таблицы с правилами для изучения татарского языка
материал (5 класс) по теме
Таблицы содержат ряд правил для изучения татарского языка. Может служить как демонстрационный материал.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 tablicy.doc | 299 КБ |
Предварительный просмотр:
Сүз төркемнәре (части речи)
Мөстәкыйль ( самостоятельные) | Исем (имя существительное) | Кем? Нәрсә? | Авыл, песи. |
Сыйфат (прилагательное) | Нинди? Кайсы? Кайчангы? | Баллы, язгы, куркыныч. | |
Сан ( числительное) | Ничә? Күпме? Никадәр? Ничәнче? Ничәшәр? Ничәләп? Ничәү? | Өчәү, икешәр, унынчы, бишләп, тугыз. | |
Алмашлык ( местоимение) | Мин, бу, кем, һәркем, әллә кем, беркайчан. | ||
Рәвеш ( наречие) | Ничек? Кая? Кайда? Кайдан? Күпме? Никадәр? Кайчан? | Элек, татарча, көмештәй, аз, кичен, түбәндә, шунлыктан, юри. | |
Хикәя фигыль (изъявительное наклонение глагола) | Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? | Укый, караган, язды, барачак, сөйләр. | |
Боерык фигыль (повелительное наклонение глагола) | Нишлә? | Эшлә, кер. | |
Теләк фигыль ( желательное наклонение глагола) | Нишлим? Нишлик? | Танышыйм, төзим. | |
Шарт фигыль ( условное наклонение глагола) | Нишләсә? | Югалтса, сөйсә. | |
Сыйфат фигыль ( причастие) | Нишли торган? Нишләгән? Нишләячәк? Нишлисе? Нишләр? + существительное | Коелган алма, туасы бала, язылачак хикәя. | |
Хәл фигыль ( деепричастие) | Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче? | Уйнап, сөйли-сөйли, укыгач, язганчы. | |
Инфинитив | Нишләргә? | Укырга, көләргә. | |
Ярдәмче | Теркәгеч ( союз) | Һәм, ләкин, яки, чөнки, әгәр, шуңа күрә, ... | |
Бәйлек (послелог) | Белән, аша, кебек,аркылы, саен, таба, ... | ||
Бәйлек сүзләр ( послеложные слова) | Ас, өс, ян, як, эч, тыш, чит, урта, ара, тирә, ... | ||
Модаль | Кисәкчә ( частица) | Ап-, иң, дөм, гына, мыни, мы, бит, һич, -дыр | |
Хәбәрлек сүз (вспомогательные слова) | Кирәк, тиеш, мөмкин, ярый, бар, юк. | ||
Кереш сүз (вводное слово) | Әйе, әлбәттә, мөгаен, хәер, зинһар, ниһаять, дөрес, һичшиксез, димәк, ди, гүя, югыйсә. | ||
Ымлык ( междометие) | Ух, ах, ай-һай, ... | ||
Аваз ияртемнәре ( звукоподраж. слова) | Мияу-мияу, чыж-чыж, ... |
Бәйлекләр (послелоги)
Дустым белән – с другом
Баш һәм иялек килешне таләп итүчеләр (требующие именительный падеж, если с местоимением – то притяжательный падеж | белән – с кем-то өчен – для әти белән – с отцом кебек, күк, төсле, шикелле – как чаклы, хәтле, кадәр, тикле – как (по объему) аркылы, аша – через саен – каждый минем белән – со мной сәбәпле – по причине хәлдә, көенчә, килеш – в состоянии хакында, турында, турыда – о |
Юнәлеш килешне таләп итә (требует направительный падеж) | кадәр, чаклы, хәтле, тикле – до күрә - из-за каршы – навстречу -га/-гә таба – в сторону -ка/-кә караганда – в сравнении карамастан – несмотря карата – по отношению |
Чыгыш килешне таләп итүчеләр (требующие исходный падеж) | соң – после башта – сначала -дан/-дән бүтән – кроме -тан/-тән бирле – с (временное) -нан/-нән тыш, башка– кроме элек – раньше |
Бәйлек сүзләр (послеложные слова)
Чыршы янында - возле елки
өс – верх
ас – низ
як – сторона
ян – возле
каршы – напротив, навстречу
буй – по
тирә - вокруг
ара – между
эч – внутри
урта – середина
ал – перед
арт - за
Ымлыклар (междометия)
Междометия служат для выражения различных чувств, эмоций, волеизъявления, поэтому являются принадлежностью живой устной речи. Они тесным образом связаны с интонацией и в значительной степени с жестами и мимикой.
