери	Кожумактары	Чижектери
Каттышкак	-а/-е/-ы/-и/-у/-у/-й	Көре, чоруй, болу, үне
Кожаланчак	-ып/-ип/-уп/-үп/-п	барып, ойнап, өөренип,улгадып
Эрткен	-гаш/-геш/-каш/-кеш	сунгаш, чалааш, номчааш, озалдааш
Болбас	-бай,-бейн, пайн,-пейн, -вайн,-вейн, майн,-мейн	боданмайн, деткивейн, шуравайн, тыппайн
Кызыгаарлаар	-гала,-геле,-кала,-келе	чораала, киргеле, манаала
Үдекчи	-бышаан,-бушаан, -бишаан, -бүшаан -вышаан/… -пышаан/… -мышаан/…	салбышаан, диңмиревишаан, чотпушаан, боданмышаан

Причастие.

Бөлүктери

Кожумактары

Чижектер

Эрткен үениң причастиези

-ган,-ген,-кан,-кен

додарлаан тон, угулзалаан аптара, шүүлген мөге

Келир үениң причастиези

-ар,ер,-ыр, -ир,-ур,-үр

-бас,бес,-пас,-пес,

-вас,-вес,-мас,мес

кезер хачы,

тайбас аъдым

Наклонениелер.

Наклонениелер		Кожумактары	Чижектери
Болуушкун	Шагда эрткен үе	-ган/…	Экелген, эккелген, тодараан
	Чоокта эрткен үе	-ды/…	Көрдү, четти, харыылады
	Барымдаалыг эрткен үе	-п-тыр/…	өпейтип ап-тыр.
	Бадыткалдыг эрткен үе	-чык/…	Көзүлчүк
	Тодаргай амгы үе	Тур, чыдыр, чор, олур	Сандайда олур.
	Тодаргай эвес амгы үе	-п + тур-, чыт-, чор-, олур-.	Удуп чыдар, тайылбырлап тур
	Келир үе	-ар/…	Ужар, күүседир
	Болгалак келир үе	-галак/..	Оол хүннү саазынга чуруй-дур.
Дужаал		-айн,-ейн (а)ал(ынар)/(э)эл(инер)	Барайн-бараалыңар, көрейн-көрээлиңер, Эдилээйн-эдилээлиңер
Даар		-за -за-даа	Каттазымза, аңназымза, четсимзе-даа
Чөпшээрел		-гай,-гей,-кай,- кей	болгай, үнгей, хүрешкей
Кызыгаарлаар		-кыже,-киже -гыже,-гиже	өскүже, ажылдааже, чоргуже

Болуушкун наклонениези.

Эрткен үе	Шагда эрткен үе	-ган/…	Ону маңаа, чүү-даа болза, хүндүс чырыкта эккелген. Аңаа салган айтырыглардан тодараан.
	Чоокта эрткен үе	-ды/…	Ийи угбашкы бот-боттарынче өөрүшкүлүг көрдү.
	Барымдаалыг эрткен үе	-п-тыр/…	Улузувус майгынын өпейтип ап-тыр.
	Бадыткалдыг эрткен үе	-чык/…	Оларның соондан далбайтыпчык сен.
Амгы үе	Тодаргай амгы үе	Тур, чыдыр, чор, олур	Уруг номчуттунуп олур.
	Тодаргай эвес амгы үе	-п + тур-, чыт-, чор-, олур-.	Чааты школазында ажылдап турар.
	Барымдаалыг амгы үе	-а,-й = -дыр	Оол хүннү саазынга чуруй-дур.
Келир үе	Келир үе	-ар/…	Школа даштында тараан чечектерни суггарар.
Келир үе	Болгалак келир үе	-галак/..	Ачамның кээр үези четкелек.

Эдеринчи - чуве адының, ат орнунуң, причастиениң болгаш чүве ады уткалыг өске-даа чугаа кезээниң соонга чоруур болгаш ооң-биле кады домактың чаңгыс кежигүнү болур чугаа кезээ.

