Балаларда сәләтне үстерү шарты буларак белем бирү җирлеге.
материал на тему

Балаларда сәләтне үстерү шарты буларак белем бирү җирлеге.  (с.1)

Сәләтлелек билгеләре дигәндә, без, иң беренче чиратта, кешедәге акыл үсешенең югары дәрәҗәсен күз алдында тотабыз. Галим Щ. Хуҗиәхмәтов сәләтле балаларны өч төркемгә, өч категориягә бүлеп карый.(с.2) Аларның беренчесенә зыялылык сәләте кече яшьтән ачылганнар (вундеркиндлар); икенчесенә аерым фәннәрне бик яхшы үзләштерүчеләр; өченчесенә сәләтлелек билгеләре ачык сизелә торганнар керә. Ә менә психология фәннәре докторы Ю.Гильбух фикеренчә, билгеле яшьтәге аңлылык дәрәҗәсе акыл сәләтен билгеләүгә хезмәт итә. Акыл үсешенең югары темпы – сәләтле балага хас сыйфат. Аңлы, белемгә омтылучан балалар тумыштан сәләтле яисә тиешле тәрбия алу нәтиҗәсендә үзләренең иптәшләреннән камилрәк акылга ия булулары белән аерылып торалар.  Укытучы өйгә биргән эшләр белән генә чикләнмичә, өстәмә әдәбият һәм өстәмә күнегү-биремнәр үтәүче балаларны аеруча сәләтлеләр рәтенә кертергә була. Ә дәреслектәге уку материаллары исә күләме һәм тирәнлеге буенча уртача дәрәҗәдәгеләргә исәпләнелгән. Әгәр дә бала сәләтле булса, ул тәкъдим ителгән мәгълүматларның саны һәм сыйфаты белән генә канәгатьләнергә теләми һәм андыйлар үзләренә югарырак таләпләр куя торган мәктәпләрдә тырышыбрак укырга омтылалар.

Белгечләр исбатлавынча, сәләтле балаларның нәрсәгә сәләтле булулары билгеле бер шартларда ачыклана. Сәләтле булу нәселдәнлеккә генә бәйле түгел, монда баланың тирә-ягындагы кыймммәтләр системасы да зур әһәмияткә ия. Билгеле бер шартлар булдырганда, укучыларның күбесендә теге яки бу сәләтне үстерергә мөмкин.

Мөгаллимнәргә һәм тәрбиячеләргә балаларның ни дәрәҗәдә сәләтле булуын белү бик мөһим. Алардан сәләтле балаларның күңелен аңлау, аларның үсешенә көч-куәт бирерлек эшләр башкару, шәхси якын килү таләп ителә. Уку елы башында татар телен өйрәнүгә мотивациясе югары булган балалар белән эшләү планы төзим. (с.3)

Мөгаллимнәрне гадәти мәктәптә сәләтле балалар белән эшләү, аларга ничек итеп  шәхси якын килү, малайлар һәм кызларны индивидуаль программа белән укыту мәсьәләләре кызыксындыра.(с.4)

Бу юнәлештә эшләгәндә, берничә мәсьәләне хәл итәргә кирәк була. Аларның беренчесе – укучыларның белем үсеше дәрәҗәсен бик тиз һәм төгәл билгеләү һәм шуның белән бәйләнешле рәвештә, дәресләрнең тема һәм формаларын планлаштыру вариантларын төгәл фәнни нигезләп сайлап алу, ягъни методиканы төгәл бер төркем, сыйныф яки укучы үзенчәлекләре белән килештерү механизмын булдыру.

Икенчесе – дәрестә дифференциаль укытуны фәнни нигездә гамәлгә ашыру, үсеш дәрәҗәләре һәм әзерлекләре төрлечә булган укучыларның тиешле белем алуына ирешү, дәресләрдә нинди алым һәм эш формалары кулланырга кирәклеген билгеләү.

Өченчесе – дәрестә укытучы-укучы бәйләнешен тагын да нәтиҗәле итү юлларын табу.

Акыл сәләтен эшкә җигү – шулай ук хәл итәсе мәсьәләләрнең берсе. Бу – туктаусыз алга бару мөмкинлеге тудыру дигән сүз.

Сәләтле балалар белән эшләгәндә мин нинди алымнар кулланам һәм аларның нәтиҗәлелеге нинди?