Эмоциональ ымлыклар | Императив ымлыклар |
А! Илаһым! Ай! И ходаем! Их! Ай-яй! Уф! Ай-вай! Ух! Ах! Эх! Ну! Әй! Тфү! Абау! У-у-у! Ай-ой! Уй! Фу! Ур-ра! Ә-ә-ә! Эһем! Әһә! Һай! Алла! Һи! | Я! Ау-у! Яле! Ягез! Каравыл! Тс-с! Ш-ш-ш! Хуш! Чү! Әй! Әү! Әйдә! |
Хәл фигыль (Деепричастие)
Деепричастие – форма глагола, которая обозначает добавочное действие при основном действии, выраженном глаголом и отвечает на вопросы что делая? что сделав?(Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?
1. | -ып/-еп/-п | Укып чыктым - прочитал |
2. | -а/-а; -ә/-ә; -ый/-ий; -и/и | Көлә – көлә - смеясь |
3. | -гач/-гәч; -кач/-кәч | Әйткәч – сказав, когда сказал |
4. | -ганчы/-гәнче | Язганчы – пока не написал Уйнаганчы -чем играть, лучше... |
Сыйфат фигыль (Причастие)
Причастие – форма глагола, которая обозначает признак предмета по действию и отвечает на вопросы какой? какая? какое? какие? (Нишләүче? Нишли торган? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? Нишлисе? + исем)
Хәзерге заман | 1)-учы-үче 2)-а/-ә/-ый/-и + торган | Баручы (+ исем) – идущий Яза торган –(+исем) – пишущий |
Үткән заман | 1)-ган/-гән/-кан/-кән | Укыган (+исем) – который прочел |
Киләчәк заман | 1)-ар/-әр/-ыр/-ер/-р 2)-ачак/әчәк/-ячак/-ячәк 3)-асы/-әсе/-ыйсы/-исе | Барыр (+исем) – который пойдет Киләчәк (+исем) – который придет Сөйлисе (+исем) – который расскажут |
Без барасы юллар якты. – Дороги, по которым мы пойдем, светлы.
Шарт фигыль (Условное наклонение глагола)
-са/-сә
Тырышсам – если постараюсь
Сөйләсәм – если расскажу
Тырышсам, яхшы укырмын. – Если постараюсь, буду хорошо учиться.
Теләк фигыль (Желательное наклонение глагола)
- Саклыйк – давайте беречь
- Күрергә телим - хочу увидеть – күрәсем килә
- Күрергә иде – увидеть бы – күрсәм иде
Табигатьне саклыйк! – Давайте беречь природу!
Исем фигыль (Имя действия)
Имя действия – это форма глагола, которая обладает признаками глагола и имени существительного. Образуется от глагольных основ, присоединением к ним аффиксов
-у/-ү
Кайту – возвращение
Китү – уходить
Мин институтта укуым белән горурланам. – Я горжусь учебой в институте.
Исемдә тартым категориясе (принадлежность)
Берлек сан (ед.число)
I зат (лицо) минем (мой) -м/-ым/-ем
II зат (лицо) синең (твой) -ң/-ың/-ең
III зат (лицо) аның (его, ее) -ы/-е/-сы\-се
Күплек сан (мн.число)
I зат (лицо) безнең (наш) -ыбыз/-ебез
II зат (лицо) сезнең (ваш) -ыгыз/-егез
III зат (лицо) аларның (их) -лары/-ләре
Исемнәрнең килеш белән төрләнеше (склонение имен существительных)
Название падежа | Вопросы | Аффиксы |
Баш килеш (Именительный падеж) | Кем? – Кто? Нәрсә? – Что? | _ |
Иялек килеш (Притяжательный падеж) | Кемнең? – Кого? Нәрсәнең? – Чего? | -ның/-нең |
Юнәлеш килеше (Направительный падеж) | Кемгә? – Кому? Нәрсәгә? – Чему? Кая? – Куда? | -га/-гә -ка/-кә |
Төшем килеше (Винительный падеж) | Кемне? – Кого? Нәрсәне? – Что? | -ны/-не |
Чыгыш килеше (Исходный падеж) | Кемнән? – От кого? Нәрсәдән? – От чего? Кайдан? Каян? – Откуда? | -нан/-нән -дан/-дән -тан/-тән |
Урын-вакыт килеше (Местно-временный падеж) | Кемдә? – У кого? Нәрсәдә? – У чего? Кайда? – Где? Кайчан? – Когда? | -да/-дә -та/-тә |
Порядок присоединения аффиксов в татарском языке
Основа + аффикс + аффикс + аффикс
множественного принадлежности падежа
числа
КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ
Сыйфат дәрәҗәләре (степени сравнения прилагательных)
Дәрәҗә исеме Название степени | Ясалышы Образование | Мисаллар Примеры |
Гади дәрәҗә Положительная | Матур Кызыл Яшел | |
Чагыштыру дәрәҗәсе Сравнительная | -рак/-рәк | Матур-рак Кызыл-рак Яшел-рәк |
