Доклад Уругну садикке чанчыктырары
методическая разработка

«Уругну садикке чаңчыктырары».

Сорулгазы: Ада – иелерниң садике уругну белеткээрин ѳѳредир болгаш чаңчыгыышкын дугайында билиин  бедидер. Уругну кижизидеринге аргаларны ажыглаарын кѳргузер.

 Ада – иелер – биле кады харылзааны тургузар.

Хуралга херек чүүлдер: мольберт, саазыннда бижээн сѳстер «Уругну садике чаңчыктырары»; «Тывызыктар» ; « Уругну хепкерери»; «Уруг болгаш куруг эмискик», ада – иелерге анкета; оюн «Таныш болуулам».

Хуралдың эртирер хевири: ѳѳредиглиг семинар.

        Хуралдың чорудуу:         

Столдар. Стол бурузунде ада-иелерге тывызыктар үлеп каан болур. Мольбертке «Уругну садике чаңчыктырары»  деп бижикти азып каан турар.

Башкы: Экии, эргим хундулуг, бистиң ада-иелеривис. Бистер силерни чыып алган ужурувус болза, хуралдың баштайгы бир дугаар кол айтырыын силер – биле кады шиитпирлээр дээш чыгган бис. Ол дээрге уругну садике чаңчыктырып ѳѳредирде чүнү кылырыл?

    Бо хүн дыка-ла онзагай база бир байырланчыг хун. Ол силерниң ада – иениң бир дугаар баштайгы садике чыылган хуралы. Садике силерниң уругларыңар болгаш силер школа назыны четкижеге уруглар – биле дыка үр кады боор силер. Ол үелер дургузунда силерниң уругларыңар аас – кежиктиг, солун, онзагай сактыышкыннаарлыг артары дээрге-ле ол силерден, силерниң хѳй киржилгеңерден садике, бистиң бѳлүүвуске дузаңардан болгаш  бистиң – биле кады демниг, быжыг, найыралдыг харылзаалыг болуруңардан кончуг хамааржыр.

   Бистиң шак бо хүнгү баштайгы ужуражылгавыс уезинде таныжылгавыс бо хүнден эгелээш эптиг, найыралдыг харылзаа аравыста моон –даа сонгаар уламчылаар боорун кузээр – дир мен. Ынчангаш эки харылзажырда «Таныш болуулам» деп,  оюндан баштай ойнаптаалыңарам. (Башкы хендир дузазы – биле оюн эгелээр).

Башкы: Кѳрүңер даан, шуптуу хендир – биле тудуш бис. Уругларывыс аас – кежии, кадыкшылы болгаш бистиң аравыста харылзаавыс бо дег быжыг, узулбес болур ужурлуг.

  Силерниң уругларыңар шору ѳскен. Ол дээрге дыка улуг аас – кежик – тир. Ол шору хойну билир: кылыштаар, ойнаар, угаап билир.

   Садикче баар үе келген. Ава, ача, чоок кижилери аажок-ла сагыш човаан. Ава кижи улуг тынып: «Аа богда, хоокуй уруум, садикче канчап турар ирги. Ыглап турар бе? Кандыг чемненип турар ирги? Ооң-биле чүү болуп турар ирги? Уруглар – биле эки ойнап турар бе? А бир эвес ыглап турар болза, чуну канчалза экил деп, сагыш човап туруп бээр болгай бис. Чаңчыктырар чорук ада-иени дүвүредир, сагыш аартыр.

Чаңчыгыышкын мага – ботту  чаа чүүлге чаңчыктырары берге ажыл-херек-тир. Садике уруг баргаш, чангыс аай хүн чурумунга чагыртыр, ада-иезин чоктаар, чангыс аай корум-чурумну сагыыр, эштери-биле доктаамал харылзаа тудар, уругнуң корбээн чаа чүүлдери база бар боор.

Башкы: Ам барги столда олурар ада-иелерге столда салыпкаан тывызыкты номчааш, тывыңарам.

Тывызык: «Ойнаар, ырлаар, самнаар, чемненир, кылыштаар, удуур. Мында мээң ойнаарактарым бар. Мээн – биле кады ѳг-бүлем ында чурттап турар. (Бажың)

Чоокта чаа силерге чаңчыгыышкын дугайында буклетер улээн бис. Ол силерге ажыктыг болду бе? Ону номчааш, бодуңарга үнелиг чүнү билип алдыңар, чугаалап кѳрунерем ада-иелер.

Башкы: Ам ийи дугаар тывызыкты ийиги столда олурар ада-иелер номчааш, тывызыкты тывар силер.

Чаптанчыг чаш эртен эрте

Шаа тѳндүр маңнап алгаш,

Дүъштеки чем четпээнде-ле

«Ням-ням» деп-ле алгыргылаар.

Ынчап баарга чүү херек?  (Аъш-чем).

