Проблемы сохранения, развития и преподавания национальных языков.
статья

Проблемы сохранения, развития и преподавания национальных языков.

Аннотация  В период,  когда ведущие страны втягивают мир в процесс глобализации, возникает проблема с сохранением и развитием национального самосознания, основанного  на национальной культуре, на языке. Не обошли стороной эти процессы и Российскую Федерацию. Россия с её тысячелетней историей известна как многонациональная страна. Около 100 живых языков используют сегодня народы России, не имеющие своей государственности за пределами нашей страны. Народов же, которые имеют свои государства, но исторически проживают в России, ещё около 50. Языки, распространённые на территории России, ученые относят к 14 языковым семьям.  Однако это богатство россияне могут утратить. Процессы языковой ассимиляции идут в десятки раз быстрее в связи с  интернетизацией буквально всех сфер жизни. Осетинский язык причислен  ЮНЕСКО к числу исчезающих. Генетических осетин, способных сохранить уникальный древний язык, вполне достаточно. Но уже почти в каждой семье, где есть взрослые, владеющие родным языком, есть и дети, не понимающие языка родителей. В данной статье мною проведён анализ проблем функционирования языка в сфере образования и культуры быта. Освещаются вопросы изучения осетинского языка в условиях многоязыкового пространства Республики Северная Осетия - Алания, проблемы преподавания национального языка  на современном этапе, сохранения его идентичности в условиях межкультурного общения и др.

 Summary While the leading countries are draw the world into the process of globalization, there’s a problem of the preservation and development of a national identity based on the national culture and language. The Russian Federation also did not ignore these processes. Russia, with its thousands’ of history, is known as a multinational country. About 100 languages are used today by the peoples of Russia, who do not have their statehood outside our country. There are about 50 nationalities which historically live in Russia having their own states. Languages spoken in Russia are classified into 14 language families. However, this wealth may be lost. The processes of language assimilation are ten times faster due to the internetization of all spheres of life. The Ossetian language is classified as disappearing by UNESCO. Genetic Ossetians who are capable to preserv a unique ancient language are quite enough. But in almost every family where there are adults who speak their native language, there are also children who do not understand the language of their parents. I have conducted an analysis of the problems of learning in education and culture. I also take up questions of studying of the Ossetian language in the conditions of a multilingual space of the Republic of North Ossetia - Alania, the problems of teaching the national language on the modern stage, the preservation of its identity in conditions of the intercultural communication, etc.

Ключевые слова национальные языки, родной язык, языковая ситуация в условиях глобализации.

 Keywords national languages, mother tongue, linguistic situation in the context of globalization.

 Адœймаг куы райгуыры, уœд йœ цардимœ райсы йе стырдœр хъœздыгдзинад, йœ Райгуырœн бœстœ, йœ мадœлон œвзаг. Сывœллон йœ фыццаг дзырд фехъусы йœ ныййарœджы хъœлœсœй мадœлон

œвзагыл. Цы ис зынаргъдœр, адджындœр мады хъœлœсœй, мады œвзагœй? Уыдон адœймагæн йœ райгуырœн бонœй суанг йœ царды кœронмœ œнœ сцухœй йœ туджы фидар œвœрд сты, фœхицœн гœнœн сын нœй. Мады фœлмœн къухты œвнœлдимœ, йœ мидбылты бахудтимœ фехъусœм œмœ бамбарœм не ‘взагœн йœ фыццаг ныхæстœ дœр. Мæнæ куыд зæгъы ирон номдзыд поэт Дзанайты Иван - Нигер мадæлон æвзаджы тыххæй: «Ахуыргонд адæймаг æппæты фыццагдæр йæ мадæлон æвзаг базоны, уый фæстæ та - иннæ адæмты æвзæгтæ». Нæ ахуыргæнæг, нæ сомыгæнæн адæмон поэт Джыккайты Шамил (мæрдты дзæнæты бада) зæрдæрыстæй дзырдта: «Æз цæрæнбонты табу кæнын ирон дзырдæн, уый у мæ зæды хай, уый у мæ удылхæцæг. Цы зæгъын, уый стыр ныхас нæу, уый мæ хъысмæт у. … Ацы аз ирон факультетмæ æрбацыд ахуырдзаутæ, цас хъæуы, уымæй æмбис къаддæр. Ахæм цæф мыл никуыма сæмбæлд, асаст мæ астæумагъз, цуды мæ ныфсы мæсыг. Мæнгæн нæ уасыд сау халон… Мæ цард цы хъуыддагыл бахардз, уый сæфы мæ цæсты раз. Æз дæн трагикон уавæры, уæлион зындоны».