Артыклык дәрәҗәсе Превосходная | Частичное повторение основы + -п; -м усилительные частицы иң, үтә, бик (самый, очень, сильно) | Сап-сары Кып-кызыл Зуп-зур Ямь-яшел Иң матур |
Кимлек дәрәҗәсе Уменьшительная | -кылт/-келт -гылт/-гелт -сыл/-сел -су | Яшькелт Аксыл Зәңгәрсу |
Инфинитив
Инфинитив отвечает на вопросы: Что делать? Что сделать? Нишләргә? Что не делать? Что не сделать? Нишләмәскә? и образуется:
- в положительной форме присоединением к основе на гласный –рга/-ргә;
к основе на согласный аффиксов –ырга/-ергә/-арга/-әргә;
- в отрицательной форме – аффиксов –маска/-мәскә:
укы – укырга, укымаска;
эшлә – эшләргә, эшләмәскә;
кер – керергә, кермәскә
Инфинитив в речи часто употребляется со словами:
кирәк – надо; кирәкми – не надо;
ярый – можно, ярамый – нельзя;
мөмкин – можно, мөмкин түгел – невозможно, нельзя.
Хәзерге заман хикәя фигыль
(Настоящее время глагола изъявительного наклонения)
Утвердительная форма настоящего времени образуется от основы глагола присоединением аффиксов:
-а/-ә, -ый/-и.
Окончания отрицательной формы: -мый/-ми.
- Бар-а кил-ә
- Тыңл(а)-ый сөйл(ә)-и
- Ю-а ту-а
- Җы(й-а) я к(и)-я
- Бар-мый кил-ми
Мин -м Без – быз/-без
Син -сың/-сең Сез – сыз/-сез
Ул - Алар –лар/-ләр
Билгеле үткән заман хикәя фигыль
(Очевидное прошедшее время глагола изъявительного наклонения)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный или звонкий согласный звук яз кил аша глухой согласный звук кит кайт | -ды -де -ды -те -ты |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма – ды.
Мин – ды – м Без – ды - к
Син - ды – ң Сез – ды - гыз
Ул - ды Алар – ды – лар
Билгесез үткән заман хикәя фигыль
(Прошедшее неочевидное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный или звонкий согласный звук яз кил аша глухой согласный звук кит кайт |
ган гән ган кән кан |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма – ган.
Мин – ган – мын Без – ган - быз
Син - ган – сың Сез – ган - сыз
Ул - ган Алар – ган – нар
Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее определенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы эшлә согласный звук кил яз
|
ячак ячәк әчәк ачак |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма-ячак.
Мин – ачак – мын Без – ачак - быз
Син - ачак – сың Сез – ачак - сыз
Ул - ачак Алар – ачак – лар
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы аша согласный звук кил кайт яз түз |
р р ер ыр ар әр |
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар – мас.
Мин – ыр – мын Без – ыр - быз
Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз
Ул - ыр Алар – ыр – лар
Алмашлык төркемчәләре
(Разряды местоимений)
Разряды | Примеры |
Зат (личные) | Мин, син, ул, без, сез, алар. |
Күрсәтү (указательные) | Бу, шул, шушы,теге, әнә, менә,шундый, тегенди, мондый. |
Билгеләү (определенные) | Үз, һәр, һәркем, һәрбер, бар, барча, барлык, бөтен, һәммә. |
Сорау (вопросительные) | Кем, ни, нәрсә, кайсы, ничә, ничек, кая, кайда, кайчан. |
Юклык (отрицательные) | Һичкем, һичнәрсә, һичнинди, һичничек, беркем дә, бернәрсә дә, берничек. |
Билгесезлек (неопределенные) | Әллә кем, әллә нәрсә, әллә нинди, әллә ничек,әллә кайчан, кемдер, ниндидер. |
Тартым (притяжательные) | Минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы, тегенеке, шуныкы, шуларныкы. |
Сан төркемчәләре
(Разряды числительных)
Разряды | Примеры |
Төп (основной) | Бер, унбер, унтугыз, егерме, йөз, мең, миллион, миллиард, ярты, өчтән бер, уннан ике. |
Тәртип (порядковый) | Беренче, алтынчы, егерменче, меңенче, унтугызынчы. |
Бүлем (разделительный) | Берәр, икешәр, алтышар, өчәр-өчәр. |
Чама (приблизительный) | Бер-ике, унбишләп, утызлап, йөзләгән, меңләп. |
Җыю (собирательный) | Унау, өчәү, бишәү, икәү. |
Саннарның язылышы.