Чиңгине эдринчилер

Дузалал аттар

Өске чугаа кезектерин эдеринчилер кылдыр хереглээри

Дег, ышкаш, ужун, дээш, ёзугаар, биле, билек, хире, чыгыы, дугайы, бээр, дээр

Ишти, дашты, ынды, бети, арты, соо, мурну, кыры, үстү, адаа, баары, кыдыы

Чедир (нар.) - дүъшке чедир

Тура (деепр.) – эртенден тура

Аңгы (д.а.) – оон аңгы чугаа

Ыңай (нар.) – оон ыңай

Удур (нар.) – хатка удур

Эвилелдер.

Чагырыштырбас	Катттыштырар	База, болгаш, биле
	Удурланышкак	Ынчалза-даа, ынчалзажок, ынчанмыже, ындыг-даа болза, ындыг болза-даа, а, ынчаарга, харын.
	аңгылаштырар	Азы, ийикпе, ийикпе азы, бир болза, чок болза, бирде…бирде, чамдыкта-чамдыкта
Чагырыштырар		Чүге дээрге, чүге дизе, ынчангаш, төлээде.

Артынчылар.

Айтырыгның	Бе, але, кай, ирги, ирги бе, ышкажыл, че (чээ)
Бадыткалдың	Ийик, ийин, болгай, аан, дедаан, денаан, ышкажык, ышкажыгай, -дыр, -дир, -дур, -дүр, -тир,-тыр,-тур,-түр.
Дадагалзалдың	Эвес, деппе
Күштелдириниң	-даа,-ла, -ле,-на,-не, черле, чүгле, мырыңай, көңгүс, безин, оода
Даап бодаарының	Ыйнаан, чадавас, магат чок, боор, боор ол, хире, ышкаш, дижик, дийик

Аян сөстери.

хаа, оо	Кижиниң чүвени магадаанын илередир.
па	Кижиниң элдепсингенин илередир.
адыр	Кылдыныгже кыйгырыгны – өске кижини маназын деп дилээнин илередир.
айт, айт	Кижиниң өшкүнү дайгырганын илередир.
дадайым баш	Кижиниң кортканын илередир
халак	Кижиниң хомудаанын илередир
ой	Кижиниң амыраанын, хоруп турарын, хараадаан уткаларны илередир.
курууг-курууг, тоотпа-тоотпа, чичи-чичи, хоог-хоог	Кижиниң мал-маганны кый дээрин илередир.

Домак кежигүннери.

Ч
У
Г
У
Л
А

Кол сөс

А.п. Кым? Чүү?

Кымнар? Чүлер?

Чүзү? Чүлери?

Сөглекчи

Чүнү кылып тур?

Канчап тур?

Канчаарыл?

Канчанганыл?

Кымыл ол?

Чүл ол?

Кандыгыл?

И
Й
И
Г
И

Ч
Е
Р
Г
Е

Немелде

Б.п. Кымга? Чүге?

О.п. Кымны? Чүнү? Чүзүн?

Т.п. Кымда? Чүде?

У.п. Кымдан? Чүден?

У.п. Кымче? Чүже?

Тодарадылга

Кандыг? Чүлүг?

(Канчанган? Канчаар?)

Каш? Кашкы?

Х.п. Кымның? Чүнүң?

Байдал

Үениң

Кажан?

Туруштуң

Кайда?

Каяа?

Кайнаар?

Кайыын?

Кылдыныг аргазының

Канчангаш?

Кайы хире?

Канчап?

Канчаар?

Канчалдыр?

Сорулганың

Чүге? Чүү дээш?

Чылдагаанның

Чүнүң ужун? Чүге?

Чангыс чугула кежигүннүг домактар.

Бөлүү	Утказы	Чижектер
Тодаргай арынныг	Сөглекчизи бар, кол сөзү чок, кандыг кол сөстүг туруп болуру сөглекчиниң көргүзүкчүзүнден азы арын кожумаандан билдине бээр домак	Даалгаңар берге дээрзин угаап билип тур боор силер.
Тодаргай эвес арынныг	Сөглекчизи бар, кол сөзү чок болгаш ооң чогум кандыг сөс-биле илдереттинери тодаргай билдинмес домак.	Аалдардан бараан өртээ дээш, мал-маган болуп алгаш, Кыдатка сүрүп чедирип бээр турган. Аныяаңдан адың камна.
Арын чок домактар	Сөглекчизи бар, а кол сөзү чок болгаш черле турбас домак.	Бо эртен туманнап келди. Соой берип-тир. Сериинин. Маңаа таакпылап болбас.
Ат домактары	Чүгле кол сөс бар домак.	Байырлал. Кайгамчык хүн. Ёзулуг хоорай.