 Ирон æвзагæн, дам,нæ рæстæджы йæ ахадындзинаг скуынæг и: Хуыцау нæ иууыл куыстыты гæххæтыты бын, документты бын фæкодта – интернет дæр нæ уыдонæн хъæуы, æмæ дзы ирон фыстæн бынат нæй! Адæймаг райгуыры, æмæ йæ райгуырды тыххæй æвдисæндар фыст цæуы æрмæст уырыссаг æвзагыл. Нæ ныййарджытæн та фыст уыдысты иронау дæр. Уым ма-иу раст фыст уыд ирон мыггаг. Уырыссагау нæ мыггæгтæ алыхуызон фыст цæуынц, æмæ нæ кæстæртæ, дæ мыггаг кæмæй у, зæгъгæ, сæ куы бафæрсай, уæд дын æй уырыссагау зæгъдзысты – нæ йæ фæзонынц, куыд у иронау, уый. Паспорт райсынц, æмæ дзы, цы адæмы хаттæй у, уый фыст нæй. Уымæ гæсгæ ирон фæсивæдæй бирæтæ райдыдтой сæ мыггæгты фыссынад ивын документты: Джиоев – Джиоты æмæ а.д.  Кæд ма афтæмæй бахъахъхъæнæм нæ адæмы хатт…

 Нæ республикæйы ис паддзахадон уагдæттæ, æмæ сæ нæмттæ фыст сты æрмæст уырыссагау. Æмæ федералон куы уаиккой æрмæст, уæд ма уыцы фыстæн ис æфсон. Фæлæ не скъолатæ, рæвдауæндæттæ, театртæ, дуканитæ, кусæндæттæ, медицинон æмæ æндæр социалон уагдæттыл дæр сæ нæмттæ фыст цæуынц æрмæст уырыссагау. Кæнæ та – æрмæст фæсарæйнаг æвзагыл. Ау, уыдонæн сæ фылдæр кусджытæ мызд нæ республикæйы бюджетæй куы исынц, уæд ирон æвзаг дуары бахизæны сæрмæ сæ сæрмæ цæуылнæ хæссынц?!  Уый, дам, алы юридикон иуæгæн дæр йæхи бар у, куыд фыссы, уый. Ис Мæздæджы районы ахæм уагдæтты, кæцытæн сæ разамонджытæ ныффыстой сæ нæмттæ уырыссаг æмæ ирон æвзæгтыл. Иннæтæ та – æрмæст уырыссагау. Кæмæн дзы уыд дыууæ æвзагыл, уыдонæй ирон айстой. Кæд стæм иу республикæ æмæ цæрæм уыцыиу регионалон арæзты, уæд хъуамæ нæ уагдæттыл дæр уа уыцыиу пъланыл фыстытæ.

Ноджы ма цæуылнæ хъуамæ ныффыссæм нæ горæттæ, районтæ æмæ хъæуты нæмттæ фæндæгты уæлхъус дыууæ æвзагыл – уырыссаг æмæ ироныл? Хорз, ноджы ма сыл бафтаут англисагау дæр – мыййаг, нæ фæсарæйнаг туристтæ куы фæдзæгъæл уой Ирыстоны!