1 бер | 11 унбер | 10 ун |
2 ике | 12 унике | 20 егерме |
3 өч | 13 унөч | 30 утыз |
4 дүрт | 14 ундүрт | 40 кырык |
5 биш | 15 унбиш | 50 илле |
6 алты | 16 уналты | 60 алтмыш |
7 җиде | 17 унҗиде | 70 җитмеш |
8 сигез | 18 унсигез | 80 сиксән |
9 тугыз | 19 унтугыз | 90 туксан |
10 ун | 20 егерме | 100 йөз |
21 егерме бер | 1000 мең |
7 җиде
83 сиксән өч
17 унҗиде
117 бер йөз унҗиде
1117 бер мең бер йөз унҗиде
Рәвеш
(Наречие)
Наречие образуется с помощью окончаний: -ча/-чә; -дай/-дәй/-тай/-тәй; -лай/-ләй; -ыш-лый/- еш-ли; -лап/-ләп; -гары/-гәре; -ын/-ен/-н; -лата/-ләтә.
Төркемнәре:
Разряды | Примеры |
Саф (образа действия) | Элек, бушлай, тиз, яланаяк, тын, кинәт, җәяү, бергә, өчәүләп, өзлексез |
Охшату-чагыштыру (сравнения) | Татарча, көмештәй, минемчә. |
Күләм-чама (меры и степени) | Аз, күп, бераз, озак, тулаем,өлешчә. |
Вакыт (времени) | Кичен, былтыр, хәзер, көндез, бераздан, тиздән, кышын, элек. |
Урын (места) | Түбән, биек, якын, ерак,югары, янәшә, рәттән. |
Сәбәп-максат (причины и цели) | Шунлыктан, юктан, юри, бушка, әрәмгә, тиккә, заяга, тиктомалга. |
Теркәгечләр
(Союзы)
Тезүче (сочинительные) | Ияртүче (подчинительные) |
| Чөнки (потому что), ки, гүя, гүяки (словно), әгәр (если), хәтта (даже), әйтерсең, диярсең (словно), гәрчә (хоть и), ягъни (значит), аеруча, бигрәк тә (особенно). |
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы аша согласный звук кил кайт яз түз |
р р ер ыр ар әр |
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар – мас.
Мин – ыр – мын Без – ыр - быз
Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз
Ул - ыр Алар – ыр – лар
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Использование национально-культурного компонента в образовательной деятельности по изучению татарского языка детьми дошкольного возраста.
Чтобы человеку остаться человеком, личностью, ему необходимо помнить свои корни. Войти в общечеловеческую культуру, минуя национальное, невозможно. Каждый народ остается сам собою до тех пор, пока сох...
Конспект непосредственно образовательной деятельности по изучению татарского языка в ДОУ "ЯМЬЛЕ САБАНТУЙ - ВЕСЕННИЙ ПРАЗДНИК"
САБАНТУЙ! Это самый любимый, самый веселый, самый торжественный народный праздник татарского народа. Он проводится после окончания весенних полевых работ. На этом празднике люди соревнуются в с...
Памятка для детей и родителей при изучении татарского языка
Татар телен өйрәнү башка халыклар өчен, шул исәптән рус милләте балалары өчен дә бик авыр, Кайчакта балаларга әти-әниләренә мөрәҗәгать итәргә кирәк була, шуны истә тотып, татар телен өйрәнгәндә ...
"Татар телен чит тел буларак өйрәтүдә заманча технологияләр" (Инновационные технологии при изучении татарского языка и литературы).
Татарстан Республикасында ике дәүләт теле - татар һәм рус телләре. Хәзерге көндә рус балаларына татар теле өйрәтү өчен мәктәп программалары һәм дәреслекләре бастырылды; методик кул...
Применение современных технологий при изучении татарского языка как иностранного ,с целью повышения качества обучения
Цель работы сделать процесс обучения татарскому языку интересным ,увлекательным,живым...
Проект по теме « Повышение мотивации учащихся к изучению татарского языка через театральную деятельность»
Проектпо теме« Повышение мотивации учащихся к изучению татарского языка через театральную деятельность»...
СРЕДСТВА И ПРИЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ МОТИВАЦИИ ШКОЛЬНИКОВ К ИЗУЧЕНИЮ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
Учителям татарского языка и литературы, работающим в среднем звене необходимо пересмотреть методы и приёмы обучения татарскому языку и литературе. Перед педагогом стоит важная задача &mdash...