Нарын домакка тире.

Тирени салыры	Чижектери
Удурланышкак азы деңнелге уткалыг бөдүүн домактарга	Кижи өөделээр – кинчи үстүр. Чаштанчыдан өрт үнер – чаашкындан үер үнер. Буура кырыыр – бодаган өзер. Чашпаа кижиниң сөзү хөй – чалгаа кижиниң чылдаа хөй.
Кылдыныгның үезин, даар байдалын айтыр таварылгада	Чер чырып кээр-хамнаарактар ырлажы бээр. Холу шимчээр-хырны тодар
Кылдыныг ооң түңнели дүрген болдунар домактарның аразынга	Арзылаң айт диди-арга бажы кызаш диди. Хос чудукту соктаан – сураг. Ис кескен – үнген шинчи чок. Кызаш диген – күштүг чаңнык кырган дытты диле шаапкан.
Домак ортузунга бодунуң тодарадып турар сөзүнүң соонга кирген делгереңгей капсырылганы ийи талазындан аңгылаарынга хереглээр	Ол кажааның эжиинге тудушкак бир өрээлге – ёзулуг-ла албан кылыр кабинетке – кирип, тоннарывыс азып кааш, база бир дежурныйлаар өрээлге кире бердивис.(С.С) Хорлуу кадай – ырак Мөңгүн-Тайгада бөдүүн малчын арат – чаа Тываның ёзулуг төлептиг хамаатызы.

Тайылбыр домактарның янзылары.

Тайылбыр домактар	Айтырыглары	Холбаалары	Чижек
Үениң	Кажан?	-ка/…,-да/…, -гыже/…. Соонда,сөөлүнде, мурнунда, аразында; Дораан, бээр, чедир, биле, билек, орта, соон дарый; Кажан-ынчан; -за-ла	Оолакай аалынга чоокшулап келгеш көөрге, баглаашта үш аът баглап каан турган. Имир дүшкүже, каътка элик кедеп олурдум. Дүн дүжери билек-ле, эжим-биле чоруптувус.
Немелдениң	Чүнү? Чүнүң дугайын? Чүнүң дугайында? Чүү чүвеге? Чүден?	Деп, дээрзин, деп чүвени, деп чүвеге, дугайын, дугайында, дээр дугайында; -ны/…, -га/…, -дан/…, -ыл, -чык; -тыр, -дыр, ийик бе,; Кымны-ону	Хем чугааланып чыдар деп чүвени чүү кижи дыңнап чораан боор. Эртен хөл бөмбүүнге маргылдаа болур деп чарлалды башкывыс кылды.
Тодарадылганың	Кандыг?	Үн аяны, дугайында, деп, хире, дег, ышкаш	Аргамчы чедер черниң харын аъттар шуптузун казып каапкан.
Даар байдалдың	Канчалза? Кандыг болза? Канчалбаза?	-за,-зе,-се,-са болза	Бичии чаштар улуг кижиниң мурну-биле эртер болза, кедизинде кырып келгеш, хүндүткедир кижизи чок апаар дижир.
Чөрүлдээниң	Канчалза-даа? Кандыг болза-даа? Канчаар болза-даа?	-за-даа/…, -га-даа/…, -да-даа…, -даа-ла, -даа болза	Хырны тотса-даа, караа тотпас. Моон соңгаар орук аксынга өртеп каан аът-даа турза, тудуп мунмас мен.
Сорулганың	Кандыг сорулгалыг? Канчалзын дээш? Чүге?	Дээш, төлээде	Чер-чурт ээзи хомудавазын дээш, арт кырынга келгеш, аъш-чем чажар.
Чылдагаанның	Чүнүң ужун? Чүге?	Чүге дээрге, чүге дизе, чүл дээрге, ынчангаш; боорга, болурга, болганда, ужурунда, ужун, дээш, хараазында, төлээде; -каш/…, -дан/…, -га/..	Оолдуң мөзу-шынары ындындан-на чазык ээлдек болгаш, каткы-хөглүг апарган.
Деңнелгениң	Канчалдыр? Канчаар?	Дег, ышкаш, чүве дег -зыг,-зиг	Дииң мени кочулаан ышкаш, пөш дөзүнге чемнеп олур.
Туруштуң	Кайда? Каяа? Кайыже? Кайнаар? кайыын?	Кайда,каяа, кайыже, кайнаар, кайыын; ында, мында, аңаа, олче, ынаар, оон, оортан	Койгун кайнаар халып эртерил, оон албан боору халып эртер.
Кылдыныг аргазының	Канчаар? Канчалдыр? Кандыг янзы-биле?	Канчаар, канчалдыр, кайы хире; кылдыр; Ынчаар, ынчалдыр, шак ынчалдыр, ол олчаан, ол ёзугаар	Авазы канчаар сургап чорааныл, ол ынчаар кижизиттинген-дир. Оглу төндүр кылыр кылдыр ачазы эгелеп берген.