Башкы: Эртенден бээр кежээге дээр

Эмин эртир олут орбас

Эреспейни тудуп алгаш,

Олудунга олурткаштың

Ойнаарактар холдарынга

Тудускаштын, кѳгүдуп-даа

Часыдып-даа, дангырап-даа

Ырлап, самнап берип тургаш,

Чугаалаар бис:

 «Бо омааш, авазы дээш,

 бо омааш ачазы дээш….»

      - Үстүнде чугаалаанывыс болуушкун  ѳг- бүледе болуп турар, ындыг чорук садике турбас ужурлуг. Бот-башкарныр чорукка уругну ѳѳредир: чем чиирин. Омааштан чемненирин, фартуктуг, арыг чемненир.

    Эргим, ада-иелер! Бот-боттарыңар арга-дуржулгаңар араңарда үлежип, уругну боду чемненип билиринге кандыг аргалар силерниң ѳг-бүлеңерге болдунар-дыр чугаалап кѳруңерем.

Башкы: Ам 3 дугаар столда ада-иелер тывызыкты тывыңарам. Номчуптуңар.

Кыжын, чайын кеде кааптар

Чаштарга ол хѳлчек херек

Аартпас-даа, донгурбас-даа

Албан ону кедер херек. (Хеп аймаа).

Башкы мольбертке «Уругну хепкерери» деп бижикти азар.

- Уругларга таарымчалыг хептен, хемчээлин шын кѳрүп тургаш, идик-хепти кедириңер. Хепкерип тургаш,  кѳгудуглерден, шулуктен чугаалаар. Ындыг арга уругнуң чугаазын сайзырадыр болур.

Башкы: Ам дараазында тывызыкты номуптуңарам, хундулуг ада-иелер.

Ѳл чѳргектер, ѳл чүрүрлер…

Биске дышты бербестеди

Бергедежи бээр болза,

Магалыг-ла рюзак бар.

Ону хѳлчек билир силер

Ол чүү – дур тывыңарам… (памперстер).

Башкы: Шын-дыр, тып кааптыңар. Памперске ѳѳретпес горшока ѳѳредир. Садике ону ажыглавас, чѳпшээревес. Памперсти ада-иелерге чогааткан, уруга эвес. А уруг ужазында рюзак чуктээш, хилинчектенип хунзээр болгай.

   Ам бот-боттарыңарны горшока уругну боду олурар кылдыр, чувурун тыртып билир кылдыр ѳѳредип кѳрүңерем.

  Уругларны мегелээр бир херексел бар. Ону уруг ажыглааштың, ыглаан ыыды чиде бээр. Ада-иелер ону бо-ла хереглей бээр. Ол чүү-дүр?

(Ада-иелер тывызыкты тыптарга, мольбертке «Уруг болгаш куруг эмискик (пустышка)» деп, бижикти азар.

Башкы: Эр-хейлер, шын-дыр. Эмискиктен чарарын канчаар ѳѳредирил?

Уругга шүлүкту чугаалап берип болур.

Кежээликтей ажылындан

Ача  чанып чоруп чорааш,

Ыт оглун эскерип каан.

Хѳѳкуй бичии ыт оглу

Хѳлчекара ыглаан турган.

Ача ону кээргей бергеш,

Хаважыкты чассыдып кааш:

«Чуге мында ыглап тур сен?

Эмискииңни чидирдиң бе».        

«Эмискиимни чидирипкеш,

Ээрип ыглап турарым ол.

Ону дилээш, чадап кагдым,

Ол чок болза удувас мен".

Чаптанчыгбай эмискииңни

Чараш ытка берип кѳрем.

Хаважыгаш ыглавазын,

Хѳглуг, омак апаар болзун.

Садике чедир куруг эмискикти эмзирерин чарып ѳѳредип чадааш, чаңчыгыышкын уезинде эмин этир ынаар кичээнгей салбаңар.

Башкы: Я вообще-то очень хорош,

Но на маму и папу я очень похож

Но только вот я не пойму, почему

Я пальчик все сосу.

Говорят все: Это шалость.

Нет. Это моя…… (индивидуальность).

Башкы: Шын-дыр. Хундулуг ада-иелер! Уругларыңарның аажы-чаңын башкыга чугаалаарындан ыятпаңар.

      Ам анкетада айтырыгларны харыылаптарын диледивис.  Адын бижиири албан эвес. Шын харыыга +, шыдавас айтырыга харыылавас.

1. Садике уругнуң чаңчыгыышкыны кандыг эртип турар деп бодаар силер:

а) уруг эки чаңчыга берген.

б) садикче уруг эртенги уеде барыксавас.

в) кежээ садике ам-даа ойнаксаар.

2. Садике чаңчыгыышкын канчаар эртип турар деп бодаар силер? :

а) ыглаар

б) кѳгудер

в) без эмоций

г) күзелдии-биле

3. Чедиишкинниг чаңчыгыышкынга чүү эки дузалааныл?:

а) садик ажылдакчыларның дузазы

б) садик ажылдакчылары болгаш ада-иениң кады ажылы.