Ирон, дыгурон театр адæмæн лæхстæ кæнынц, рацæут нæ спектакльмæ, наушниктæ уын ратдзыстæм уырыссаг тæлмацимæ. Æмæ ма уæд ирон театрæн йæ нысан цы у? Кæй ранымадтон, уыдон сты «мотиваци» кæй фæхонынц ахуырады, уыцы нысантæ. Дзæгъæлы нæ равзарынц нæ æрыгон ныййарджытæ дыууæ мадæлон æвзагæй (родной осетинский и русский) уырыссаг – уый алкæм дæр хъæуы. Иронау та æгæр мæгуыр «дзул», «дзидза», «рæвдауæндон» дæр нæ фыссæм. Нæ дзургæ лексикæ дæр кæны мæгуырæй мæгуырдæр, уымæн æмæ баззайы бинонты æхсæн ныхас кæнынæн… рекламон паузæты рæстæгмæ. Банымайут ма, нæ республикæйы цал скъолайы раивтой ирон æвзагæй «невладеющий»-ты программæмæ. Фæзæгъынц, сæ ахуыргæнæн чингуытæ, дам, бирæ уæлдай не сты. Фæлæ дзы нал ис кæстæр кълæсты ирон кæсыны, хистæрты та – ирон литературæйы уроктæ. Æмæ «невладеющий»-ты программæмæ гæсгæ ирон дзырды хæзнайы уацмыстæ нæ зонынц. Бафæрс сæ, ирон фысджытæ чи сты, уæд зæгъдзысты 3-4 номы. Афтæмæй сæ зонды сæвзæры хъуыды, цыма ирон литературæ у мæгуыр, иннæтæй цауддæр.  Стыр ахъаз у ирон æвзаг бахъахъхъæнынæн нæ национ телеуынынад «Осетия – Ирыстон». Вæййы дзы тынг хорз равдыстытæ цы хистæр фæлтæрæн, цы – кæстæртæн. Фæлæ, хъыгагæн, у спутниккимæ баст, 20 лæвар каналты мультиплексмæ та нæ бахауд. Мæздæджы районы дæр æй ирæттæй бирæтæ нæ уынынц. Ирон газеттæ æмæ журналтæ дæр къаддæр фыссынц. Кæд æфсон кæнынц «зынаргъ сты», зæгъгæ, уæддæр йæ аххос æндæр у: къаддæр кæсынц иронау. Кæсын чи зоны, уыцы фæлтæр куы ацæуа, уæд нæм, фыццаг ирон скъола кæм райдыдта кусын 1764 азы, уыцы  Мæздæджы ирон фыссынад нал хъæудзæн. Уыцы процессы ном у ассимиляци. Уæд нæ мыггæгтæ куыд фыст сты, уый дæр нæ нал хъæудзæн.

Цæгат Ирыстоны закъоны бындурыл фидаргонд æрцыдысты куыд паддзахадон уырыссаг æмæ ирон æвзæгтæ. Фæлæ иухуызон уавæрты не сты. 29 скъолайы се ппæты дæр ахуыр кæнынц куыд паддзахадон уырыссаг æвзаг. Фæсарæйнаг æвзæгтæ дæр ахуыр кæнынц æнæмæнгæй. Мадæлон æвзаг (родной язык) та у æвзаргæ. Мæздæджы районы ис 69 адæмы хатты. Ирæттæ дзы ис 10%, сæ фылдæр сты хистæр кары адæм. Кæй зæгъын æй хъæуы, ирон æвзаг се ппæт ирæттæ нæ равзæрстой - æрмæст 19 скъолайы.  Кусы дзы 28 ирон æвзаджы ахуыргæнæджы. Куыд мадæлон равзæрстой мадæлон æвзаг хъуымыхъхъаг – Хъызлары хъæуы дыууæ астæуккаг скъолайы æмæ Предгорнæйы дæр ма иу астæуккаг скъолайы се ппæт ахуырдзаутæ. Хурыхъæуы астæуккаг скъолайы иууылдæр равзæрстой мадæлонæн мæхъхъæлон æвзаг, Малгобекы – кæсгон æвзаг. Диссаг уый у, æмæ уырыссаг æвзаг та ма ноджы æвзарынц куыд мадæлон дæр. Афтæ уайы, æмæ уырыссаг æвзаг чи равзары мадæлонæн, уымæн йæ паддзахадон уырыссаг æвзаджы зонындзинæдтæ зынгæ фидарæр уыдзысты, æмæ экзаментæм дæр ныфсджындæрæй цæудзæн. Зæгъæм, Мæздæджы 3-æм скъолайы ахуыр кæнынц 1000 скъоладзауы. Ирæттæ дзы ис 100 бæрц. Ирон æвзаг дзы равзæрстой 62, уыдонимæ æндæр адæмы хаттыты минæвæрттæ дæр. Иннæтæ (938 ахуырдзауы) равзæрстой уырыссаг æвзаг куыд мадæлон. Афтæмæй, зæгъæм, 5 къласы  ирон æвзаг чи ахуыр кæны къуыри 3 сахаты, уыдон уырыссаг æвзаг куыд паддзахадон ахуыр кæнынц 5 сахаты. Ирон нæ, фæлæ уырыссаг чи равзæрста куыд мадæлон, уый та уырыссаг æвзаг ахуыр кæндзæн къуыри 8 сахаты, уымæй уæлдай ма уырыссаг литературæйы (кæсыны) 4 урочы. Дызæрдыггаг нæу, национ æвзаг чи равзары, уымæн йæ зонындзинæдтæ уыдзысты лæмæгъдæр – æнæ кæсыны уроктæй йæ ирон æвзаг дæр зынтæй зондзæн, йе мкъласонты раз та уырыссаг æвзагæй йæ зонындзинæдтæ лæмæгъдæр уыдзысты.