Киирилде сөстер.

Кижиниң сагыш-сеткилиниң өөрүшкүзү , хараадал чергелиг илерээшкинин көргүзер киирилде сөстер.	Аас-кежии бооп, экизи көрген, хараалаан, аанакайын, хайлыг чүве ийик, бак чаяанныг, хугбай чүве ийик
Бүзүрээнин, бүзүревээнин азы даап бодаанын илередир киирилде сөстер	Шынап, шынап-ла, чугаажок, чайлаш чок, бодавыже, бодаарга, хирезин бодаарга, хирези, канчап билир, чүге-ле ийик
Дыңнадыгның үнген дөзүн, ооң кымга хамааржырын айтыр киирилде сөстер.	Ооңуу-биле, силернии-биле алырга, силернии-биле болза
Бодалдарның чурум чыскаалын, оларның аразында холбаазын айтыр киирилде сөстер.	Бирээде, ийиде, үште, адак сөөлүнде, мынчап кээрде, ынчангаш, ындыг болганда, чижээ, чижээлээрге, тодаргайлаарга

Сайгарылгалар чурумнары.

Лексиктиг сайгарылганың чуруму.

Чугаа кезээ.
Сөстүң лексиктиг утказы.
Тывылган угунуң аайы-биле: чиңгине тыва, ниити турк, улегерлеттинген (моол, орус)
Чаңгыс азы хөй уткалыы.
Дорт, доора уткада ажыглаттынганы.
Антоним. Синоним. Омоним.
Сөстүң ажыглалы: үргүлчү, ховар, кызыгаарлыг.
Стиль талазы-биле кайы бөлүкке хамааржыры.

Чижек: Кара-хаактыг², мыйгак-хараганныг, малдырганныг, мугурлуг кара кашпал ишти.

Кара-хаактыг – д.а., арга-эзим, хем иштинге унер чадаң ыяш, чиңгине тыва, чаңгыс уткалыг, дорт утка, ант-чок, син-хаак, ом-чок, үргүлчү ажыглалдың, нейтралдыг сөс.

Фонетиктиг сайгарылганын чуруму.

Сөстүң кандыг чугаа кезээнге хамааржырын айтыр.
Фонетиктиг транскрипция.
Сөсте каш үжүк, үннү тодарадыры
Ажык үннер, ажык эвес үннерниң саны
Каш слогтан тургустунганы, тургузуу
Кайы слогта ударение бары.
Ажык үннер оларның характеристиказы.

А) узун, кыска

Б) чымчак, кадыг

В) делгем, кызаа

Г) эрин-биле адаар, адавазы

8. Ажык эвес үннер, характеристиказы.

А) Тыптыр чериниң аайы-биле хевири: ийи эринниң, дыл мурнунуң, дыл ортузунуң, дыл соонуң, дыл-диштиң, артыы дылдың, мурнуу-ортаа дылдың.

Б) Чугаа органнарының дыңзыгыышкыны: күштүг, кошкак, эң кошкак

В) Шаптыының хевиринин аайы-биле: хаалчак, кызаалыг, хаалчак-кызаалыг, хаалчак-өдүглүг, сирилээш.