в) ада-ие.

4. Бир дугаар садике баргаш, байдалы кандыгыл?:

а) ол хевээр

б) чем чивес

в) багай удуур

г) чаза хилинчектени берген болур.

д) хѳй эки сактыышкыннарлыг келир.

5. Силерниң кузээшкиниңер чул?

Башкы: Урууңарга бажыңында ойнааракты чаңчыгыышкын үезинде берип болур силер. Уруг бажыңын сакты бээр болза, уругга ойнаарак дузалаар боор.

Садике эң-не кол сагыыр чүүлувус чүл? (хун чуруму).

- Шын-дыр. Хун чуруму бажыңга-даа, садике – даа дѳмей болур.

Башкы дараазында тывызыкты тыптырар: 

«Буду чок, чалгыны чок.

Дурген ужар, четпес-даа сен.(уе).

Башкы: Садикче ѳй шаанда келиңер, уруг чемнениринге чедир эки ойнап алыр боор. Садиктиң хүн чурумунга уругну чоорту ѳѳредирде, баштай 2 хүн улай дүъштеки чемге чедир чаңчыктырар, ооң соонда удуурга чедир, оон чоорту будун хүн чаңчыктырар. Кичээнгейлиг дыңнааныңар дээш, четтирдим, ада-иелер.

Школа назыны четпээн уругларның муниципалдыг бюджеттиг ѳѳредилге албан чери уруглар сады « Салгал»  Барлык сумузунуң.

Садикке уругнун чанчыгары

(адаптационный период)

Сарыглар Шончалай Чылбак-ооловна,  Барлык суурнун «Салгал» садынын психолог башкызы

•

Уругнун бир дугаар садикке кээп эгелээри уругга эн берге базым болур. Бо уеде уругга долгандыр турар чуул хенертен оскерлир. Боттарыньн чоок кижилеринин орнунгу конгус оске улуг кижилер-биле харылзаалыг апаар. Уругнун турар чери, ойнаарактар, хой бодунун уежилери, хой оруннар, туалетче коллективтиг походтаашкьш, ниити кижизидилге уругга чаа чуул болуп турар. Келир уенин кижизидикчизин уруглар садынга дурген чанчыксын дээш, анаа дузалажыр апаар бис. Ону уругнун ада-иези уруг садикке турбаанда-ла белеткеп эгелээр.

Эн-не эгезинде уругнун кадыкшылынын байдалын хайгаараар болгаш кадык болдурар (проф привика) баш бурунгаар кылыр тарылгазын албан кылдыртыр. База кол чуул - дадыгыышкын болгаш куш-культура. Агаар ванназы, эът-кежинге кургаг дурбуушкун, арыг-агаарга ур селгуустээшкин уругну садикке белеткээринге кол чуул болуп турар. Дадыккан, куш-талазы-биле белеткелдиг уруглар садиктиц байдалынга дурген чанчыгып, аарывайн барып болур. Оон ьнай чуну канчалза эки дээрге, садикке болгаш бажынынга хун чуруму демей болур ужурлуг. Уруг эрте тургаш, сула шимчээшкинни кылыр, чемненирде база ол-ла шактап чемгерер, уруг албан хундус удуур ужурлуг. Хундуску уйгу дээрге хун чурумунуц эн кол кезээ болуп турар, чуге дээрге хой шимээнден база хой янзы-буру оюннардан уруг дурген шылаар болуп турар. Хундуску уйгуну чоорту кылыр, бичии дыштанылгадан чоорту удуур кылдыр болдурар.

Уруг садикке улуг улустун дузазы-биле уштунуп, кеттинип билир турар ужурлуг, горшоктап, аяктан ижип, чемненир херекселдерин, салфеткаларны ажыглап билир ужурлуг. Садикке бир дугаар кээп турар уругну ада-иелер чоорту ооренгиже эрте ап турар болза эки. Адаптация уезинде уругну садик чанынга азы группанын ажык эжиинден хайгаарап болур. Уругларын эштери-биле найыралдыг болурунга ооредир. Бажынынга чугле улуг улустун хайгааралынга турган уругларнын садикке чанчыгары дыка берге болур. Бир эвес уруглар эштери-биле харылзажып, оларнын-биле ойнап турган болза, садикке уругнун чанчыгары дурген болур, адаптацияны чиик эртер.

Адаптация 3 чадага чарлыр:

Чиик. Уругнун аажы-чаны 10-15 хонукта анаа апаар.

Ортумак. Уруг арыптар, бичии аарыыр. Бергедээшкин чок 15-30 хонукта уруг чанчыга бээр.

Аар-берге. Уруг хой аарыыр, садикке ур келбес, садикке чанчыгары узаар, 2 айдан оон-даа хей айлар болуп болур.

          Бир эвес уругнун ыглаганы чидип, эштериниц аразынга ойнап турар апаар болза, уруг садике чанчыга берген деп болур. Уруглар садынга уруг хой-хой чаа чуулдерни билир апаар.