Мәсәлән, терәк схемалар. Терәк схемалар (конспектлар) – үзара нык бәйләнештәге сораулар яки тема буенча кыскача нәтиҗәләр системасы ул.  Укучыларга теманы аңлату алдыннан терәк схемалар өләшәм, аңлатканда балалар кирәкле җавапны эзлиләр яки тема нәтиҗәләрен таба баралар. Әлеге конспектларны төзегәндә  көчлерәкләр өчен текстлы биремнәр яки өстәмә сораулар әзерлим. Мондый укытуның уңай нәтиҗәсе бар. Сәләтле балалар да, уртача белем алучылар да биремнәрне теләп үтиләр, сорауларга җавап табалар. Шулай итеп аларның белеме тирәнәя.(с.6)

 Шулай ук мин тестлар да киң кулланам.(с.7) Укучы үзе дөрес дип санаган җавапның берсен сайлап ала. Сәләтле балаларга катлаулырак, эзләнә торган сораулар яки җаваплар тәкъдим итәм.(с.8)

Балаларның ни дәрәҗәдә сәләтле булулары укучыларның бер-берсенең белемен тикшерү, проектларны яклау, дәрес-конференцияләрдә, семинарларда ачык күренә. Мәсәлән, 8 нче сыйныфларда мин дәрес-семинарлар үткәрәм.(с.9) Һәр баланы актив катнаштырыру – минем төп максатым. Укучылар  өстәмә әдәбият белән җитди мөстәкыйль эшлиләр: яңа чыганаклар укыйлар, материалларны чагыштыралар, кызыклы мәгълүматлар сайлап алалар. 11 нче сыйныф укучылары “Телевидение тапшыруы” темасына бик кызыклы проектлар әзерләделәр. Мәсәлән, “Балалар шигрияте”,  “Экологик сәяхәт”, “ Инәләрдән ерак тор!”.

Олимпиадалар уздыру – укучыларның иҗади һәм танып белү сәләтен активлаштырырга, талантлы балаларны ачыкларга мөмкинлек бирә, белем туплау белән кызыксынуны арттыра. Олимпиадаларга әзерләнгәндә, мин төрле эш алымнары кулланам.  Укучылар белән  әңгәмәләр, фикер алышулар, тест биремнәрен үтим, яңа чыккан фәнни китаплар, методик кулланмалар белән танышып, балалар белән эшлим. Дәресләрдә бу укучыларга, темаларны үткән вакытта, өстәмә чыганаклардан файдаланырга, иҗади эзләнергә кушам. Бигрәк тә индивидуаль эшләү зур нәтиҗә бирде. Берничә  ел рәттән Якунина Таня шәһәркүләм олимпиадаларда беренче урыннарга лаек булды, 9 нчы сыйныфта укыганда Республика олимпиадасында да татар теле һәм әдәбияты фәне буенча җиңеп чыкты.

Фәнни конференцияләргә әзерләнүнең дә укучылар сәләтен үстерүдә зур әһәмияте бар. Бирелгән тема буенча укучы өстәмә чыганаклардан файдаланып әзерләнә. Үзен кызыксындырган сорауларга җавап эзли. Теманы тулысынча ачып бирү өчен, берничә чыганактан файдалана. Үзенең дәлилләрен берничә галимнең фикерләре белән ачыклый. Монда укучының мөстәкыйль фикер йөртүен, эзләнүен, нәтиҗә ясавын ассызыклап үтәргә кирәк.

Укучыларның иҗади сәләтен үстерүдә иҗади дәресләр, иҗади биремле күнегүләр, биремнәр зур роль уйный. Мәсәлән, сочинение язу, шигырь, хикәя, әкиятләр уйлап чыгару укучыларның иҗади фикерләү дәрәҗәләрен үстерә, сүзлек байлыгын  үстерә, сөйләм телләрен үстерә (бу эшне күбрәк татар балалары белән эшлим). Укучылар бу төр эшне бик теләп башкаралар.

Укучыларның иҗади сәләтен  үстерүдә сыйныфтан тыш чаралар зур роль уйный.  Моның өчен махсус түгәрәкләр оештырырга була.(с.10)  Безнең мәктәптә “Илхам” театр студиясе уңышлы эшләп килә. Без һәр ел төрле конкурсларда катнашып югары урыннар алабыз.

Йомгаклап шуны әйтәсе килә: дәресләрдә кулланылган эш алымнары (карточкалар белән эш, рәсем, картиналар буенча иҗади эшләр, компьютерда эшләү) - барысы да укучыларның сәләтләрен үстерүгә юнәлтелгән. (с.11)  Бары тик сәләтле балалар белән эшләгәндә генә, мөгаллим үзе дә күп нәрсәгә өйрәнә, белемен тирәнәйтә, тәҗрибә туплый. Дәресләрдәге информация –белемгә, ә белем күнекмәгә әверелә. Укытучы һәм укучыларда үз көченә ышаныч туа, алар үзләрен туплаган тәҗрибәләре белән көчле итеп сизәләр. Әгәр дә без җәмгыятьнең алга таба үсүен теләсәк, һәр укучының, һәр шәхеснең үсешен тәэмин итәргә тиешбез.

Минкина М.А.

 татар теле һәм әдәбияты укытучысы