Г) Ыыт, дааштың киржилгези: дүлей, ыыткыр, аяар

9. Шын бижилге дүрүмнери.

Чижек: Сөөлгү үеде даштыкы чурттардан киирген аъш-чем барааннары¹ садыглар долган-дыр-ла.

Барааннары – ч.а., [пара́:нары], 10 үжүк, 8 үн, 4 а.ү., 4 а.эв.ү., 4 слог, 1-ги,3-кү,4-кү слог-ажык, 2-ги слог-хаалчак.

Б[п] –а.эв.у., эринниң, кошкак, хаалчак, дүлей

а[а] – а.у., кыска, кадыг, делгем, эрин-биле адавас

р[р] – а.эв.ү., дыл мурнунуң, эң кошкак, сирилээш, аяар

аа[а́:] – а.у., узун, кадыг, делгем, эрин-биле адавас

нн[н] – а.эв.у., дыл мурнунуң, эң кошкак, хаалчак-өдүглүг, аяар

а[а] – а.у., кыска, кадыг, делгем, эрин-биле адавас

р[р] – а.эв.у., дыл мурнунуң, эң кошкак, сирилээш, аяар

ы[ы] – а.у., кыска, кадыг, кызаа, эрин-биле адавас

Шын бижилге дуруму: сөстүң дазылы н-биле төнген турда, ол-ла үнден эгелээн кожумак немежирге, ук үннүң үжүүн дакпырлап бижиир.

Морфологтуг сайгарылгаларның чурумнары.

Чүве ады.

Чугаа кезээ
Эге хевири
Укталган, укталбааны
Укталган болза кандыг арга-биле укталганы (морфологтуг, синтаксистиг, лексика-семантиктиг)
Хуу, ниити
Сан
Хамаарылга
Падеж
Синтаксистиг фунция

Чижек: Өкпеңзимээр өңнүг чечектер баштарында тас-арылар³ аай-дедир чемнээн.

Тас-арылар – ч.а., э.х. – тас-ары, укталган, синтаксистиг арга, ниити, х.с., А.п., кол сөс.

Демдек ады.

Укталган, укталбааны
Укталган болза, аргазы.
Шынарының, хамаарылганың.
Шынарының демдек аттарының чадазы: өйүнде, кошкадыр, күштелдирер.
Ситаксистиг функция.

Чижек: Ачамның дорала³ аъдынга ушкажыпкаш, тооруктап чоруптувус.

Дорала – д.а., укталган, синтаксистиг арга, хамаарылганың д.а., тодарадылга.

Сан ады.

Чугаа кезээ.
Бөдүүн, нарын, каттышкан.
Бөлүү: туң, дугаар, чыырының, үүрмек, аңгылаар, чоокшуладыр
Синтаксистиг фукциязы.

Чижек: Бо чылын оларның бригадазы мал чемин чүс он будун үжен ийи чүсчүк хууга күүсеткен.

110,32 – с.а., нарын, үүрмек, кылд.арг.байдалы.

Ат орну.

Бөлүү: арынның, айтырыгның, айтылганың, тодаргай, тодаргай эвес
Кайы чугаа кезээн солуп чорууру
Синтаксистиг функция

Чижек: Кым-бир³ кижиге билдинмес айтырыг тургустунуп келзе, дидим-дидим айтырыңар.

Кым-бир – а.о., тодаргай эвес, демдек адын, тодарадылга.

Кылыг сөзү.

Чугаа кезээ.
Эге хевири.
Укталган, укталбааны.
Укталган (морфологтуг, синтаксистиг, лексика-семантиктиг)
Тургузуу: (бөдүүн, нарын, составтыг)
Залог, хевири.
Вид, хевири.
Наклонение, хевири.
Болуушкун наклонениезиниң үелери.
Арын, сан.
Причастие, хевири.
Деепричастие, хевири.
Синтаксистиг функция.

Чижек: Ак-оол даайым сугнуң хою аалының кедээзинде ховуну долдур чаттыла берген чор³.

Чаттыла берген чор – к.с., э.х.- чаттыла берген чоруур, укталбаан, составтыг, качыгдаашкын залогу-тыл, тодаргай эвес вид, бол.накл., амгы үе, 3 а., чаңг.с., прич.чок, каттышкак деепричастие, сөглекчи.