Ноджы ма мæ фæнды зæгъын уый, æмæ националон-регионалон компонент кæй хонынц, уым фыст ис предмет «Родной язык». Ахуыр ма кæнынц дзы Ирыстоны истори, географии æмæ литературон афæлгæст уырыссаг литературæйы курсы. Фæлæ кæд нæ регион Цæгат Ирыстон у, уæд хъуамæ нæ «националон компонент» дæр ирон уа. Мадæлон æвзаг дзы иумæйаг термин «Родной язык»-æй фыст кæй цæуы, уый æфсонæй та нæ республикæйы хардзæй ахуыр кæнынц мæхъхъæлон, хъуымыхъхъаг æмæ кæсгон æвзæгтæ. Растдæр уаид, мæнмæ гæсгæ, нæ сыхаг националон регионтæй искæцыйы, мыййаг, ирон æвзаг куы ахуыр кæной, уæд махмæ дæр се взаг ахуыр кæнæнт. Зæгъæм, Кæсæг-Балхъары ис ирон хъæу Озрек, æмæ се скъолайы ахуыр кæнынц ирон æвзаг дæр, æмæ кæсгон æвзаг дæр. Махмæ та Ирыстоны Мæздæджы районы ис кæсгон хъæу Дæллаг Малгобек, кæцыйы ис гæнæн æмæ ахуыр кæной ирон æвзаг æмæ кæсгон æвзаг. Нæ фехъуыстон æрмæст Дагестаны хъуымыхъхъаг æвзаджы æмрæнхъ ирон дæр исчи ахуыр кæны, уый. Ирæттæ та дзы цæрынц. Уæдæ Мæхъхъæлы республикæйæ дæр ницы дарæм: ирæттæ дзы нæдæр цæргæ кæнынц, нæдæр ирон æвзаджы кой фехъуыстой. Ныр цалдæр азы дæргъы Мæздæджы цæрæг цæцæйнæгтæ ской кæнынц, цæмæй 3-æм скъолайы (фылдæр кæм ахуыр кæнынц цæцæйнаг сывæллæттæ, уым) райдайой ахуыр кæнын цæцæйнаг æвзаг – уыдон сæ мадæлон æвзаг се ппæт дæр равзардзысты, уый дызæрдыггаг нæу. Хорз æмæ нæ адæмы хаттыты хсæн ис ахæмтæ, хицæн паддзахад кæмæн ис: Уæрæсейы Федерацийы æвзæгтæм нæ хауынц, фæлæ фæсарæйнæгтæм – сомихаг, гуырдзиаг, туркаг, къæрейаг… Фæлæ нæ цигайнæгтæ æмæ иннæтæ иуахæмы куы æрдомой, мах дæр фæнды нæ мадæлон æвзаг (родной язык) ахуыр кæнын, зæгъгæ, уæд нæ сæр бахъæудзæн – уыйбæрц ахуыргæнджытæн мызд цæмæй фиддзыстæм!

Мах стæм ахуыргæнджытæ – паддзахадон закъонтæ æххæст кæнæм. Фæлæ сæ фысгæ чи кæны, ивддзинæдтæ сæм чи хæссы, уыдонмæ сидын: бахæссут ахæм хъуыды хицауадмæ, цæмæй алы регионы дæр сæ ахуырадон программæты националон-регионалон компонентмæ бахæссой ивддзинад - «Родной язык» баивой йæ комкоммæ номæй, йæ Конституцимæ гæсгæ. Махмæ  - «Осетинский язык»-æй.