Наречие.

Чугаа кезээ.
Укталган, укталбааны.
Кайы бөлүкке хамааржыры: уениң, туруштуң, кылдыныг аргазының, хемчегниң,сорулганың, чылдагаанның.
Укталган болза, аргазы.
Синтаксистиг функция.

Чижек: Эрги кожамык өттүндүр³ ыр бижип алган мен.

Өттүндүр – нар., укталган, морфологтуг, кылдыныг аргазының, кылдыныг аргазының байдалы.

Артынчы.

Чугаа кезээ.
Утказының аайы-биле бөлүү.
Сөске азы домакка кандыг аян киирип турары.
Укталган, укталбааны.
Шын бижилге.

Чижек: Аъды чок эр кижи чалгыны чок куш дег боор чуве, билдиң бе³?

Бе – арт., айтырыг, домакка айтырыг аяны киирер, укталбаан.

Эвилел.

Чугаа кезээ.
Хамааржыр сөзү.
Домактарны азы сөстерни холбаштырып чорууру.
Чагырыштырар, чагырыштырбас.
Чагырыштырбас, хевири (аңгылаштырар, каттыштырар, удурланыштырар)

Чижек: Албанчы ийиги иевис турган, ынчалза-даа³ бот-бодунга дөмей дээр арга чок турган.

Ынчалза-даа – эв., домактарны холбаштырып чоруур, чагырыштырбас, удурланыштырар.

Эдеринчи.

Чугаа кезээ.
Чиңгине азы дузалал ат.
Кандыг тускай чугаа кезээ-биле хамааржыр сөс-биле ажыглаттынганы.
Синтаксистиг функция.

Чижек: Иелээ тоннарывысты эштип алгаш, пөш адаанга³ чыдыр бис.

Адаанга – эдеринчи, дузулал ат, ч.а. хамааржыр, туруштуң байдалы.

Синтаксистиг сайгарылгалар.

бөдүүн, нарын: ЧПНД, ЧНД, каш бөдүүн домактан тургустунганы
чугула кежигүннери: 1с.,2с.
1с. болза, чаңгыс чугула кежигүннүг домактарның бөлүү: тодаргай арынныг, тодаргай эвес арынныг, арны чок, ат домаа.
делгереңгей, делгереңгей эвези
нарынчыттынганы: чангыс аймак кежигүннер, причастиелиг бөлүглел, деепричастиелиг бөлүглел, деңнелгелиг бөлүглел, киирилде сөс, адалга, капсырылга, тайылбыр кежигүннер.
чугаалаар сорулгазының аайы-биле: медээ, айтырыг, кыйгырыг, алгы домаа.

Бөдүүн домак.

Дөргүннерже шууштур ушкан дуруяаларны кезек када кайгап турдум. (бөдүүн, 1с.,

тодаргай арынныг, делгереңгей, долу, причастиелиг бөлүглел-биле нарынчыттынган, медээ домаа).

Нарын домак.

Ол хүн аяс болган,(1) чүгле чоон талакы сыннар баштарында дыдыраш-дыдыраш булуттар, ак-ак кидистер дег, шаарара берген көстүп тургулаан.(2) нарын, ЧПНД, 2 бөдүүн домак.

бөдүүн, 2с., делгереңгей, долу, нарын-маан, медээ.
бөдүүн, 2с., делге-й, долу, деңнелгелиг бөлүглел-биле нарын-ган, медээ.

Хей кедеп чораан-дыр мен деп(1) шуглум хайынгаш, хойнумдан даңзам ушта соп чорумда,(2) бир-ле куу чүве ойну өрү соястап кел чораан.(3) – нарын,ЧНД, 3 бөдүүн домак.

КД

-да, кажан?

үениң т.д.

деп кандыг?

тодар.т.д.

Дагдыныкчым канчаар-даа айтып бээрге,(1) бодум чеже-даа кызарымга,(2) кадыырым чок болза черже кадалы бээр,(3) чок болза сиген кыры-биле хиг кынны бээр болган.(4) (нарын, НСК, 4 бөдүүн домак)